Muqaddas Islom dini shariatining asl mohiyatini kengroq tushuntirish hamda o‘tmishdagi mujtahid imomlar tomonidan amalga oshirilgan ulkan ishlardan kelajak avlodni boxabar qilishda bugungi kunga qadar ko‘plab ulamolarimiz beqiyos xizmatlarini taqdim qilganlar. Ana shunday xizmatlardan biri imom Ahmad ibn Abu Sa’id al-hanafiyning “Tafsirot Ahmadiyya” asaridir.
Ushbu asardagi “Ahmadiya” so‘zi muallifning ismi Ahmad bo‘lgani bilan bog‘liq. asarlarni muallif ismi yoki nisbatiga qo‘shib nomlash holatlarini ko‘plab mu’tabar manbalarda ham uchratish mumkin. Buyuk vatandoshlarimizning “Sulosiyot al-Buxoriy”, “Ilal at-Termiziy”, “Maqomot az-Zamaxshariy” kabi asarlari ham shu tariqa nomlangan.
Tafsirot Ahmadiyya – muallifi Ahmad ibn Abu Sa’id ibn Abdulloh al-Hanafiy Shayx Jiyvan va Mullo Jiyvan[1] laqablari bilan tanilgan bo‘lib, hijriy 1047 yili Hindistonda tavallud topgan. ma’lumotlarga ko‘ra Mulla Jiyvan yoshligidan o‘zgacha iste’dod sohibi bo‘lgan. Ayniqsa, uning yodlab qolish qobiliyati bilan tengdoshlaridan ajralib turgan. Yetti yoshida Qur’oni karimni to‘liq yod olgan. Darslik kitoblarni mutolaa qilish jarayonida berilgan topshiriqlarga bir mata ohista nazar tashlash bilanoq to‘liq o‘zlashtirgan. Hajmi katta bo‘lgan qasidalarni ham bir marta eshitib, yoddan qayta aytib bera olgan. Fiqh, usul, hadis fanlari bo‘yicha yetuk ilmga erishgan. Hanafiy mazhabi fiqhi bo‘yicha fatvo berish darajasiga ega bo‘lgan. Zamonasidagi ko‘plab tolibi ilmlar uning ilmiy faoliyatidan manfaat olishgan.
Mulla Jiyvanning ilmiy faoliyati ham serqirra bo‘lgan. Ayniqsa, uning qalamiga mansub bo‘lgan “Nurul anvor fi sharh al-manor” asari Hanafiy mazhabidagi usulul-fiqh faniga oid mashhur asar bo‘lib, buyuk ajdodimiz Imom Abul Barakot Nasafiyning “Manorul anvor” nomli risolasiga sharh hisoblanadi.
Shuningdek, olim sheriyat maydonida ham samarali ijod qilgan. Uning besh ming baytdan iborat she’riy to‘plami – devoni hozirgacha saqlanib qolgan.
Umrini kitob ta’lif qilish va ko‘plab tolibi ilmlarga dars berishga bag‘ishlagan Mulla Jiyvan 1130 hijriy (melodiy 1718) yili Dehlida vafot etgan.
Uning “Tafsirot Ahmadiyya” asari asosan hukmiy oyatlar tafsiriga bag‘ishlangan. Muallif tafsirga kirishish asnosida muqaddima bilan so‘z boshlaydi. Hamdu sanodan so‘ng, diniy ilmlar orasida Qur’on ilmi asosiy negiz ekanini ta’kidlab o‘tadi. Ulamolarning Qur’oni karimni o‘rganishga qaratgan ulkan e’tiborlari natijasida qiroat, sarf (morfologiya), nahv (sintaksis), balog‘at, fasohat, kalom, fiqh va usulul fiqh kabi fanlar qatorida tafsir ilmi ham mukammal fan sifatida shakllanganligiga e’tibor qaratadi. Buni yorqin misoli sifatida Qur’oni karim qamragan ilmlardan iqtiboslar keltirib, tafsir ilmini ham insonlarga yetkazishda muhim o‘rin tutishiga ishora qiladi. Shudan kelib chiqqan holda tafsir ilmi qamragan yo‘nalishlar – qissalar tarixi, va’da va va’idlar mavzusi, mav’iza va ibratlarni sanab o‘tib, ular orasida, shar’iy hukmlarni istinbot qilish yo‘nalishi asosiy o‘rin tutishini qayd etadi.
