Inson ota-onasiga muomala qilishda bir qancha odoblarga rioya qilishi lozim. 1. Ota-onaga xizmat qilishni va ularni hurmat qilishni inson o‘ziga farz deb bilish kerak. 2. Molu dunyosini ulardan darig‘ tutmasligi kerak. 3. Ota-onaga qilgan xizmatini minnat qilmaslik kerak. 4. Ota-onaning yuziga tik boqmaslik kerak, ular bilan gaplashganda ham farzand boshini xam qilib gapirishi lozim. 5. Farzand ota-onasining chaqirig‘iga tez javob berishi lozim. Farzand namoz o‘qiyotgan vaqtda ota-onasi chaqirsa, javob berishi mumkinmi? Agar farzand nafl namoz o‘qiyotgan bo‘lsa, namozni buzib, ota-onasining chaqirig‘iga javob beradi va namozni qaytadan o‘qib oladi. Ammo farz yoki vojib namoz o‘qiyotgan bo‘lsa, buzmaydi.
6. Farzand ota-onasi bilan muoamala qilayotgan chog‘da yuzini burishtirmasin. 7. Gunoh bo‘ladigan ishlardan tashqari ularning barcha buyruqlariga itoat qilsin. 8. Farzand ular bilan so‘zlashganda, shuningdek, ular huzurida boshqalarga ham baland ovozda gapirmasligi lozim. 9. Ota-onasining ijozatisiz safarga bormasin. 10. Doim ularni xursand qilish payida bo‘lsin. 11. Ularga qilgan ehson va yaxshiligini ikkinchi ibodat deb bilsin. Zero jannat onalar oyog‘i ostidadir.
Qarindosh urug‘lar bilan muoamala qilganda quyidagi yettita odob shartlariga rioya etish lozim bo‘ladi. 1. Qarindosh urug‘lar bilan do‘stlik, aloqa va tez-tez xabar olishni odat qilish kerak. Bu narsa inson umrini ziyoda qiladi. 2. Molu dunyosi bilan qarindosh urug‘larga yordam berib tursin. 3. Xursandchilik va g‘am-tashvishlarida ularga sherik bo‘lsin. 4. Yordam zarurati tug‘ilganda qo‘lidan kelganicha yordamini ayamasin. 5. Qarindosh urug‘lar qancha jafo qilsalar ham, javobini vafo bilan qaytarsin. 6. Ularning dushmanlari bilan murosa qilmasin. 7. Ularning moliga qasd va tama qilmasin, aks holda o‘zi benomus va qadrsiz bo‘lib qoladi.
Qo‘shnilar bilan muoamala qilish odoblari o‘n to‘rttadir. 1. Qo‘shnilarga doim iltifotli va mehribon bo‘lish. 2. Qo‘shnilardan nasihat va yaxshilikni darig‘ tumasligi kerak. 3. Agar qo‘shnisidan yomonlik ko‘rsa ham sabr qilib, uni beobro‘ qilmasin. 4. Qo‘ldan kelganicha qo‘shnisiga yordam va himoya qilsin. 5. Inson og‘irligini qo‘shnisiga tashlamasligi kerak, balki uning yukini ko‘tarishga harakat qilsin. 6. Agar qo‘shnisining biror hojatini chiqarsa, unga minnat qilmasin. 7. Agar qo‘shnidan biror foyda yetsa, shukr qilsin. 8. Agar kishiga qo‘shnisidan biror nuqson yetsa, shikoyat qilmasin. 9. Qo‘shni agar kambag‘al bo‘lsa, imkonqadar yordam bersin. 10. Agar qo‘shni biror narsa so‘rasa, ochiq yuzlik bilan bersin. 11. Suv, tuz va o‘tin kabi narsalarni undan darig‘ tutmasin. 12. Qo‘shnining yosh bolalarini erkalatsin. 13. Ta’ziya kunlarida ta’ziya bildirsin va xursandchilik kunlarida qo‘shnisini muborakbod qilsin. 14. Agar qo‘shnining tomorqasiga uning uyi tomonidan suv o‘tadigan bo‘lsa, suv yo‘lini doim ochib qo‘ysin.
Qo‘shnilar uch turga bo‘linadi – qarindosh qo‘shni, begona qo‘shni va g‘ayridin qo‘shni. Bilingki, qarindosh bo‘lgan qo‘shnining sizda uchta haqi bor – qarindoshlik haqi, mo‘minlik haqi va qo‘shnilik haqi. Qarindosh bo‘lmagan qo‘shnining ikkita haqi bor – mo‘minlik va qo‘shnichilik haqlari. G‘ayridin qo‘shnining bitta haqi bor – qo‘shnichilik haqi. Shuning uchun qo‘shni g‘ayridin bo‘lsa ham, u bilan yaxshi muoamalada bo‘lish zarur. G‘ayridin qo‘shnilarga mana shunday go‘zal muoamala qilinsa, ularning musulmon bo‘lishi ham ajab emas. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam g‘ayridinlar bilan go‘zal muoamala qilar edilarki, agar yomon maqsad bilan kelgan bo‘lsa ham, iymon keltirib qaytar edi.
