Imom Termiziy Sunan Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lgan jome kitobi musannifi, hadis hofizi Termiz shahrida tug‘ilgan. So‘ngra hadislar to‘plash maqsadida Misr diyoridan tashqari Huroson, Iroq, Shom va Hijoz o‘lkalarga ilmiy safar qilgan. Ko‘p muhaddislardan hadis rivoyat qilgan. Buxoroda hadis ilmi borasida yuksak natijalarga erishgan. Ko‘plab safarlar va kitoblar tasnif qilgan. Hijriy 279 yil rajab oyining 13 sanasida Termiz shahrida vafot etganlar.
-“Sunani Termiziy”: Bu asar “Sunani Termiziy” yoki “Al-Jome’ as-sahih” deb nomlanib, Imom Termiziyning eng mashhur shoh asaridir. Mazkur kitob hadis kitoblari orasida ham muhim o‘rin egallaydi, olti sahih kitobning hamda to‘rt sunanning biri hisoblanadi. Kitob o‘zida 3956 ta hadislarni mujassam etgan. Hadislar boblar, fiqh, hadisning illatlariga ko‘ra tartiblangan. Bundan tashqari kitobda hadisning sahih – saqim (kasal)lari bayoni, ularning o‘rtasidagi martabalar, ismlar va kunyalar jarh va ta’dil qoidalarga binoan bayon qilingan, ularning qaysilari Nabiy sollallohu alayhi vasallamga yetib borgan yoki bormaganligi keltirilgan.
-“Ash-shamoil an-nabaviyya”: Nabiy sollallohu alayhi vasallam siyratlari haqida yozilgan kitob bo‘lib unda Temiziy Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sifatlari, xulqlari, odoblari va amallari haqida bayon qilib berganlar. Bu kitobni 55 bobga taqsimlab, unda 397 ta hadis keltirgan.
-“Ilal at-Termiziy al- Kubro”: Bu kitob Termiziy o‘zining isnodlari bilan keltirgan bir qancha hadislardan iborat. Har bir hadisdan keyin uning hukmi borasida yo o‘zining yoki shayxlarining bergan hukmlarini bayon qilgan. Mazkur kitobdagi hadislarga aytilgan hukmlarning eng ko‘p qismi Imom Buxoriy hukmlariga to‘g‘ri keladi.
-“Al-ilal as-sog‘iyr”: Mazkur kitob Sunani Termiziyga bog‘liq qilib yozilgan. Imom Termiziy bu kitobda illatli hadislarni fiqhiy boblar tartibiga ko‘ra keltirib o‘tgan va har bir hadisning illatini bayon qilgan.
-“Tasmiya as'habur Rosulillah sollallohu alayhi vasallam”.
Imom Termiziyning yana bir qancha boshqa kitoblari bo‘lib ulardan hozirgacha topilmaganlari quyidagilar:
Imom Termiziy aytadilar: “Imom Buxoriy menga shunday dedilar: “Mening sen tufayli ko‘rgan manfaatlarim, seni men orqali ko‘rgan foydalaringdan ko‘ra ko‘proqdir.”
Imom Sam’oniy aytadi: “Termiziy-zamonasining haqiqiy imomi edi”.
Abu Sa’d Idrisiy :”Hadis ilmida unga ergashiladigan imomlardan biridir. Jome’, tarix va hadis borasida yozgan ktioblari eng ishonchli olimlar yozgan kitoblar sirasiga kiradi. Zehni o‘tkirlik borasida bu zot zarbul masal qilinadi”-degan.
Imom Hokim aytadi: “Umar ibn Ilakning shunday deganini eshitdim: “Imom Buxoriy vafot etgach Xurosonda ilm, hifz, taqvo va zuhd borasida Abu Isoga teng keladigan kishi qolmadi. Juda ko‘p yig‘laganlari sababli ko‘zlari ko‘rmay qoldi va bir necha yil ko‘zlari ojiz xolda yashadilar”.
Abu Ya’lo Xaliliy: “Abu Iso siqa, muttafaqun alayh va omonat va ilmda mashhur edi”-degan.
Ibn Asir aytadi: “Termiziy juda ham go‘zal kitoblar tasnif qilgan hadis ilmida hofiz bo‘lganlar. Eng mashhur kitoblari “Jome ul- Kabirdir” .
Ibn Imad Xanbaliy shunday deydi: “Zamondoshlariga o‘rnak, hifz va mukammallikda namuna edilar.”
