Savdo-sotiq bilan shug‘ullanish sharafli kasblardan biridir. Dinimiz ko‘rsatmasiga ko‘ra tijoratda rostgo‘ylik, to‘g‘rilik, muloyimlik alohida o‘rin tutadi. Insonlarning haqqiga xiyonat qilmay, bir-birini aldamay savdo-sotiq qilgan kishilarga oxiratda Allohning eng suyukli bandalari bilan birga bo‘lish baxti nasib bo‘ladi. Abu Sa’id al-Xudriy roziyallohu anhudan: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: ”Ishonchli, rostgo‘y savdogar (jannatda) nabiylar, siddiqlar va shahidlar bilan birgadir”, deb marhamat qilganlar (Termiziy rivoyati).
To‘g‘rilik deganda avvalo, yolg‘on, xiyonat, tuhmat, bevafolik kabi qabih ishlardan uzoqda bo‘lish tushuniladi.
Ma’lumki, har qanday kasbni puxta egallash, o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lish uchun ana shu kasbga taalluqli ilmni mukammal o‘rganmoq kerak. O‘z kasbiga muhabbati bor inson mehnatdan charchamaydi, balki u rohatlanadi. Mehnatining samarasini ko‘rganda barcha charchoqlarini unitadi. Kasbi tufayli atrofdagilariga yordami tegsa, inson o‘zini baxtli deb hisoblaydi. Demak, inson halol mehnati bilan va’da qilingan ulug‘ savoblar, darajalarga erishar ekan.
Demak, savdo-sotiq, tijorat bilan mashg‘ul bo‘lgan kishi dinimiz ko‘rsatgan yo‘lga muvofiq tijorat qilsa, unga oxiratda katta ajru mukofot bo‘lishi, xatto jannatda payg‘ambar-u, siddiqlar bilan birga bo‘lar ekan. Ammo uning aksi bo‘lsa, o‘zining foydasi uchun hiyla-nayrang, aldamchilik, ko‘zbo‘yamachilik va g‘irromlik qilsa, dinimiz talablaridan tashqariga chiqqan bo‘ladi hamda qiyomat kunida og‘ir hisob kitobga mubtalo bo‘lishi muqarrar. Ba’zi bir savdogarlar o‘z molini o‘tkazish uchun yolg‘on gapiradilar, hatto yolg‘on qasam ichadilar. Bu savdoning barakasini ketkazadi. Boshqa tomondan balo va ofatlar yetishi ham mumkin.
Hakim ibn Hizom roziyallohu anhudan: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: ”Oluvchi va sotuvchi ixtiyorlidir. Agar bir-birlariga rost so‘zlab, molini aybini yashirmasalar o‘rtalarida baraka bo‘ladi. Agar mollari aybini yashirsalar va bir-birlarini aldasalar, savdolarida baraka ko‘tariladi”, dedilar (Buxoriy va Muslim rivoyati).
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir kuni bozorda bug‘doy sotib turgan kishining bug‘doyiga muborak qo‘llarini tiqib ko‘rsalar, bug‘doyning tagi sal nam ekan. Shunda U zot: “Bu qanday bo‘ldi?”, deb sotuvchiga e’tiroz bildirdilar. Sotuvchi esa: “Hozir yomg‘ir yog‘ib o‘tgan edi, shuning uchun nam tekkanini tagiga qo‘ygan edim”-deb uzr aytdi. On hazrat: “Nam tekkani ustida turaversa bo‘lmaydimi? Kimki hiyonat qilsa bizdan emas”-dedilar.
Ba’zi bir o‘lkalarga Islomni yoyishda musulmon savdogarlarning o‘rni beqiyos bo‘lgan. Ko‘plab insonlar musulmon tijoratchilar sababli islomga kirganlar. Xitoy yerlariga qarashli Sharqiy Turkiston islomni musulmon savdogardlar orqali o‘rganganlar. Shu bilan xitoyliklar orasida islom yoyila boshlagan. Musulmon savdogarlar tufayli Islom Indoneziya, Malayziya, Filippin kabi Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga yetib borgan. Shri-Lankaning janubiy g‘arbida joylashgan Maldiv oroli va Vetnamga ham islomning tarqalishi ortida musulmon savdogarlarning xizmatlari katta.
Afrika qit’asining shimolidan tortib markaziy-sharqiy va janubiy Afrikagacha bo‘lgan hududlarda ham islomning tarqalishiga musulmon savdogarlarning o‘rni nihoyatda beqiyos.
Biroq, qalb qulflarining islomga ochilishida tijoratchilirning xulqi qanday o‘rin tutgan?
Ana o‘sha biz ular haqida gapirayotgan tijoratchilar ko‘p ishlar qilmagan. Lekin ular Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam olib kelgan xulq bilan xulqlangan edilar xolos.
Bu xulq Alloh taolo o‘z nabiyyiniوَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ “Siz buyuk xulq uzradirsiz” deb maqtashiga sabab bo‘lgan xulq edi.
Bu xulq Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning
بعثت لأتمم مكارم الأخلاق
“Men axloqlarning eng mukarramlarini mukammal qilish uchun yuborildim” degan so‘zlarida jo bo‘lgan xulq edi.