Qarindosh bo‘lmagan insonlar bilan quyidagi oltita muoamala odoblariga rioya etishlari lozim. 1. Hech kimga haqorat nazari bilan boqmasligi kerak. 2. Ularning suhbati va so‘zlariga orasiga kirmaslik kerak. 3. Boshqalarning nojo‘ya ishlari va so‘zlaridan o‘zingni g‘ofil tut, ya’ni sabr qilib, o‘zingni bilmaslikka sol. Agar biror kishidan senga, diningga va yo millatga nisbatan noo‘rin hatti-harakatni ko‘rsang, nasihat qil. Bu xususda hadisi sharifda “Kimki bir nomaqbul ishni ko‘rsa, bas uni qo‘li bilan to‘xtatsin va agar qo‘li bilan to‘xtata olmasa, tili bilan qaytarsin, agar qo‘li bilan ham qaytara olmasa, bas dili bilan o‘sha ishni yomon ko‘rsin. Lekin qo‘li va tili bilan qaytara olmay, dili bilan yomon ko‘rishi iymonning zaifligidan dalolatdir”, deyilgan. 5. Barcha xalqqa nisbatan doimo mehr-shafqatli bo‘lish kerak. 6. Ulardan biror kishini to o‘zingga beg‘arazligini bilmasang, suhbatingga yaqin tutma.
Soatmurod Primov
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Xolid ibn Valid roziyallohu anhu yoshlari o‘tib, keksayib qolgan chog‘larida Mus'hafi sharifni olib, yig‘lab turib shunday der edilar: “Jihodlar bilan ovora bo‘lib seni o‘qiy olmay qoldik”.
Bu qandayin go‘zal uzr! Xo‘sh, biz o‘zimizni nima deb oqlaymiz?! Xolid ibn Valid roziyallohu anhu shundayin gap aytdilar, ammo biz nima deymiz?! Qiyomat kunida “Qur’oni karim o‘qishdan seni nima chalg‘itdi?!” – deb so‘ralsak, nima deb javob beramiz?! Toki u bizni zararimizga emas, foydamizga hujjat bo‘lishi uchun ko‘ksimizga bosib, kechayu kunduz tilovat qilib bormaymizmi?! Axir Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taoloning zikrini lozim tut, Qur’oni karim tilovatida mahkam bo‘l. Chunki bu sening osmondagi ruhing, yerdagi zikringdir” [1], deganlar.
Quroni karim oyatlarini tadabbur qilmasdan, ma’nolari haqida fikr yuritmagan holda, hech qanday tushunchasiz ko‘p tilovat qilish asosiy maqsad emas. Agar inson bir necha oyatni tadabbur qilsa, tafsir kitoblariga murojaat etsa yoki tafsir darslariga qatnashsa, ma’nolarni o‘zlashtirsa va ularga amal qilsa, bu ishi o‘sha inson uchun ulkan yaxshilik, xayr-baraka bo‘ladi.
Imom G‘azzoliy hazratlari bunday deydilar: “Qur’on siz so‘rashingiz mumkin bo‘lgan va u sizning so‘rovlaringizga javob bera oladigan tirik Rasuldir. Siz unga quloq solsangiz, u sizni qondiradi”.
Qalblari iymon nuri ila qorishib ketgan zotlar uchun, albatta, Qur’onda shifo bordir. Yana Qur’oni karimda sarosima, shaytoniy vasvasalar, nafsu havoga ergashishdan saqlovchi shifo bor. Qur’on o‘qigan paytimizda bizni farishtalar qurshab oladi va ular ham bizga qo‘shilib Rahmon bo‘lgan Zotning oyatlariga quloq tutadi. Samo farishtalari tuni bilan Qur’onga qoim bo‘ladigan yer farishtalariga yaqinlashadilar. Endi ayting-chi, odamlar uxlayotgan paytda, tun qorong‘usida biz Qur’on tilovat qilyapmizmi?! Yeru osmonlar Robbi bizga quloq soladigan darajada oyatlarini tilovat qilyapmizmi?!
Alloh taoloning shifo oyatlari quyidagilardir:
«...Va mo‘min qavmlarning ko‘ngillariga shifo beradir» (Tavba surasi, 14-oyat).
«Ey odamlar! Sizga o‘z Rabbingizdan mav’iza, ko‘ksingizdagi narsaga shifo, mo‘minlarga hidoyat va rahmat keldi» (Yunus surasi, 57-oyat).
«Biz Qur’onni mo‘minlar uchun shifo va rahmat o‘laroq nozil qilurmiz...» (Isro surasi, 82-oyat).
«...U iymon keltirganlar uchun hidoyat va shifodir...» (Fussilat surasi, 44-oyat).
«...Unda (asalda) odamlar uchun shifo bordir...» (Nahl surasi, 69-oyat).
«Bemor bo‘lganimda menga shifo beradigan ham Uning O‘zi» (Shuaro surasi, 80-oyat).
Qur’oni karimni tilovat qilish, eshitish, amal qilish va har bir ishda undagi hukmlarga tayanib ish ko‘rishdan chetlashmang!
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] Imom Ahmad rivoyati.