Sayt test holatida ishlamoqda!
13 Iyul, 2025   |   18 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:20
Quyosh
05:01
Peshin
12:34
Asr
17:40
Shom
20:00
Xufton
21:33
Bismillah
13 Iyul, 2025, 18 Muharram, 1447

Buyuk imom...

17.02.2017   9788   14 min.
Buyuk imom...

Jonajon diyorimiz qadim-qadimdan bitmas-tuganmas ma’naviy meroslarni o‘zida  jam etgan, Yer yuzidagi ilm-fan rivojiga hissa qo‘shgan son-sanoqsiz ulamolarni yetishtirgan muqaddas maskan, ilm-ma’rifat beshigi desak xato qilmagan bo‘lamiz. Birgina Termiz shahrini misol tariqasida keltiradigan bo‘lsak, olimlarning olib borgan tadqiqiotlariga ko‘ra Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lgan ulamolar adadi juda ham ko‘p ekani shu zaminda istiqomat qilayotgan har bir kishida iftixor hissini uyg‘otadi.

Termizlik ulamolar haqida gap ketar ekan birinchi bo‘lib Abu Iso at-Termiziy haqida so‘z ochmaslikning iloji yo‘q. Shu boisdan ham u zotning  hayotlari, ilm tahsil qilish yo‘llari va bizlarga qoldirgan boy ilmiy merosi borasida topganlarimizni sizlar bilan baham ko‘ramiz.  

Ismlari: Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-Zahhokdir.[1]

Ba’zi ma’lumotlarda, Muhammad ibn Iso ibn Yazid ibn Savra ibn Sakan[2] deb keltirilsa, boshqalar Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Shaddod deganlar.[3] Alloma Ibn Kasir rahmatullohi alayh ibn Iso deb qo‘shimcha qilganlar.[4]

Ammo allomaning to‘liq va mukammal ismini Muhammad ibn Iso ibn Savradir, deb tarixchi olimlar keltirganlar va shunga ko‘pchilik tomonidan ittifoq qilingan.[5]

U zotning ismiga “Yazid” degan qo‘shimchani Mizziy o‘zining “Tahzib al-kamol” kitobida keltirgan.[6] Biroq, u bu ma’lumotni kimdan olganligini keltirmagan. Undan oldin bobolarining ismlarini keltirgan. Shu ma’lumotlar Ibn Kasirning “Al-bidoya va an-nihoya” asarida ham mavjud.

Nisbalari: Termiziy, Bug‘iy, Zaririy, Sulamiydir.

Termiziy deb nisbat berilishi Termiz shahriga nisbatandir.

Bug‘iy nisbalari esa, Termiz shahridan olti farsax uzoqlikda joylashgan Bug‘ (hozirgi Sherobod tumani) qishlog‘ bo‘lib, Imom Termiziy u yerda vafot etib, o‘sha joyga dafn etilgani uchun ushbu nom qo‘shilgan.[7]

Zaririy taxallusi alloma umrining oxirlarida ko‘zlari ojiz bo‘lib qolganligi uchun qo‘yilgan.

Sulamiy nisbalari mashhur arab qabilalaridan bo‘lgan Sulaym ibn Mansurga nisbatan berilgan.[8] Sulaym ibn Fahm ibn G‘onamga nisbatan emas.  Hofiz Yusuf ibn  Ahmad Bog‘dodiydan naql qilinishicha, allomaning bobolari Marvlik bo‘lib, Abu Lays ibn Sayyor davrida Termizga ko‘chib kelib qolishgan.

Kunyalariga kelsak, Abu Iso ekaniga hech kim ixtilof qilgan emas.

Tug‘ilishlari: Imom Termiziy hijriy uchinchi asrda, aniqrog‘i hijriy 209 yilda tavallud topganlar.