Masruq roziyallohu anhu aytadi: “Biz Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhu bilan o‘tirgan edik. U bizga: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam fahsh ishlarni qiluvchi ham fahsh gaplarni aytuvchi ham emasdilar. U zot:
إن خياركم أحاسنكم أخلاقاً
“Sizlarning eng yaxshilaringiz xulqi go‘zallaringizdir, der edilar”, -dedi” (Buxoriy rivoyati).
Jobir roziyallohu anhu aytadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:
إن من أحبكم إليَّ وأقربكم مني مجلساً يوم القيامة أحاسنكم أخلاقاً
“Sizlarning menga eng sevikligingiz va qiyomat kuni menga eng yaqin joyda bo‘ladiganingiz xulqi chiroylilaringizdir”, dedilar (Termiziy rivoyati).
Islomda tijoratning ham o‘ziga xos axloqi bo‘lib, u haqda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday deb xabar beradilar:
عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : (إِنَّ أَطْيَبَ الْكَسْبِ كَسْبُ التُّجَّارِ الَّذِينَ إِذَا حَدَّثُوا لَمْ يَكْذِبُوا، وَإِذَا ائْتُمِنُوا لَمْ يَخُونُوا، وَإِذَا وَعَدُوا لَمْ يُخْلِفُوا، وَإِذَا اشْتَرُوا لَمْ يَذِمُّوا، وَإِذَا بَاعُوا لَمْ يُطْرُوا، وَإِذَا كَانَ عَلَيْهِمْ لَمْ يَمْطُلُوا، وَإِذَا كَانَ لَهُمْ لَمْ يُعَسِّرُوا
Muoz ibn Jabal roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam shunday dedilar: “Kasblarning eng yaxshisi – tijoratchilarning kasbidir. Ular gapirsalar yolg‘on gapirmaydilar, ularga omonat qo‘yilsa xiyonat qilmaydilar, va’da bersalar xilof qilmaydilar, sotib olayotgalarini pastga urmaydilar, sotayotganlarini bo‘rttirmaydilar, qarzlarini berishni cho‘zib yurmaydilar va birovga qarz berganlarida uni qistamaydilar” (Bayhaqiy rivoyati).
Musulmon tijoratchining omonatdor bo‘lishi muqaddas dinini ko‘rsatmasi va topshirig‘i ekan. Rivoyatlarda kelishicha Yunus ibn Ubayd har xil narxdagi kiyimlarni sotar edi. Ba’zi kiyim-kechaklarining narxi to‘rt yuz tanga bo‘lsa, ba’zilariniki ikki yuz tanga edi. Bir kuni o‘zining o‘rniga do‘konda jiyanini qoldirib o‘zi namoz o‘qish uchun masjidga jo‘nabdi. Shunda do‘konga bir a’robiy kelib to‘rt yuz tangalik kiyim so‘rabdi. Unga ikki yuz tangaligi ko‘rsatilganda libos unga ma’qul kelib uni sotib olibdi. Yunus ibn Ubayd yo‘lda haligi a’robiyni uchratib qolibdi va libos o‘zining do‘konidan sotilganini payqab undan “Qanchaga sotib olding?” deb so‘rabdi. A’robiy to‘rt yuz tangaga olganini aytgach Yunus ibn Ubayd u libos ikki yuz tanga turishini va qaytarib olib borishini aytibdi. A’robiyning: “Biz tomonlarda buning narxi besh yuz tanga, men roziman” degan gapiga qaramay “To‘g‘rilik mol-u dunyodan yaxshiroq” deb do‘konidan ikki yuz tangasini qaytarib beribdi, jiyaniga esa bu ishi uchun qattiq dashnom berib, uni insofli bo‘lishga chaqiribdi.
Bunga o‘xshash voqeani Muhammad ibn Mundakir rohmatullohi alayhning hayotlarida ham uchratishimiz mumkin. U kishi ham savdogarlardan bo‘lib turli liboslarni sotar edilar. Bir kuni o‘rniga yosh bola savdo qilib besh tangalik kiyimni o‘n tangaga sotganligini bilib qolib xaridorni izlashga tushibdi. Axiri topgach unga: “Yosh bola sizga besh tangalik kiyimni o‘n tangaga sotibdi” debdi. U odam roziligini aytganda unga qarata: “Biz o‘zimizga ravo ko‘rganimiznigina boshqalarda bo‘lishiga rozimiz. Endi yo o‘n tangalik liboslardan birini oling, yoki besh tangani qaytarib beray, yoki bo‘lmasa libosni qaytarib pullaringizni olib keting” deb aytibdi. Haligi odam besh tangani qaytarib olibdi va odamlardan bu ulug‘ zot kim ekanligini so‘rganida ular Muhammad ibn Mundakir ekanligini aytishibdi.
Alloh taolo yurtimiz bozorlariga O‘zining barakotlarini yog‘dirsin. Barchamizga muqaddas dinimiz ko‘rsatmasiga muvofiq savdo-sotiq qilib, bu dunyo baxti oxirat saodatiga nasib etsin.
