Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Ota-onaga yaxshilik qilishga, ularning itoatida bo‘lishga juda ko‘p targ‘ib qilinadi. Ularning farzanddagi haqlari juda yuqori martabaga qo‘yiladi. Ammo hamma narsaning chegarasi bo‘lganidek, ota-onaga yaxshilik va itoat qilishning ham chegarasi bor. Quyida shu chegara haqida so‘z yuritiladi
عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ الرَّيَّانِ؛ أَنَّهُ سَمِعَ رَجُلًا يَسْأَلُ عَطَاءً عَنْ رَجُلٍ لَهُ أُمٌّ وَامْرَأَةٌ، وَالْأُمُّ لَا تَرْضَى إِلَّا بِطَلَاقِ امْرَأَتِهِ، قَالَ: لِيَتَّقِ اللهَ فِي أُمِّهِ وَلِيَصِلْهَا. قَالَ: أَيُفَارِقُ امْرَأَتَهُ؟ قَالَ عَطَاءٌ: لَا. قَالَ الرَّجُلُ: فَإِنَّهَا لَا تَرْضَى إِلَّا بِذَلِكَ. قَالَ عَطَاءٌ: فَلَا أَرْضَاهَا اللهُ، امْرَأَتُهُ بِيَدِهِ إِنْ طَلَّقَهَا فَلَا حَرَجَ، وَإِنْ حَبِسَهَا فَلَا حَرَجَ.

Muoviya ibn Rayyondan rivoyat qilinadi:
«U bir kishining Atodan onasi va xotini bo‘lgan, onasi xotinini taloq qilishidan boshqa ishga rozi bo‘lmayotgan bir kishi haqida savol so‘raganini eshitdi. Shunda u: «Onasi borasida Allohga taqvo qilsin va unga silai rahm qilaversin», dedi. «Xotinini qo‘yib yuboradimi?» dedi. «Yo‘q», dedi Ato. Shunda haligi odam: «Onasi shundan boshqaga rozi bo‘lmayapti», dedi. «Uni Alloh rozi qilmasin! Xotini qo‘lida. Taloq qilsa ham tanglik yo‘q, tutib qolsa ham tanglik yo‘q», dedi».

Sharh: Ota-ona farzandni Allohning g‘azabini keltiradigan narsaga buyurganda uni qilmaslik kerak bo‘ladi. Taloq xuddi shunday narsa. Agar taloq tushsa, Rahmonning Arshi larzaga keladi, deyiladi. Shuning uchun bu rivoyat ona bolasidan xotinini taloq qilishni qattiq talab qilsa ham, bunga ruxsat yo‘qligining dalili sifatida keltirilibdi. 

Allohning amriga, dinning ta’limotiga qaralsa, ota-onaning haqqi juda ulug‘. Bu haqiqatni har bir musulmon, kim bo‘lishidan qat’i nazar, yaxshi biladi va ota-onaning haqqini qo‘ldan kelganicha ado etishga harakat qiladi. Ammo dunyodagi barcha maxluqotlarga oid narsalarning chegarasi bo‘lgani kabi, ota-ona haqqining ham chegarasi bor. Bandaning Allohning amriga zid bo‘lgan xohishi rad qilinadi. Xoliqqa ma’siyat bo‘ladigan narsada maxluqqa itoat qilinmaydi.

Islom ta’limotida iloji boricha oilani mustahkamlashga amr qilingan. Boshqa birovning, agar o‘sha birov ota-ona bo‘lsa ham, xohishiga binoan oilani buzishga ruxsat yo‘q. Bu haqiqatni barcha ulamolar o‘zlarining qadimgi va yangi kitoblarida ta’kidlaganlar.

Muhammad ibn Muflih ibn Muhammad Maqdisiyning «Al-Odobush-Shar’iyya» nomli kitobida bu ma’noda alohida fasl bor. Unda jumladan, quyidagilar aytiladi:
«Fasl: Xotinini taloq qilishda ota-onaga itoat qilish vojib bo‘lmaydi. Agar otasi unga xotinini taloq qilishni amr etsa, ijobat qilmaydi. Buni as'hoblarimizning ko‘pi zikr qilgan». 

Shayx Taqiyyuddin onasi tomonidan xotinini taloq qilish amr qilingan kishi haqida: «Uning uchun xotinini taloq qilish halol bo‘lmaydi. U onasiga yaxshilik qilaveradi. Xotinini taloq qilish onasiga yaxshilik qilishdan emas», degan.