Hofiz Zahabiy “Siyar a’lam an-nubalo” asarida U zotni hijriy 210 yil atrofida tug‘ilgan desalar,[9] Xalil as-Sifdiy esa “al-Vofiy bi al-vafoyot” kitobida “ikki yuz nechanchi (o‘ngacha bo‘lgan sanoqni nazarda tutgan) yilda tug‘ilgan”, deb aytgan.[10]

Hofiz Ibn Asir “Jome’ al-usul” kitobida hijriy 209 yil tug‘ilgan deb aytgan.[11] Mazkur ma’lumotni Muhammad ibn Qosim Jassus hamda Sulaymon Jamal o‘zlarining “Shamoil”ga yozgan sharhlarida, Muhammad ibn Muhammad al-Amir “Fihrist”ida, Muhammad Abdulhay Laknaviy Sayyid Sharif Jurjoniyning “Muxtasar”iga yozgan “Zofar al-amoniy”[12] nomli sharhida keltirganlar.

Imom Termiziyning tug‘ilgan joylari haqida manbalarda aniq ravshan keltirilmagan. Aniqrog‘i U Zot o‘zi nisbat berilgan shaharda tug‘ilganlar. Negaki, u zotning tug‘ilganlik nisbati boshqa hech bir joyga berilmagan, vallohu a’lam.

Imomning ko‘zi ojiz holda tug‘ilgan, degan gapga kelsak, bu gap “Imom Termiziy manoqiblari va imomlarning u zot haqidagi maqtovlari” deb nomlangan qismda Termiziyning zehni o‘tkirligi borasida keltiriladigan qissa sababli yo‘qqa chiqadi. Qissada oq varaqqa qarar edilar, umrining oxirlarida ko‘zlari ko‘rmay qolgan, deb aytilgan. Biz quyida keltiradigan  ulamolarning so‘zlari ham ushbu ma’lumotni to‘g‘ri ekanini tasdiqlaydi:

Hofiz ibn Yusuf  Ahmad al-Bag‘dodiyning: “Imom umrining oxirida ko‘zlari ko‘rmay qolgan”[13], degan.

   Ibn Kasir: “Termiziyning holidan shunisi ayon bo‘ladiki, ko‘zi ojizlik unga (ko‘p) yurgani va tinglagani, yozgani va yodga olgani, tekshirgani va tasnif etganidan so‘ng yetgan”[14], deb aytgan.

   Hofiz ibn Hajar al-Asqaloniy ham o‘z “Tahzib” nomli asarida keltirgan fikr ham xuddi shundaydir.

Hofiz ibn Hajar Abu Ahmad al-Hokimning shunday deganini naql qiladi: “Umar ibn Ilkning “Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy vafot etdi. O‘zidan keyin Xurosonda ilm va taqvoda  Abu Isoga teng keladigan merosxo‘r qoldirmadi. (Abu Iso Buxoriyning o‘limi sabab ko‘p) yig‘ladi, so‘ng ko‘zi ojiz bo‘lib qoldi”, - deganini eshitdim.[15]

Ilm talabi: Boshqa muhaddis ulamolar kabi Imom Termiziy ham ilm talabida ko‘plab shaharlarda bo‘lganlar. U kishi Hijoz, Basra, Kufa, Bag‘dod, Ray, Xuroson yurtlarida hadis eshitgan. Shu ma’noda Hofiz Abu Bakr ibn Nuqta o‘zining “At-Taqyid li ma’rifa ar-ruvvat as-sunan va al-masanid” asarida shuni aytib o‘tgan va ularning ba’zilarini ismini ham keltirgan.

Hofiz Mizziy aytadi: “Termiziy shaharlarga safar qildi va Xurosonliklar, Iroqliklar, Hijozliklar va ulardan boshqa juda ko‘p shayxlardan hadis eshitgan”[16].