Shu o‘rinda muallif o‘zining yoshligida “Imom G‘azzoliy Qur’oni karim oyatlari orasidan besh yuz oyatni hukmiy oyat deb alohida e’tibor qilgan”i haqidagi xabarni ustozlaridan eshitib, umri davomida anashu gap uning ongida qayta-qayta takror topganini eslaydi. Hukmiy oyatlarga bo‘lgan qiziqishi ularni jamlash, fiqhiy va usuliy qoidalar asosida mo‘jaz bir sharh bitishga undaydi. Muallif “Tafsirot Ahmadiyya” kitbi yozilish tarixini shu tariqa o‘z hayotiga bog‘laydi.
Muqaddimada tilga olgan ma’lumotlaridan yana biri o‘z zamonasining adolatparvar va insoflik podshohi Muhammad Avrangzeb Olamgirga maqtovlardir. Muallifning fikricha o‘sha davrda Hindiston bo‘ylab islom dinining ravnaq topishi, xususan, Hanafiylik mazhabining gullab-yashnashi aynan Avrangzeb Olamgir nomi bilan bog‘liqdir. Podshohiga cheksiz maqtovlarni yozib bo‘lgach, muallif “bu maqtov gaplar podshohdan pul yoki dunyo tamasida emas, balki Alloh uchun, hamda (u sabab) dinning rivojini qattiq xohlaganimdandir, zero men undaylardan emasman” deb, o‘zini lagambardorlik va maddohlik illatidan yiroqligini yozadi.
Muallif Tafsirot Ahmadiyya kitobida Hanafiyya mazhabi usul qoidalariga asoslangan holada oyati karimalardan fiqhiy hukmlar va aqidaviy masalalarni jamlashga harakt qilgan. Masalalar tartibi Qur’oni karimdagi oyatlar tartibi bo‘yicha joylashtirilgan.
Avval fiqhiy hukm mazmunini ifodalagan oyat to‘lig‘icha berilgan, so‘ngra oyatning nozil bo‘lish sabablari ko‘rsatilgach, mashhur mufassirlardan iqtiboslar keltirilgan holda o‘ziga xos uslubda izohlangan, tafsir qilingan. So‘ngara oyati karimaga mujtahid ulamolar nigohi bilan qaralib, undan olinadigan fiqhiy hukmlarga e’tibor berilgan, ayrim o‘rinlarda bir masalaga bir necha mazhab mujtahidlarining ilmiy xulosalari qiyosiy tahlil uchun keltirilgan. Asosiy e’tiborni Hanafiy mazhabining mujtahidlari olgan hukm va xulosalariga qaratilgan. Mazhab ulamolaridan naql qilingan hukmni hadislar, sahoba va tobeinlarning so‘zlari ila asoslash bilan bir oyat tafsiriga umumiy yakun yasalgan.