Bu ma’nodagi hukmlar hozirgi fiqhiy kitoblarda ham kelgan. 
Xuddi shu ma’no qizini majburlab ajratib olishga urinadigan ota-onalar haqida ham aytiladi.

Shariatning hukmi shu bo‘lganidan keyin, ota-onalar insof qilishlari va o‘z farzandlarining oilasini buzishni o‘zlariga ep ko‘rmasliklari kerak.

«Bir kishi imom Ahmaddan: «Otam xotinimni taloq qilishimni buyurmoqda», deb fatvo so‘radi. «Uni taloq qilma!» dedi. «Umar roziyallohu anhu o‘g‘li Abdullohga xotinini taloq qilishni amr qilgan emasmi?» dedi. «Otang Umar roziyallohu anhudek bo‘lganda sen ham qilasan», dedi».

Ya’ni «Otang Umarga o‘xshab haq va adolatni, havoyi nafsga ergashmaslikni biladigan darajaga yetmaguncha, xotiningni taloq qilmay tur» («Mavsu’a Fiqhiyya». 80-juz. 71-72-betlar).
عَنْ حُمَيْدٍ، عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: قِيلَ لَهُ: رَجُلٌ أَمَرَتْهُ أُمُّهُ أَنْ يُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ؟ قَالَ الْحَسَنُ: لَيْسَ الطَّلَاقُ مِنْ بِرِّهَا فِي شَيْءٍ.

Humayddan rivoyat qilinadi:
«Hasanga: «Bir kishini onasi xotinini taloq qilishga buyurdi?» deyishdi. (Shunda) Hasan: «Taloq onaga yaxshilik qilish ishlaridan emas», dedi».

Sharh: Odamlar tarafidan Hasan Basriy rahmatullohi alayhiga: «Bir odamning onasi «Xotiningni taloq qilasan», deb turib olsa, nima qiladi?» deyilgan ekan. Hasan Basriy rahmatullohi alayhi aytibdilarki, «Xotinini taloq qilish onaga yaxshilik bo‘ladigan ishlardan emas». Ya’ni onaning xursandchiligi uchun qilinadigan ish emas. Bu esa onasi «Xotiningni taloq qilasan», deb turib olsa, taloq qilish kerak emas. Onasining bu talabi noto‘g‘ri talab, noshar’iy talab. Uni qilmasa, bolasi gunohkor bo‘lmaydi, deganidir.

عَنْ أَبِي سِنَانٍ قَالَ: سَمِعْتُ سَعِيدَ بْنَ جُبَيْرٍ قَالَ: لُدِغْتُ، فَأَمَرَتْنِي أُمِّي أَنْ أَسْتَرْقِيَ، فَكَرِهْتُ أَنْ أَعْصِيَهَا، فَنَاوَلْتُ الرُّقَا بِيَدِي الَّتِي لَمْ تُلْدَغْ.

Abu Sinandan rivoyat qilinadi:
«Sa’id ibn Jubayrning shunday deganini eshitdim: «Meni chayon chaqib oldi. Onam menga riqoni ishlatishimni amr etdi. Unga osiy bo‘lishni istamadim va riqoni chaqilmagan qo‘lim bilan tutdim».

Sharh: Sa’id ibn Jubayr tobe’inlarning juda ulug‘ olimlaridan bo‘lgan. Bir kuni u kishining qo‘llarini chayon chaqib olibdi. Onalari jon holatda johiliylarning «riqo» deb nomlanadigan tumorini tutqazib: «Mana shuni surkasang, yaxshi bo‘ladi, shuni surkasang, yaxshi bo‘ladi», debdi. «Shunda, onamning ko‘ngli qolmasin, ya’ni men u kishiga osiy bo‘lmayin, dedim-da, haligi tumorni olib, sog‘ qo‘limga surtdim», deydi Sa’id ibn Jubayr. 
Bu yerda onani xafa qilmaslik uchun hiyla ishlatilgan, lekin e’tiqodga zarar yetadigan narsa qilinmagan. O‘sha narsa meni tuzatib yuboradi, deb e’tiqod qilish shirkka olib boradi. Albatta, mo‘min-musulmon odam bunday qilmaydi. Ona tushunmasdan, haligi gapni aytib turibdi. Olim odam onamni xafa qilmay, deb, tumorni olib, sog‘ qo‘liga surtibdi. Chaqilgan qo‘l og‘rib turgan, lekin bir yo‘la ikki narsaning ham uddasidan chiqqan ekanlar. Ya’ni onalarini ham rozi qilganlar, shirkka ham yo‘l qo‘ymaganlar.

