Bugun buzg‘unchi oqimlar tomonidan noto‘g‘ri talqin qilinayotgan iymon, tavhid, fiqh, kalom va shu kabi mavzulardagi tushunchalarni vatandoshimiz Abu Xafs Nasafiyning “Aqoid an-Nasafiy” asari orqali yoritib berish o‘ziga xos ahamiyatga ega. Hanafiy-moturidiylik ta’limotining asosiy manbasi hisoblangan ushbu asar, sof islom aqidasi amallari va ma’rifiy islomni o‘rganishda muhim qo‘llanma bo‘lib kelmoqda.
“Aqoid an-Nasafiy” asari 18 asr boshlaridan boshlab yevropalik islomshunos olimlarning tadqiqot obyektiga aylangan.
Masalan, ularning ta’kidlashicha, “Mazkur asar musulmon dunyosining qisqa va lo‘nda, ayni vaqtda eng ishonarli manbalardan biridir” deb e’tirof etadi.
Turk tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, Nasafiyning “Aqoid an-Nasafiy” asari Taftazoniyning “Sharh al-aqoid” kitobi bilan islom olamida shuhrat qozongan.
Yana bir nasaflik mutafakkir Abul Muin Nasafiyning “Tabsirat ul-adilla” asari mazkur asar yozilishiga asosiy manba vazifasini bajargan.
Shu jihatdan olganda, islomshunos tadqiqotchilarning fikricha Abu Xafs Nasafiyning “Aqoid an-Nasafiy” asari: “Moturidiya ta’limotiga, shaklan esa, Abul Muin Nasafiyning “Tabsirat ul-adilla” asariga asoslangan”, – deya ta’kidlaganlar.
Tatar islomshunoslarning ta’kidlashicha, tatar-musulmon madrasalarida eng ommabop asar Taftazoniyning sharhi bilan keltirilgan “Sharh al-aqoid an-Nasafiy” asaridir.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, Abu Xafs Nasafiyning “Aqoid” asariga yozilgan sharhlardan eng mashhuri va ommabopi Taftazoniyning “Sharh al-Aqoid” asaridir.
Hoji Halifaning “Kashf az-zunnun” asarida aytilishicha, “Aqoid an-Nasafiy” asariga Taftazoniy bilan bir vaqtda 50ga yaqin muallif tomonidan sharhlar hoshiyalar, nazmlar, taxrijlar va tadqiqlar yozilgan.
Yozilgan taxrijlar orasida Jaloluddin Suyutiyning “Taxriji” va Mullo Ali Qori Hanafiyning “Faroid al-qolaid ala ahadis al-aqoid” asari ham mashhur asarlardan biri sifatida bugungi kungacha e’tirof etib kelinadi.
Ular qatori Sa’duddin Taftazoniy tomonidan yozilgan “Sharh al-Aqoid” asari har tomonlama eng mukammal sharh sifatida e’tirof etiladi.
Biror-bir islom diyoridagi bilim dargohlarini misol qilib olmaylik, ularning barchasida aqoid ilmini o‘rganish borasida Taftazoniy tomonidan yozilgan “Sharh al-Aqoid”ga murojaat qilganliklarini guvohi bo‘lamiz.
Usmoniylar davlatida ham “Sharh al-Aqoid” asari madrasalarda rasman dastur asosida o‘qitilgan va bir necha marta usmoniylar davlati tiliga tarjima qilingan. Bularning barchasi, mazkur asarga nisbatan diniy-ijtimoiy tus berilganligidan dalolat beradi. Shundan aytish mumkinki, ko‘pchilik usmoniylar davlatidagi kalom ilmi vakillari o‘zlarining ilmiy ishlari va tadqiqotlarida “Sharh al-Aqoid”ga yaqindan yondoshganligi ma’lum bo‘ladi.
Hozirda ham Taftazoniyning mazkur asari ilmiy jamoatchilikni asrlar davomida e’tirofini qozonib kelmoqda.
Zamonaviy istilohda qo‘llanilayotgan “bestseller” darajadagi asar sifatida eng ko‘p chop etilgan kitoblar qatoridan o‘rin olgan. Bu kitob qo‘lyozma nusxalari ko‘pgina Yevropa kutubxonalarida va shaxsiy kolleksiyalarda saqlanmoqda. Ushbu asar asosan, Istanbul, Qohira va Hindistonda nashr etilgan. Qozon tatar musulmonlari jamoasida ham ushbu asarga qiziqish yuqori bo‘lgan va taxminan 15 marotaba nashr etilgan.
Asarning yozilishi tarixi va sabablari to‘g‘risida aytish mumkinki, Taftazoniy “Sharh al-aqoid”ning avval boshida aqida ilmi tarixi va unga bo‘lgan jamiyatdagi ijtimoiy zarurat to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Islom dini paydo bo‘lgan davrda kishilik jamiyatidagi muhit musaffo va shaffof bo‘lganligi, ixtilofli va bahs-munozarali voqea-hodisalarning kamligi, aqidaviy masalalarga payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning bevosita o‘zlari tomonidan yechim topilganligi ta’kidlab o‘tiladi.
Asar davomida mutafakkir islomdan ajralib chiqqan mu’taziliylar, jabariylar, qadariylar va karromiylar kabi botil firqalarning fikrlaridan iqtibos keltirib ularni tahlil qiladi. Ularga nisbatan sunniylik (ahli sunna va val jamoa e’tiqodida) raddiyalarini berib borgan.
Sa’duddin Taftazoniyning kalom ilmiga oid asarlari nafaqat tarixda, balki bugungi kunda uchrab turgan adashgan toifalarning noto‘g‘ri aqidalariga raddiya berishda muhim ilmiy manba bo‘lib xizmat qilmoqda.
O‘tkirbek Sobirov
O‘zbekiston musulmonlari idorasi Bosh mutaxassisi
“Sharhu aqoidi Nasafiya” asarini o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasi hamda
uning android va multimedia dasturlarini tayyorlash bo‘yicha loyiha a’zosi
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