Kitobda yoritilgan har bir bahsga sinchkovlik nuqtayi nazar bilan yondashilgan. Keltirilayotgan ma’lumotlar qaysi manbadan olinganligi qisqa tarzda ko‘rsatib o‘tilgan. Foydalanilgan adabiyotlar asosan Hanafiy mazhabining mashhur manbalari bo‘lib, ular qatorida buyuk vatandoshlarimiz Jorulloh Mahmud az-Zamaxshariyning “al-Kashshof”, Abul Barakot an-Nasafiyning “Madorikut tanzil”, Mavlono Husayn Voiz Koshifiyning “Tafsir Husayniy”, Faxrul Islom Pazdaviyning “Usul” kitobi, Sa’duddin Taftazoniyning “Sharh aqoid an-Nasafiy”, Burhoniddin Marg‘inoniyning “al-Hidoya” va uning ko‘plab sharhlaridan keng miqyosda foydalanilgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda muqaddas dinimizga mutlaqo zid bo‘lgan g‘oyaviy va mafkuraviy tahdidlar avj olgan bir paytda, o‘zining noto‘g‘ri tushunchasi bilan g‘arazli maqsadlari ilinjida hech narsadan tap tortmaydigan turli xil ruhdagi oqimlarga qarshi kurashish, ularning puch qarashlariga ilmiy asosda raddiyalar berishda mo‘tabar manbalarimizning o‘rni beqiyos. Ayniqsa, dinimiz ta’limotlarini ananaviy Hanafiylik mazhabi asosida o‘rganish va kelajak avlodga yetkazish yurtimiz diniy soha xodimlarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.
“Hidoya” o‘rta maxsus islom
bilim yurti o‘qituvchisi
Abdulboqiy Tursunov
[1] “Jiyvan” hind tiliga mansub so‘z bo‘lib, hayot mazmunini ifodalaydi.
Yurtimizda hayit bayramlari qadimdan o‘zgacha shukuh, xalqimizga xos mehr-muruvvat, bag‘rikenglik va saxovat ifodasi bo‘lib kelgan. Ayniqsa, so‘nggi yillarda Yangi O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan Ramazon va Qurbon hayitini keng miqyosda nishonlanishi va dam olish kuni deb e’lon qilinishi muqaddas dinimizga bo‘lgan chuqur hurmat va e’tiborning natijasidir.
Qurbon hayiti – musulmonlarning eng mo‘tabar bayramlaridan biri hisoblanib, Zulhijja oyining o‘ninchi kuni nishonlanadi. Bu muborak kunlarda Alloh taoloning ko‘plab xayru barakasi yer yuzidagi bandalari uzra yog‘iladi. Qurbon hayiti haj ibodatlari tamom bo‘lganligi munosabati bilan hamda Alloh yo‘lida qurbonlik qilish pallasi bo‘lgan ayyomdir. Qurbon hayiti namozi o‘qilgach, imkoni bor insonlar qurbonlik qilishlari vojib amallardandir.
Qur’oni Karimning “Kavsar” surasida: “Bas, Robbingiz uchun namoz o‘qing va (tuya) so‘yib, qurbonlik qiling”- deyiladi. (Kavsar surasi, 2-oyat).
Qurbonlik haqida Baro ibn Ozib raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:
عَنْ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: "اِنَّ اَوَّلَ مَا نَبْدَاُ بِهِ فىِ يَوْمِنَا هَذا اَنْ نُصَلِّىَ ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ فَمَنْ فَعَلَ فَقَدْ اَصَابَ سُنَّتَنَا وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ الصَّلاَةِ فَاِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ قَدَّمَهُ لِاَهْلِهِ لَيْسَ مِنَ النُّسُكِ فىِ شَيْءٍ" (رواه الإمام البخاري).
ya’ni: “Darhaqiqat, bugungi kunda ishimizni avval iydul azho (qurbon hayiti) namozini o‘qish, so‘ngra (uylarimizga) qaytib, qurbonlik bilan boshlashimiz kerak. Kimki, shularni bajarsa, u sunnatimizga muvofiq ish qilibdi. Kimdakim, hayit namozidan oldin so‘ysa, u qurbonlik emas, balki o‘z ahli uchun taqdim qilgan go‘shtdir” (Imom Buxoriy rivoyati).