Demak, ba’zi ota-onalar tushunmasdan, noshar’iy ishlarni qilishni talab etganlarida, hiyla ishlatib bo‘lsa ham, gunohga yaqin yo‘lamaslik chorasini axtarish kerak.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: كَانَتْ عِنْدِي امْرَأَةٌ، وَكُنْتُ أُحِبُّهَا، وَكَانَ أَبِي عُمَرُ يَكْرَهُهَا، فَأَمَرَنِي أَنْ أُطَلِّقَهَا، فَأَبَيْتُ، فَذَكَرَ ذَلِكَ لِلنَبِيِّ ، فَدَعَانِي: «يَا عَبْدَ اللهِ، طَلِّقِ امْرَأَتَكَ».

Abdulloh ibn Umardan rivoyat qilinadi:
«Mening bir ayolim bor edi. Uni yaxshi ko‘rar edim. Lekin otam Umar uni yoqtirmas edi. U menga uni taloq qilishimni buyurdi. Men xohlamadim. U buni Nabiy sollallohu alayhi vasallamga zikr qildi. Shunda u zot meni chaqirib: «Ey Abdulloh! Xotiningni taloq qil!» dedilar». 

Sharh: Bu yerdagi rivoyat oldingilariga tamoman teskari. Ota taloq qilishni so‘rayapti. Bola esa xohlamayapti. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam esa otani qo‘llayaptilar. Bu yerda gap kimning ustida ketayotganiga e’tibor berish lozim, ya’ni hazrati Umar roziyallohu anhuning ilmlariga va e’tiqodlariga zarracha shubha bo‘lmagani uchun gap boshqacha bo‘lmoqda. Zero, hazrati Umar – ulug‘ odam, mujtahidlarning mujtahidi, Rasulullohning eng yaqin kishilari. U kishi o‘g‘illarining adashganini yaxshi bilgan bo‘lsalar kerak. Kelindagi bir narsani ko‘rib, aniqlamasalar va shariatga muvofiq bo‘lmasa, gapirmas edilar. Ya’ni, hazrati Umar roziyallohu anhu noshar’iy gapni o‘g‘liga aytib, «Shunday qil», deb buyurmasdilar. 

Shu aytayotgan buyruqlarida o‘g‘illariga ham, o‘zlariga ham, taloq qilinayotgan xotinga ham shar’iy jihatdan yaxshilik borligi uchun qilganlar bu ishni. Ana shuni e’tiborga olish lozim. 

Buni umumiy qilib, hazrati Umar o‘g‘liga xotinini taloq qilish haqida buyruq bergan ekan, biz ham shunday qilsak, sunnat bo‘lar ekan, demaslik kerak. Biz sahobiyning amalini qilamiz, degan gap bo‘lmasligi lozim. U kishi buni bilib turib, hamma yog‘ini joy-joyiga qo‘yib qilganlar.

Yuqorida ham zikr qilib o‘tilganidek, imom Ahmad ibn Hanbaldan bir odam: «Otam xotinimni taloq qilishimni buyurmoqda», deb fatvo so‘radi. «Uni taloq qilma!» dedilar. «Umar roziyallohu anhu o‘g‘li Abdullohga xotinini taloq qilishni amr qilgan emasmi?» dedi haligi odam. Shunda u kishi: «Otang Umar roziyallohu anhudek bo‘lganda sen ham qilasan», deb rad qildilar.

Mashhur hanafiy olimlardan Mullo Ali Qori ota-onaga zulm bo‘lsa ham, yaxshilik qilish haqidagi gap borasida: «Bu ayni kamoldir. Ammo joizlikning asli e’tiboridan, (ota-ona tomonidan) xotini bilan ajrashish haqida amr bo‘lsa, uni taloq qilish lozim bo‘lmaydi. Agar ota-ona qattiq ozor topsalar ham», degan.

«Yaxshilik va silai rahm» kitobi 1-juz.