Imom Termiziy Misr va Shomga safar qilmagan. Balki, bu yurtlarning shayxlaridan bilvosita rivoyat qilgan. Doktor Nuriddin Itr aytadi: “Misr va Shom shaharlariga Termiziyning kirmagani tasodifan emas. Bunga sabab holatlar va fitnalarning g‘alayoni bo‘lgani bo‘lsa ne ajab!”. Yana qo‘shimcha qilib shunday deydi: “To‘g‘rirog‘i shuki, Imom Termiziy Bag‘dodga ham kelmagan. Agar u Bag‘dodga kirganda buyuk imom Ahmad ibn Hanbaldan hadis eshitgan bo‘lar edi. Lekin Termiziyni u kishidan hadis eshitgani haqida xabar kelmagan. Bu gapni Xatib Bag‘dodiy o‘zining “Tarixi Bag‘dod” asarida Termiziyni zikr qilmaganligidan bilib olamiz”[17]

Bu haqda boshqa qarash ham bor. Ibn Nuqta o‘zining “Taqyid” asarida imom Termiziy Bag‘dodda Hasan ibn Saboh, Ahmad ibn Hasson ibn Maymun, Ahmad ibn Mani’, Muhammad ibn Is'hoq as-Sog‘oniydan hadis rivoyat qilgan.

Ustozlari. Imom Termiziy juda ham ko‘p shayxlardan hadis rivoyat qilganlar. Agar Termiziyning hadis rivoyatidagi qaysi shaharlarga safarlari sahifalarini varaqlasangiz, u kishining shayxlari ikki yuzlab bo‘lganiga guvoh bo‘lishingiz mumkin.

 Imom Buxoriy va Imom Muslimlarga bitta shayx (ustoz)da sherik bo‘lgan. Shuningdek, Imom Buxoriyning o‘ziga bir qancha shayx (ustoz)larda, Imom Muslimga esa boshqa Imom Buxoriy ulardan hadis tinglamagan bir necha shayx (ustoz)larda sherik bo‘lgan. Shu bilan birga, Imom Termiziy beshta muhaddisdan alohida holda o‘zi yakka qirq ikkita shayxdan rivoyat qilgan.

Imom Termiziy beshta mashhur muhaddis – imom Buxoriy, Muslim, Abu Dovud, Nasoiy va Ibn Mojalar ulardan rivoyat qilgan to‘qqizta shayxdan hadis aytgan. Ular:

Muhammad ibn Bashshor Nabdor,  Muhammad ibn Musniy Abu Muso, Ziyod ibn Yahyo al-Hasaniy,  Abbos ibn Abdulazim al-Anbariy,  Abu Sa’id al-Ashah Abdulloh ibn Sa’id al-Kindiy,  Abu Hafs Amr ibn Ali al-Falloh, Muhammad ibn Mu’ammar al-Qaysiy al-Bahroniy, Ya’qub ibn Ibrohim ad-Davroqiy, Nasr ibn Ali al-Jahzomiylardir.

Imom Termiziy Imom Buxoriyga shogird tushib, Uzotdan ham hadis rivoyat qilgan.

Imom Abu Iso Termiziy ilm uchun safarbar qilingan, hadis ilmini egallash va yozib qoldirish istagida safarlar bilan kechgan mazmunli umrdan so‘ng hijriy 279 yil, rajab oyida Termizga qarashli, undan olti farsax uzoqlikda joylashgan Bug‘ qishlog‘ida Robbilari huzuriga rihlat qildilar.

Ulamolarning u zot haqida aytilgan so‘zlari:

Abu Sa’d al-Idrisiy al-Hofiz aytadi:  “Muhammad ibn Iyso ibn Savra ibn Muso ibn Zahhak as-Sulamiy  al-Hofiz az-Zarir (ko‘zi ojiz) Termiziy  hadis ilmida ergashiladigan imomlardandir. Jome’, tarix, ilal borasida yozgan asarlari haqiqiy mohir olim kishining kitobidir. U kishining xotiralari zarbul masal qilingan”.

Hofiz Abu Ya’lo al-Xoliliy: “Abu Iso.... ishonchli, unga (ulamolar tomonidan) ittifoq qilingan. Omonatdorlik va ilmi bilan tanilgan”, degan.