Imom Mizziy aytadi: “U “Jome’” va boshqa bir qancha kitoblar sohibi bo‘lib, mashhur hofiz imomlardan biri edilar”.
Ibn Hibbon: “Imom Termiziy hadis to‘plab yozib, hifz qilgan kishilardan. U Nabiy sollallohu alayhi vasallam sunnatlarini himoya qilib, jome’ yozgan olti imomning biridir. Mazkur imomlarini kitoblari sunnat olamida hadis borasida suyaniladigan kitoblardir”.
Ibn Xalikon: “Hadis ilmida unga ergashiladigan imomlardan biridir. Jome’, tarix, hadis borasida yozgan ktioblari eng ishonchli olimlar yozgan kitoblar sirasiga kiradi. Zehni o‘tkirlik borasida bu zot zarbul masal qilinadi. Imom Buxoriyning shogirdi va safdoshi hisoblanadi”.
Ismoil Haraviy: “Imom Termiziyning “Jome’”si Buxoriy va Muslimning “Jome’”lariga qaraganda foydaliroqdir. Chunki ikki buyuk imomning jome’sidan faqat kuchli olimlargina manfaat olishga qodir. Holbuki, Termiziyning “Jome’”sini hamma undan manfaat olishi mumkin bo‘lgan kitobdir”-degan.
Ibn Kasir: “Imom Termiziy zamonasining mashhur muhaddislaridan biri bo‘lib ko‘plab asarlar tasnif qilganlar. Ularning eng mashhurlari “Jome’” (Sunan at –Termiziy), “Shamoilu Muxammmadiya”, “Asmaus-sohabati” va boshqalardir. “Jome’” kitobi ulamolar eng ko‘p murojaat qiladigan kitoblardandir”.
Mulla Ali al-Qoriy: “Temiziy hadis ilmida hujjat, siqa, hofiz va taqvo sohibidir”-degan.
Termiziy aytadilar: Men “Jome’” kitobimga faqat ulamolar unga amal qilgan hadislarni kiritdim. So‘ngra uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga ko‘rsatdim. Ular rozi bo‘lishdi. Mansur ibn Abdulloh Xolidiy bu kitob haqida bunday degan: “Kimning uyida mana shu kitob bo‘lsa, go‘yoki o‘sha uyda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam gapirayotgandek bo‘ladilar”.
Jaloliddin Hamroqulov
TII “Tahfizul Qur’on” kafedrasi mudiri,
“Novza”jome masjidi imom xatibi
Yurtimizda hayit bayramlari qadimdan o‘zgacha shukuh, xalqimizga xos mehr-muruvvat, bag‘rikenglik va saxovat ifodasi bo‘lib kelgan. Ayniqsa, so‘nggi yillarda Yangi O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan Ramazon va Qurbon hayitini keng miqyosda nishonlanishi va dam olish kuni deb e’lon qilinishi muqaddas dinimizga bo‘lgan chuqur hurmat va e’tiborning natijasidir.
Qurbon hayiti – musulmonlarning eng mo‘tabar bayramlaridan biri hisoblanib, Zulhijja oyining o‘ninchi kuni nishonlanadi. Bu muborak kunlarda Alloh taoloning ko‘plab xayru barakasi yer yuzidagi bandalari uzra yog‘iladi. Qurbon hayiti haj ibodatlari tamom bo‘lganligi munosabati bilan hamda Alloh yo‘lida qurbonlik qilish pallasi bo‘lgan ayyomdir. Qurbon hayiti namozi o‘qilgach, imkoni bor insonlar qurbonlik qilishlari vojib amallardandir.
Qur’oni Karimning “Kavsar” surasida: “Bas, Robbingiz uchun namoz o‘qing va (tuya) so‘yib, qurbonlik qiling”- deyiladi. (Kavsar surasi, 2-oyat).
Qurbonlik haqida Baro ibn Ozib raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:
عَنْ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: "اِنَّ اَوَّلَ مَا نَبْدَاُ بِهِ فىِ يَوْمِنَا هَذا اَنْ نُصَلِّىَ ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ فَمَنْ فَعَلَ فَقَدْ اَصَابَ سُنَّتَنَا وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ الصَّلاَةِ فَاِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ قَدَّمَهُ لِاَهْلِهِ لَيْسَ مِنَ النُّسُكِ فىِ شَيْءٍ" (رواه الإمام البخاري).
ya’ni: “Darhaqiqat, bugungi kunda ishimizni avval iydul azho (qurbon hayiti) namozini o‘qish, so‘ngra (uylarimizga) qaytib, qurbonlik bilan boshlashimiz kerak. Kimki, shularni bajarsa, u sunnatimizga muvofiq ish qilibdi. Kimdakim, hayit namozidan oldin so‘ysa, u qurbonlik emas, balki o‘z ahli uchun taqdim qilgan go‘shtdir” (Imom Buxoriy rivoyati).
