Inson ota-onasiga muomala qilishda bir qancha odoblarga rioya qilishi lozim. 1. Ota-onaga xizmat qilishni va ularni hurmat qilishni inson o‘ziga farz deb bilish kerak. 2. Molu dunyosini ulardan darig‘ tutmasligi kerak. 3. Ota-onaga qilgan xizmatini minnat qilmaslik kerak. 4. Ota-onaning yuziga tik boqmaslik kerak, ular bilan gaplashganda ham farzand boshini xam qilib gapirishi lozim. 5. Farzand ota-onasining chaqirig‘iga tez javob berishi lozim. Farzand namoz o‘qiyotgan vaqtda ota-onasi chaqirsa, javob berishi mumkinmi? Agar farzand nafl namoz o‘qiyotgan bo‘lsa, namozni buzib, ota-onasining chaqirig‘iga javob beradi va namozni qaytadan o‘qib oladi. Ammo farz yoki vojib namoz o‘qiyotgan bo‘lsa, buzmaydi.
6. Farzand ota-onasi bilan muoamala qilayotgan chog‘da yuzini burishtirmasin. 7. Gunoh bo‘ladigan ishlardan tashqari ularning barcha buyruqlariga itoat qilsin. 8. Farzand ular bilan so‘zlashganda, shuningdek, ular huzurida boshqalarga ham baland ovozda gapirmasligi lozim. 9. Ota-onasining ijozatisiz safarga bormasin. 10. Doim ularni xursand qilish payida bo‘lsin. 11. Ularga qilgan ehson va yaxshiligini ikkinchi ibodat deb bilsin. Zero jannat onalar oyog‘i ostidadir.
Qarindosh urug‘lar bilan muoamala qilganda quyidagi yettita odob shartlariga rioya etish lozim bo‘ladi. 1. Qarindosh urug‘lar bilan do‘stlik, aloqa va tez-tez xabar olishni odat qilish kerak. Bu narsa inson umrini ziyoda qiladi. 2. Molu dunyosi bilan qarindosh urug‘larga yordam berib tursin. 3. Xursandchilik va g‘am-tashvishlarida ularga sherik bo‘lsin. 4. Yordam zarurati tug‘ilganda qo‘lidan kelganicha yordamini ayamasin. 5. Qarindosh urug‘lar qancha jafo qilsalar ham, javobini vafo bilan qaytarsin. 6. Ularning dushmanlari bilan murosa qilmasin. 7. Ularning moliga qasd va tama qilmasin, aks holda o‘zi benomus va qadrsiz bo‘lib qoladi.
Qo‘shnilar bilan muoamala qilish odoblari o‘n to‘rttadir. 1. Qo‘shnilarga doim iltifotli va mehribon bo‘lish. 2. Qo‘shnilardan nasihat va yaxshilikni darig‘ tumasligi kerak. 3. Agar qo‘shnisidan yomonlik ko‘rsa ham sabr qilib, uni beobro‘ qilmasin. 4. Qo‘ldan kelganicha qo‘shnisiga yordam va himoya qilsin. 5. Inson og‘irligini qo‘shnisiga tashlamasligi kerak, balki uning yukini ko‘tarishga harakat qilsin. 6. Agar qo‘shnisining biror hojatini chiqarsa, unga minnat qilmasin. 7. Agar qo‘shnidan biror foyda yetsa, shukr qilsin. 8. Agar kishiga qo‘shnisidan biror nuqson yetsa, shikoyat qilmasin. 9. Qo‘shni agar kambag‘al bo‘lsa, imkonqadar yordam bersin. 10. Agar qo‘shni biror narsa so‘rasa, ochiq yuzlik bilan bersin. 11. Suv, tuz va o‘tin kabi narsalarni undan darig‘ tutmasin. 12. Qo‘shnining yosh bolalarini erkalatsin. 13. Ta’ziya kunlarida ta’ziya bildirsin va xursandchilik kunlarida qo‘shnisini muborakbod qilsin. 14. Agar qo‘shnining tomorqasiga uning uyi tomonidan suv o‘tadigan bo‘lsa, suv yo‘lini doim ochib qo‘ysin.
Qo‘shnilar uch turga bo‘linadi – qarindosh qo‘shni, begona qo‘shni va g‘ayridin qo‘shni. Bilingki, qarindosh bo‘lgan qo‘shnining sizda uchta haqi bor – qarindoshlik haqi, mo‘minlik haqi va qo‘shnilik haqi. Qarindosh bo‘lmagan qo‘shnining ikkita haqi bor – mo‘minlik va qo‘shnichilik haqlari. G‘ayridin qo‘shnining bitta haqi bor – qo‘shnichilik haqi. Shuning uchun qo‘shni g‘ayridin bo‘lsa ham, u bilan yaxshi muoamalada bo‘lish zarur. G‘ayridin qo‘shnilarga mana shunday go‘zal muoamala qilinsa, ularning musulmon bo‘lishi ham ajab emas. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam g‘ayridinlar bilan go‘zal muoamala qilar edilarki, agar yomon maqsad bilan kelgan bo‘lsa ham, iymon keltirib qaytar edi.