Aytish joizki, hanafiy mazhabi bo‘yicha qurbonlik qilish – vojibdir. Qurbonlik qilish hur, balog‘at yoshiga yetgan, oqil, muqim, ya’ni safarda bo‘lmagan va garchi bir yil aylanmagan zakot nisobiga ega bo‘lgan musulmon shaxsga vojib bo‘ladi. Qurbonlikni Zulhijja oyining o‘n, o‘n bir va o‘n ikkinchi kunning (ya’ni, hayitning birinchi, ikkinchi va uchinchi kunning) Shom namozi vaqti kirgunigacha amalga oshiriladi.
Shuningdek, Qurbon hayiti kuni musulmonlar bir-birlarini qutlab, so‘yilgan qurbonliklarini o‘zaro baham ko‘radilar, bu esa albatta, mehr-muruvvat va saxovat hislarini yana-da orttiradi.
Qur’oni karimda bu haqda: “Yaxshi ko‘rgan narsalaringizdan ehson qilib bermaguningizgacha, sira yaxshilikka (jannatga) erisha olmaysizlar. Har qanday narsani infoq qilsangiz, albatta Alloh uni bilur”. (Oli Imron surasi, 92-oyat)
Insonlarning o‘zaro mehr-muruvvatli va saxovatli bo‘lishlari haqida Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam bunday marhamat qilganlar: “To mo‘min bo‘lmaguningizgacha jannatga kirolmaysizlar, to bir-birlaringizga mehr-muruvvatli bo‘lmaguningizgacha komil mo‘min bo‘la olmaysizlar”. (Imom Muslim rivoyati)
Mazkur oyat va hadislar barchamizni o‘zaro mehr-muruvvatli bo‘lishga chaqiradi. Avvalo mehribon ota-onalarimiz hamda yoshi ulug‘ yaqinlarimizni Hayit ayyomi bilan tabriklab duolarini olib, so‘ngra farzandlarimizni ham ko‘ngillarini shod qilishimiz fazilatlidir.
Qurbon hayiti kunlarida biz e’tibor beradigan yana bir jihat – mehrga tashna insonlarga bayram shodligini va yaxshi kayfiyat ulashishdir. Bu borada yurtimizda keng ko‘lamli ishlar amalga oshiriladi, bayram arafasida kam ta’minlangan va ko‘makka muhtoj oilalar holidan xabar olinadi.
Ming afsuslar bo‘lsinki, “guruch kurmaksiz bo‘lmaganidek” hayit kunlari bir qator bid’atlar ko‘zga ko‘rinadi, xususan, yaqinlari vafot etgan xondonlarda dasturxon tuzalib “yangi hayit” marosimini o‘tkazish, nikoh to‘ylari bo‘lib o‘tgan xonadonlarda “hayit yo‘qlovi” kabi isrofgarlik amallarini haligacha davom ettirayotgan ayrim insonlar topiladi. Ularga hayit kunlarini qanday o‘tkazish borasida tushuntirishlar olib borish bizning zimmamizdagi vazifalardan biridir.
Qurbon hayiti - ulug‘ bayramdir. Bu kunlarda yana ham mehribon va muruvvatli bo‘lib, yetimlar boshini silab, yoshi ulug‘lar, kasalmandu muhtojlardan xabar olinadi, ularning ko‘ngillariga ham bayram shukuhini olib kiramiz. Bu kunda gina-kudratlarni unutib, kechirimli bo‘lishimiz maqsadga muvofiqdir.
Bu yil ham Qurbon hayiti bayrami munosabati bilan mamlakatimizning barcha hududlarida alohida tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. Masjidlar, diniy markaz va xonadonlarda maxsus tadbirlar o‘tkazildi. Har yili bo‘lgani kabi, bu yil ham yurtimizda katta shodlik va farah bilan kutib olinadigan ushbu kun, xalqimizning birligi, mehr-oqibati va bag‘rikengligining yana bir bor yorqin ifodasi bo‘ldi.
Alloh taolodan so‘raymizki, Qurbon hayiti yurtimizda tinchlik va farovonlikda xayru barakali o‘tsin!
Abduqahhor domla Yunusov,
Toshkent shahar bosh imom-xatibi