Aytish joizki, hanafiy mazhabi bo‘yicha qurbonlik qilish – vojibdir. Qurbonlik qilish hur, balog‘at yoshiga yetgan, oqil, muqim, ya’ni safarda bo‘lmagan va garchi bir yil aylanmagan zakot nisobiga ega bo‘lgan musulmon shaxsga vojib bo‘ladi. Qurbonlikni Zulhijja oyining o‘n, o‘n bir va o‘n ikkinchi kunning (ya’ni, hayitning birinchi, ikkinchi va uchinchi kunning) Shom namozi vaqti kirgunigacha amalga oshiriladi.
Shuningdek, Qurbon hayiti kuni musulmonlar bir-birlarini qutlab, so‘yilgan qurbonliklarini o‘zaro baham ko‘radilar, bu esa albatta, mehr-muruvvat va saxovat hislarini yana-da orttiradi.
Qur’oni karimda bu haqda: “Yaxshi ko‘rgan narsalaringizdan ehson qilib bermaguningizgacha, sira yaxshilikka (jannatga) erisha olmaysizlar. Har qanday narsani infoq qilsangiz, albatta Alloh uni bilur”. (Oli Imron surasi, 92-oyat)
Insonlarning o‘zaro mehr-muruvvatli va saxovatli bo‘lishlari haqida Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam bunday marhamat qilganlar: “To mo‘min bo‘lmaguningizgacha jannatga kirolmaysizlar, to bir-birlaringizga mehr-muruvvatli bo‘lmaguningizgacha komil mo‘min bo‘la olmaysizlar”. (Imom Muslim rivoyati)
Mazkur oyat va hadislar barchamizni o‘zaro mehr-muruvvatli bo‘lishga chaqiradi. Avvalo mehribon ota-onalarimiz hamda yoshi ulug‘ yaqinlarimizni Hayit ayyomi bilan tabriklab duolarini olib, so‘ngra farzandlarimizni ham ko‘ngillarini shod qilishimiz fazilatlidir.
Qurbon hayiti kunlarida biz e’tibor beradigan yana bir jihat – mehrga tashna insonlarga bayram shodligini va yaxshi kayfiyat ulashishdir. Bu borada yurtimizda keng ko‘lamli ishlar amalga oshiriladi, bayram arafasida kam ta’minlangan va ko‘makka muhtoj oilalar holidan xabar olinadi.
Ming afsuslar bo‘lsinki, “guruch kurmaksiz bo‘lmaganidek” hayit kunlari bir qator bid’atlar ko‘zga ko‘rinadi, xususan, yaqinlari vafot etgan xondonlarda dasturxon tuzalib “yangi hayit” marosimini o‘tkazish, nikoh to‘ylari bo‘lib o‘tgan xonadonlarda “hayit yo‘qlovi” kabi isrofgarlik amallarini haligacha davom ettirayotgan ayrim insonlar topiladi. Ularga hayit kunlarini qanday o‘tkazish borasida tushuntirishlar olib borish bizning zimmamizdagi vazifalardan biridir.
Qurbon hayiti - ulug‘ bayramdir. Bu kunlarda yana ham mehribon va muruvvatli bo‘lib, yetimlar boshini silab, yoshi ulug‘lar, kasalmandu muhtojlardan xabar olinadi, ularning ko‘ngillariga ham bayram shukuhini olib kiramiz. Bu kunda gina-kudratlarni unutib, kechirimli bo‘lishimiz maqsadga muvofiqdir.
Bu yil ham Qurbon hayiti bayrami munosabati bilan mamlakatimizning barcha hududlarida alohida tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. Masjidlar, diniy markaz va xonadonlarda maxsus tadbirlar o‘tkazildi. Har yili bo‘lgani kabi, bu yil ham yurtimizda katta shodlik va farah bilan kutib olinadigan ushbu kun, xalqimizning birligi, mehr-oqibati va bag‘rikengligining yana bir bor yorqin ifodasi bo‘ldi.
Alloh taolodan so‘raymizki, Qurbon hayiti yurtimizda tinchlik va farovonlikda xayru barakali o‘tsin!
Abduqahhor domla Yunusov,
Toshkent shahar bosh imom-xatibi