Qarindosh bo‘lmagan insonlar bilan quyidagi oltita muoamala odoblariga rioya etishlari lozim. 1. Hech kimga haqorat nazari bilan boqmasligi kerak. 2. Ularning suhbati va so‘zlariga orasiga kirmaslik kerak. 3. Boshqalarning nojo‘ya ishlari va so‘zlaridan o‘zingni g‘ofil tut, ya’ni sabr qilib, o‘zingni bilmaslikka sol. Agar biror kishidan senga, diningga va yo millatga nisbatan noo‘rin hatti-harakatni ko‘rsang, nasihat qil. Bu xususda hadisi sharifda “Kimki bir nomaqbul ishni ko‘rsa, bas uni qo‘li bilan to‘xtatsin va agar qo‘li bilan to‘xtata olmasa, tili bilan qaytarsin, agar qo‘li bilan ham qaytara olmasa, bas dili bilan o‘sha ishni yomon ko‘rsin. Lekin qo‘li va tili bilan qaytara olmay, dili bilan yomon ko‘rishi iymonning zaifligidan dalolatdir”, deyilgan. 5. Barcha xalqqa nisbatan doimo mehr-shafqatli bo‘lish kerak. 6. Ulardan biror kishini to o‘zingga beg‘arazligini bilmasang, suhbatingga yaqin tutma.
Soatmurod Primov
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
عَنْ أَبِي مُوسَى t قَالَ: صَلَّيْنَا الْمَغْرِبَ مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، ثُمَّ قُلْنَا نَجْلِسُ حَتَّى نُصَلِّيَ الْعِشَاءَ، فَخَرَجَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: مَا زِلْتُمْ هَاهُنَا، قُلْنَا: نَعَمْ يَا رَسُولَ اللهِ، قُلْنَا نَجْلِسُ حَتَّى نُصَلِّيَ الْعِشَاءَ، قَالَ: أَحْسَنْتُمْ أَوْ أَصَبْتُمْ، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَكَانَ كَثِيرًا مَا يَفْعَلُهُ فَقَالَ: النُّجُومُ أَمَنَةٌ لِلسَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ أُتِيَ السَّمَاءَ مَا تُوعَدُ، وَأَنَا أَمَنَةٌ لِأَصْحَابِي فَإِذَا ذَهَبْتُ أُتِيَ أَصْحَابِي مَا يُوعَدُونَ، وَأَصْحَابِي أَمَنَةٌ لِأُمَّتِي فَإِذَا ذَهَبَتْ أَصْحَابِي أُتِيَ أُمَّتِي مَا يُوعَدُونَ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ.
Abu Muso roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan Shom namozini o‘qidik. So‘ngra «Xuftonni o‘qigunimizcha o‘tirib turaylik», dedik. Bas, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oldimizga chiqdilar va:
«Hali ham shu yerdamisizlar?» dedilar.
«Ha, yo Allohning Rasuli. Xuftonni o‘qigunimizcha o‘tirib turaylik, dedik», deb javob berdik.
«Yaxshi qilibsizlar» yoki «To‘g‘ri qilibsizlar», dedilar u zot. So‘ngra boshlarini osmonga ko‘tardilar. Ko‘pincha shunday qilar edilar. Keyin u zot:
«Yulduzlar osmon uchun omonlikdir. Qachon yulduzlar ketsa, osmonga unga tahdid qilingan narsa keladi. Men sahobalarim uchun omonlikdirman. Qachon men ketsam, sahobalarimga ularga tahdid qilingan narsa keladi. Sahobalarim ummatim uchun omonlikdirlar. Qachon sahobalarim ketsalar, ummatimga ularga tahdid qilingan narsa keladir», dedilar».
Muslim rivoyat qilgan.
Ushbu hadisi sharifda Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning masjidlarida bo‘ladigan suhbatlardan birining mazmuni haqida so‘z ketmoqda. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning masjidlari o‘sha paytdagi Islom jamiyatining qalbi – yuragi ekanligi hammaga ma’lum. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning shaxslari musulmonlarga o‘rnak bo‘lganidek, u zotning masjidlari ham o‘zga masjidlarga o‘rnakdir. Islom jamiyatida har bir masjid o‘z qavmidan tashkil topgan kichik jamiyatning tinimsiz urib turgan yuragi bo‘lishi kerak.
Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam mazkur suhbatda sahobai kiromlarga ajoyib o‘xshatish ila o‘zlarining fazllarini bayon qilib bermoqdalar:
«Yulduzlar osmon uchun omonlikdir».
Yulduzlar osmonda tursalar, osmon omon bo‘ladi. Ular osmonning omonlik ishonchlaridir.
«Qachon yulduzlar ketsa, osmonga unga tahdid qilingan narsa keladi».
Osmonga tahdid qilingan narsa uning nizomining buzilishi va qiyomat qoim bo‘lishidir.
«Men sahobalarim uchun omonlikdirman».
Osmon yulduzlar bilan omon turganidek, sahobai kiromlar ham Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam bilan tinch-omon yashar ekanlar.
«Qachon men ketsam, sahobalarimga ularga tahdid qilingan narsa keladi».
Sahobai kiromlarga tahdid qilingan narsa ularning oralarida xilof va kelishmovchiliklar kelib chiqishidir.
«Sahobalarim ummatim uchun omonlikdirlar».
Osmon yuduzlar bilan, sahobai kiromlar Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam bilan tinch-omon yashaganlaridek, Islom ummati ham sahobai kiromlar bilan tinch yashar ekanlar.
«Qachon sahobalarim ketsalar, ummatimga ularga tahdid qilingan narsa keladir».
Islom ummatiga tahdid qilingan narsa havoi nafsga ergashish va molu dunyoga o‘ch bo‘lish kabi nuqsonlarga mubtalo bo‘lishdir.
Ushbu hadisi sharifdan sahobai kiromlarning fazllari qanchalik ulug‘ ekanligini bilib olishimiz kerak. Ana shunday ulug‘ fazl egalari bo‘lgan zotlarni hurmatlash va ulardan o‘rnak olish musulmon ummatining burchidir.
«Hadis va hayot» kitobining 21-juzidan olindi