As-Sam’oniy shunday deydilar: “U shubhasiz, o‘z asrning tengi  yo‘q imomidir.

Ibn Asir Jazariy aytadilar: “U Imom Hofiz edi. Va chiroyli tasniflari bor edi. Hadis fani bo‘yicha kitoblari ko‘p bo‘lib ulardan mashhuri “Al-jome’ al-kabir” kitobidir”.

Yana aytadilarki: “(U zot) mashhur hofiz olimlardan biridir. Va fiqhda  ham zabardast edilar”.[18]

Abul Fido aytadilar: “U  Hofiz, imom, shu qatorda ko‘zi ham ojiz edilar. Hadis ilmida unga ergashiladigan ulug‘ imomlardan edi”.[19]

Hokim Abu Ahmad aytadilar: “Umar ibn Ilkning bunday deganlarini eshitdim: “Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy vafot etdi. O‘zidan keyin Xurosonda ilm va taqvoda  Abu Iso (imom Termiziy)ga teng keladigan merosxo‘r qoldirmadi . (Abu Iso Buxoriyning o‘limi sabab ko‘p) yig‘ladi, so‘ng ko‘zi ojiz bo‘lib qoldi”.[20]

Abu Fazl Al-Baylamoniy aytadi: “Nasr ibn Muhammad ash-Sherkuhiyning: “Men Muhammad ibn Iso at-Termiziyning Muhammad ibn Ismoil menga sen mendan foydalanganingdan ko‘ra, men sendan ko‘proq foyda oldim, dedilar”,- deganlarini eshitdim”-degan.[21]

Abu Xotam ibn Hibbon: “Termiziy  hadislarni jamlagan, yozgan, ularni yodlab aytib berguvchi zokirlardan edi”,- degan.[22]

Is’ardiy aytadilar: “Abu Isoning ko‘p fazilatlari bo‘lib, ular boshqalar tomonidan to‘planib, rivoyat qilingan va ko‘pchilik bu xabarlardan voqif edi. Uning kitobi maqbul, boblari va fasllarida keltirilgan hadislar sahih ekanligiga ulug‘ olimlar, fazilatli shayxlar, faqihlar va o‘z ilmining bilimdoni hisoblangan hadis hofizlari ittifoq qilgan besh kitobning biridir”.[23]

Hofiz Abul Hajjoj al-Mizziy  aytadi: “Abu Iso mashxur hofiz imomlaridan biri va Alloh u bilan musulmonlarni foydalantirgan insondir”.[24]

Abu Ja’far ibn az-Zubayr aytadi: “Hadis faniga oid ilmlarda Termiziyga biror kimsa tenglasha olmagan”.[25]

Mulla Ali al-Qoriy: “(U zot) Hujjat (deb nomlangan, aytgani surishtirilmasdan dalil bo‘ladigan) yagona imom. Ishonchli, mohir hofizdir”,[26]- deb aytgan.

Ibn Ammod al-Hanbaliy Termiziy haqida: “Ibn Iso zamondoshlari orasida eng mashxur, kuchli xotira va mohirlikda esa mo‘jiza edi”[27], deganlar.

Olimlar va hofizlar tomonidan Imom Termiziy haqidagi aytilgan bu maqtovlar  u zotning hadis ilmida poyqadami qutlug‘, yurgan yo‘li to‘g‘ri, tabarruk, salafi solihlarning ishlarini puxta va ishonchli egallagani va bundan tashqari taqvo va zuhdda tengsiz ekaniga ulamolar ittifoq qilganini ko‘rsatib beradi. Imom Buxoriydek muhaddislar sultonining Imom Termiziydan hadis rivoyat qilgani va“Sen mendan foydalanganingdan ko‘ra, men sendan ko‘proq foyda oldim”, degan so‘zlari Imom Termiziyning martabalari naqadar baland ekaniga dalolatdir.

