Bir davrada kimningdir: “Men uchta a’zamni bilaman: Imomi A’zam, G‘avsul A’zam, Maxdumi A’zam. Ammo to‘rtinchisi ham bor. O‘sha to‘rtinchisining kim ekanini hech bila olmadim”, degan gapini eshitib qoldim. Shu gap kaminani o‘ylantirib qo‘ydi. Buni bilish unchalik katta ilm talab qilmasa kerak, ozgina g‘ayrat qilib ko‘ray-chi, degan fikrda ilmiy adabiyotlarni varaqlab ana shu javoblarni topishga musharraf bo‘ldim.
Ismi A’zam Alloh taoloning Qur’oni karim va hadisi sharifda zikr etilgan ismlarining eng buyugidir.
Ismi A’zam Alloh taolo ismlari ichiga yashirilgan. Buning hikmati bandalarining butun Asmoi-ul Husnaga muhabbatini saqlamoq, O‘ziga butun ismlari ila duo etilishini ta’min etmoqdir. Agar Ismi A’zam qaysi biri ekani aniq bo‘lganida odamlar boshqalarini qo‘yib faqat o‘sha ism bilan duo etmoqqa tushar, boshqa ismlarni tark etar edi. Chunki Alloh taoloning nazdida Ismi A’zamning e’tibori buyuk bo‘lib, bu ism ila qilingan duo, albatta, mustajob bo‘lishi rivoyat etilgan.
Ismi A’zamning Asmo-ul Husnadan qaysi biri ekani haqida islom olimlari bir-biridan farqli fikrlarni ilgari surganlar. Aksar olimlar “Ismi A’zam – Alloh ismidir”, deydilar. Hazrati Ali ta’kidlashicha, Ismi A’zam bir ism emas. U Fard, Hayy, Qayyum, Hakim, Odil, Quddusdan iborat olti ismdir.
Imomi A’zam rahmatullohi alayhning fikricha, Ismi A’zam – Hakim va Odildan iborat ikki ism. G‘avsul A’zam Ismi A’zamni: “Hayy ismidir”, degan. Imom Rabboniy esa Ismi A’zam Qayyumdir degan fikrni ilgari surgan.
Ayon bo‘layotirki, islom buyuklari Ismi A’zamga bir-biridan farqli ismlarni topganlar. Balki ularning har birining ruhiyatiga tajalliy etgan Ismi A’zam farqli bo‘lgandir.
Asmo-ul Husna ichida bir Ismi A’zam bo‘lgani kabi har bir ismning a’zamiy bir martabasi bor. Ba’zan bir ismning a’zamiy martabasi Ismi A’zam bilan adashtiriladi. U ismning a’zamiy martabadagi tajalliysi sababi ila Ismi A’zam sanaladi. Ismi A’zamning har bir olimga ko‘ra farqli bo‘lishining sababi shu bo‘lsa kerak.
Muhammad alayhissalom – Habibulloh, Ibrohim alayhissalom –Xalilulloh, Muso alayhissalom – Kalimulloh, Iso alayhissalom – Ruhulloh, Odam alayhissalom – Safiyulloh, Nuh alayhissalom – Najiullohdir. Bu olti payg‘ambarning boshqa payg‘ambarlardan rutbasi baland bo‘lgani bois ular “Ulula’zim” deyiladi. Hammasidan buyugi Muhammad alayhissalomdir.
Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit al-Kufiy; Imomi A’zam (699-767) – faqih, muhaddis, ulug‘ imom, hanafiylik mazhabi asoschisi. Kufada tug‘ilgan. "Imomi A’zam" (buyuk imom) – ulug‘ligi e’tirof etilib berilgan unvon. Abu Hanifa fiqhiy ilmni birinchi bo‘lib tasnif qilib, uni boblarga ajratib, tartibga solgan va kitob shakliga keltirgan. U faqihlarning ustozi, imom Shofi’iy ta’biri bilan aytganda, "barcha odamlar fiqhda uning boqimandalaridir".
Giloniy (Jiloniy) Muhiddin Abdulqodir ibn Abi Solih Jangiydo‘st (1077- 1166) – ilohiyotchi olim, mutasavvif. Gilon viloyatida tug‘ilgan. Xalq ommasi uni mo‘jiza ko‘rsatishga qodir bo‘lgan aziz-avliyo va bechoralarning homiysi deb, ulug‘lagan. Unga "G‘avsul A’zam" ("ulug‘ himoyachi") va "piri dastgir" ("madadkor pir") laqablarini bergan.