Jaloliddin Hamroqulov,
Toshkent islom instituti “Tahfizul Qur’on” kafedrasi mudiri,
Toshkent shahar “Novza” jome masjidi imom xatibi
Mazkur masala yuzasidan ma’ruza qilgan Senatning sud-huquq masalalari va korrupsiyaga qarshi kurashish qo‘mitasi raisi Abdulhakim Eshmurodov mamlakatimiz hayotining barcha jabhalarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilib, jamiyatni yangilash yo‘lida tub o‘zgarishlar ro‘y berayotganini ta’kidladi. Mazkur ezgu amallar diniy va milliy qadriyatlarimizni yanada yuksaltirish borasida ham muhim o‘rin tutmoqda.
Tarixiy obidalar, muborak qadamjolar va ziyoratgohlarning obodonlashtirilgani, masjid va madrasalar faoliyatining yo‘lga quyilgani, o‘zbek xalqi hamda O‘zbekistonda yashovchi turli millat vakillarining milliy va diniy marosimlari, shuningdek, an’anaviy bayramlarining o‘tkazilayotgani buning yaqqol dalilidir.
E’tiborlisi, keyingi yillarda O‘zbekiston fuqarolari uchun Haj kvotasi 3 barobarga oshirilib, Umra ziyoratiga kvotalar to‘liq bekor qilindi. Ulug‘ ajdodlarimizning diniy-ma’rifiy salohiyatini dunyoga tanitish maqsadida O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi, O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy, Imom Moturidiy, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari tashkil etilib, o‘z faoliyatlarini ko‘rsata boshladi.
Qonun va konsepsiya bilan fuqarolarning vijdon erkinligi huquqini ta’minlash va O‘zbekiston Respublikasi dunyoviy davlat ekaniga oid konstitutsiyaviy qoidalarni ro‘yobga chiqarish hamda diniy sohadagi davlat siyosatining maqsadi, vazifalari, prinsiplari, ustuvor yo‘nalishlari va ularni amalga oshirish mexanizmlari belgilanmoqda.
Ushbu hujjat bilan belgilanayotgan asosiy vazifalarning bajarilishi ustidan samarali parlament nazoratini amalga oshirish maqsadida parlament komissiyasi tashkil etilishi nazarda tutilmoqda.
Senator Komila Karomovaning fikricha, yurtimiz aholisi ko‘p millatli va ko‘p konfessiyali hisoblanadi. Ya’ni, 16 ta konfessiya mavjud bo‘lib, 130 dan ortiq millat va elatlar ahil va tinch-totuv yashamoqda. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, yurtimizda umumjamiyat manfaatlarini ro‘yobga chiqarish, umummilliy va umuminsoniy qadriyatlarni belgilab olish, ijtimoiy adolat asosida totuvlikda yashash uchun barqaror muhitni ta’minlash zarur. Konsepsiyada aynan ushbu mexanizmlar belgilab berilmoqda. Konsepsiyaning yana bir muhim tomoni – unda soxta diniy e’tiqodlar ta’siri ostida taqiqlangan tashkilotlar tarkibiga adashib kirib qolgan shaxslarni ijtimoiylashtirishga ham e’tibor qaratilgan. Ushbu norma insonparvarlikning eng oliy namunasi hisoblanadi.
Fuqarolarning shaxsiy diniy qarashlari asosida ma’lum bir dinning boshqalariga nisbatan ustunligini targ‘ib qilish, diniy qoidalarni qonunchilik talablaridan yuqori qo‘yishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Shu bois, Konsepsiyada diniy sohadagi davlat siyosatining maqsadi fuqarolarning vijdon erkinligiga bo‘lgan huquqlarini amalga oshirish uchun teng shart-sharoitlar yaratish, turli dinlarga mansub diniy tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro murosa va hurmat o‘rnatilishiga ko‘maklashish, konfessiyalararo totuvlikni mustahkamlash, jamiyatda diniy bag‘rikenglikni va dunyoviylikni ta’minlashdan iborat ekani belgilanmoqda.
Konsepsiyaning dolzarbligi shundaki, mazkur hujjat fuqarolarning vijdon erkinligi huquqini ta’minlashning huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash, diniy sohadagi davlat siyosatining maqsadi, vazifalari, prinsiplarini hamda ustuvor yo‘nalishlarini aniq belgilashga, bu esa, jamiyatda bu sohada vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni o‘z vaqtida bartaraf etishga, dinlararo va millatlararo nizolar kelib chiqishining oldini olishga xizmat qiladi.
Majlisda konsepsiyaning qabul qilinishi diniy bag‘rikenglik va konfessiyalararo totuvlikni ta’minlashga asoslangan munosabatlar modelini rivojlantirishning tashkiliy-huquqiy asoslari takomillashishiga, jamiyatda totuvlik, ijtimoiy hamjihatlik va birdamlik muhiti mustahkamlanishiga xizmat qilishi qayd etildi. Qonun senatorlar tomonidan ma’qullandi.
Norgul Abduraimova,
Nosir Haydarov (surat), O‘zA