Islom dini rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk alloma, vatandoshimiz Abu Iso Termiziy (Imom Termiziy) va Termiziy taxallusi bilan ijod qilganallomalarning benazir merosini ilmiy asosda chuqur o‘rganish, muqaddas yurtimiz zamini azal-azaldan ulug‘ allomalar, aziz-avliyolar vatani bo‘lib kelganini yurtdoshlarimiz va xalqaro jamoatchilik o‘rtasida keng targ‘ib qilish, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash va rivojlantirish, shu asosda yosh avlodni ezgu g‘oyalar ruhida tarbiyalash, ularning qalbida Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg‘usini yanada kuchaytirish maqsadidaO‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori avvalo xalqimiz, qolaversa barcha ilm ahllariga quvonchli xabar bo‘ldi. Mazkur o‘z vaqtida chiqarilgan Qaror ulug‘ ajdodlarimiz va ularning ilmiy merosini tadqiq qilish va abadiylashtirish yo‘lida barcha ilm ahllariga  kuch-g‘ayrat, shijoat bag‘ishlaydi, degan umiddamiz.

Jaloliddin Hamroqulov

Toshkent islom instituti “Tahfizul-Qur’on” kafedrasi mudiri

 

[1]“Fazoilul-kitob al-jome’”, 96 b; Tahziybul-kamol, 26/250.

[2]“Tahziyb at-tahziyb”,  9/387.

[3]“Al-irshod ila ma’rifatil-ulamoil-hadis”, 3/904; “al-Ansob”, 2/361; 3/41

[4]“Al-bidoya van-nihoya”, 11/66

[5]Ibn Hibbonning “as-siqot” asari 9/153, Suyuutiyning “tobaqotul-huffoz” asari 282.

[6]“Tahziybul-kamol”, 26/250.

[7]“Al-Ansob” 2/361; “An-nafhush-shaziy” 1/167

[8]“Al-Ansob” 7/170,171;  “An-nafhush-shaziy” 1/171.

[9]“Siyaru a’lamin-nubalo” 13/371

[10]“al-Vofiy bil-vafoyot” 4/290

[11]“Jome’ul-usul” 1/193

[12]“zofarul-amaniy”,  555-b.

[13]“Fazoilul-kitabil-jome’”, 40-b, “Tahziyb at-tahziyb”,9/389

[14]“Al-bidoya van-nihoya”, 11/67

[15]“Tahziyb at-tahziyb”,9/389

[16]“Tahzibul-Kamol” 26/250/251.

[17]“Imom Termiziy” asari, 23-bet.

[18]“Jome’ul-usul”, 1/114.

[19]“Al-muxtasar”, 1/71.

[20]“Tahziyb at-tahziyb”,9/389, yana “Tazkirotul-huffoz” va “Siyaru a’lamin-nubalo” kitoblaridagi Imom Termiziyning tarjimayi hollarida ham kelgan.

[21]“Tahziyb at-tahziyb”,9/389

[22]“As-siqot” 9/103

[23]“Fazoilul-kitab al-jome’”, 30-b.

[24]“Tahziybul-kamol” 26/250.

[25]“Qutul-mug‘taziy” 6-b.

[26]“Al-mirqotul-mafotih” 1/21.

[27]“Shazarotuz-zahab”, 2/174.

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Qur’oni karimni 82 yil qalbdida saqlagan olim

11.07.2025   7748   3 min.
Qur’oni karimni 82 yil qalbdida saqlagan olim

Xotira

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.


Qur’oni Karim xodimi, ustoz Yahyo qori Turdiyev 1930 yil 21 dekabrda Sharqiy Turkistonning Qashqar viloyati Yangisor shahrida ziyoli oilada tavallud topgan. U 1943 yil Qur’oni Karimni to‘liq yod oldi.

1962-1968 yillar davomida Mir Arab madrasasida tahsil oldi.

1978-1984 yillarda O‘rtachirchiq tumanidagi To‘ytepa jome’ masjidida imom-xatiblik qildi.

1988 yildan Toshkent (hozirgi Zangiota) tumanidagi Ko‘kterak masjidiga imomlik qildi.