Maxdumi A’zam (Buyuk hazrat; asl ismi Sayyid Ahmad Xojagi ibn Sayyid Jaloliddin Kosoniy Dahbediy, 1463/64-1542) – buyuk alloma, yirik diniy arbob, naqshbandiylik tariqati pirlaridan. Dahbediy "Maxdumi A’zam", nomi bilan mashhur bo‘lgan. Buyuk shoir va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur uni nihoyatda hurmat qilgan va Maxdumi A’zamga bag‘ishlab ruboiylar ham yozgan. Maxdumi A’zam ham shoir haqidagi "Boburiya" risolasini yozib, Hindistonga jo‘natgan.
O‘rganganlarimizdan ayon bo‘ldiki, a’zamlar uchta emas, beshta bo‘lib, birinchi A’zam – Alloh taoloning O‘zi; ikkinchisi, rutbasi baland rasullar, qolganlari avliyolar ekan.
Damin JUMAQUL,
jurnalist
Bir kuni Fath ibn Xoqon xalifa Mutavakkilning huzuriga kirdi. Xalifa jim o‘tarar va bir narsa haqida chuqur o‘ylardi. Fath bu jimlikni buzib: “Nimalar haqida o‘ylayapsiz, ey mo‘minlar amiri?” – deya so‘radi. Xalifa: “Men yer yuzida turmushi eng farovon kishi kim ekan?” deb o‘ylayotgan edim”, dedi. Fath bo‘lsa: “Dunyoda eng faravon hayot kechirayotgan kishi siz-da! Allohga qasamki, u – sizsiz!” – dedi. Xalifa: “Yo‘q! Men emas. Keng hovlisi, soliha ayoli, qobil farzandlari va yetarli rizqi bo‘lgan kishi – hayoti eng faravon odamdir”, dedi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham: “To‘rt narsa baxtning belgisidir: soliha ayol, keng turar-joy, solih qo‘shni, yaxshi ulov. To‘rt narsa esa badbaxtlik belgisidir – yomon xotin, yomon qo‘shni, chatoq ulov, tor xonadon”, deganlar.
Ba’zilar baxtni mashhurlikda, molu davlatga ega bo‘lishda deb biladilar. Bu dunyoda Allohning muxlis bandalarigina his qiladigan saodat ta’mini totish baxtiga musharraf bo‘lmagan holda yashab o‘tadilar.
Oriflardan biri: “Podshohlar bizda qandayin baxt borligini bilganlarida edi, unga yetishish uchun bizga qarshi qilich ko‘tarib jang qilishardi”, deydi.
G‘alaba bilan saodat orasida katta farq bor. G‘alaba bu – o‘zingiz istab turganning ustidan zafar qozonish bo‘lsa, nening ustidan g‘olib bo‘lsangiz, u sizning xohishingizga mansub bo‘lmog‘i chin saodatdir.
Oskar Uayld[1]ning shunday gapi bor: “Baxt faqatgina unga bir nechta kishilar bilan birga yetishsang haqiqiy bo‘ladi. Og‘riq, azob ham faqatgina bir o‘zingning boshingga tushsa alamli bo‘ladi. Saodat – boshqa kishilarni baxtli qilishdir”.
Olmon fizigi Maks Plank: “Saodatni muhofaza qilish uchun uni boshqalar bilan bo‘lishishing kerak”, degan.
G‘arb mutafakkirlaridan yana biri: “Tajribamdan o‘tgan narsa shuki, eng buyuk baxt – yaxshilikni yashirincha qilganimdan keyin kutilmaganda bu yaxshiligim odamlar qulog‘iga yetib borishini ko‘rishim”, degan edi.
Ingliz yozuvchisi Uilyam Somerset Moem[2]: “Biz ulg‘ayib borarkanmiz saodat – olishda deb o‘ylardik, keyinchalik bildikki, baxt – berishda ekan”, deydi.
Baxt – boshqalarga tortiq qilish va yaxshi ishlarni amalga oshirishda mujassam. Baxt birovdan narsa olish va o‘zganing qo‘liga qarashda emas.
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] To‘liq ismi: Oskar Fingal O’Flaerti Uills Uayld. 1854 yilda Dublin shahrida tug‘ilgan. Shoir, dramaturg, ssenarist. 1900 yil 30 noyabrda 46 yoshida Parijda vafot etgan.
[2] 1874 yil 25 yanvarda Fransiyada tug‘ilgan. 1965 yil16 dekabrda Nitssa shahrida vafot etgan. 1897 yilda chop etilgan “Lambetlik Liza” romani bilan mashhur bo‘lgan.