1995-2011 yillar shu tumandagi «Hasanboy ota» jome’ masjidida imom xatib, keyinchalik shu masjidda imom noibi bo‘lib el xizmatida faoliyat yuritdi.

Qur’ondan ilk saboqlarni ota-onasidan oldi. 13 yoshida Qur’oni Karimni to‘liq yod oldi. Shuningdek, ustozlari Abduhalil va Abdunodir domlalardan ham ta’lim olgan.

1954 yil Yahyo qorini olim bo‘lishini istagan otasi 1600 km uzoqlikda joylashgan Ro‘zihoji madrasasiga olib bordi. U yerda Hindistonda ta’lim olgan shayx Shohimardon ismli yetuk olimdan ilm oldi,

1960 yilda madrasani tamomlab, domla Shohimardonning yonida mudarris  bo‘lib ishladi. Biroq shu yilning o‘zida ustozining maslahati bilan sobiq Ittifoqqa yo‘l olib, Andijonda qo‘nim topdi.

1962 yilda Mir Arab madrasasiga o‘qishga kirdi.

1968 yil madrasani tugallagach, Toshkent viloyatidagi Bektemir qishlog‘iga ko‘chib keldi. Bu yerda o‘n yildan ortiq kombinatda ishladi. Shu orada Qashqarda ustozlik qilgan minglab qorilarni chiqargan Abdulaziz qori Mahmudov bilan yana ustoz-shogirdlik munosabatlarini yo‘lga qo‘ydi.

1976 yilda shayx Ziyovuddin ibn Eshon Boboxon bilan tanishdi. U kishining taklifi bilan 1977 yili O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy nazoratiga ishga kirdi. Shu tariqa imomlik faoliyati boshlandi.

Farzandim qori bo‘lsin degan ota-onalar uchun ustoz Yahyo qoridan tavsiya:

— Ilm ahliga havas qilgan, farzandini qori bo‘lishini istagan ota-onalarga aytadigan birinchi tavsiyam luqmasini halol qilsin. Haromga yaqinlashmasin, halol narsani ham me’yorida iste’mol qilsin. Shuningdek, farzandini ham halol luqma bilan voyaga yetkazsin, tarbiyalasin. Domlalarimiz ko‘cha-kuyda taom iste’mol qilganimizni bilib qolsalar, qattiq ranjib, bizni koyib: «Sen kecha Qur’ondan bir betni yuz marotaba o‘qib yodlagan bo‘lsang, bugun ikki yuz marotaba o‘qisang ham yodlay olmaysan. Shubhali ovqat yemagin. Zehning zaiflashib qoladi», der edilar.

Shuningdek, farzandini qori bo‘lishini istagan ota-onalar taqvoli, o‘qimishli bo‘lsin. Ota-onalar olimlarni hurmat qilsin, ularni yaxshi ko‘rib, olimlarga muxlis bo‘lsin. Farzandini yoshligidan boshlab odob-axloqli qilib tarbiyalasin. Bolam qori bo‘lsin degan niyatda bo‘lgan ota-ona o‘zaro bir-biri bilan janjallashmasin, uyda sokinlik hukm sursin. Farzand kelajakda yetuk olim bo‘lishi uchun juda ko‘p mashaqqat, sa’y-harakat talab etiladi. Avvalo, ota-onaning, so‘ngra talabi ilmning hamda ustozning birgalikdagi intilish va harakati bo‘lishi lozim. Shularning bari birikkandagina farzand olim, qori bo‘ladi. Ota-ona mas’uliyatsizlik qilsa yoki talaba ilm olishdan boshqa narsalarga chalg‘isa oqsash kuzatiladi, maqsadga erishilmaydi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Har bir narsaga ham bir mone’lik bo‘ladiku, lekin ilmning mone’lari ko‘p bo‘ladi», degan mazmundagi hadislari ilm olishda sobitqadam, bardavom bo‘lishga undaydi.