Ma’lumki, dinimizda insonni saodatga yetishtirishning ko‘plab ko‘rsatmalari mavjud. Shunday amallardan biri – bu o‘z nafsini poklashidir. Inson qalbining xastaligi va uning sabablaridan o‘ta ziyraklik bilan ogoh bo‘lishga muhtoj. Nafsni har xil yomon yo‘llarga kirib ketishdan asrab, ertangi kunga nima hozirlab qo‘yayotganiga e’tibor qilgan inson chin baxt egasi hisoblanadi. Nafsini tarbiya qilmas ekan, oqibati ayanchli bo‘ladi.
Tarixga nazar soladigan bo‘lsak, o‘tgan olima-avliyolarimizning barchasi doimo nafsini tergab turgan. Hammasi yaxshiliklarning asosi – nafs tarbiyasi, yomonliklarniki – unga tobe bo‘lish ekanini ta’kidlagan.
Nafs mavzusi hamisha dolzarb mavzulardan bo‘lib, uning to‘g‘risida ko‘plab risolalar, hikmatli so‘zlar bitilgan.
Nafs tarbiyasi borasida Alloh taolo Qur’oni karimda bunday marhamat qiladi: “Darhaqiqat, uni (ya’ni o‘z nafsini-jonini iymon va taqvo bilan) poklagan kishi najot topdi” (“Shams” surasi, 9-oyat). Demak, taqvo bilan hayot kechirgan kishi saodatga erishar ekan.
Nafsni taqvo ila tarbiya qilish haqida hadisi sharifda bunday deyiladi.
Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Allohim, nafsimga taqvosini ber, Sen uning egasi va mavlosisan, uni poklaydiganlarning eng yaxshisisan”, der edilar” (Imom Tabaroniy rivoyati).
Nafsni dushmanlarning ichida ko‘rinmas dushmanga o‘xshatish mumkin. Bu xususda Rasululloh sallollohu alayhi vasallamdan bunday hadis keltiriladi: “Dushmanlarning ichida eng ashaddiy ichki dushman – o‘z nafsingdir”. Inson tafakkur qiladigan bo‘lsa, sirtdan kelayotgan dushmanni ko‘rishi va unga qarshi tayyorgarlik ko‘rishi mumkin. Lekin ichidagi dushmanini yengishi ancha mushkul. Chunki u insonning hamma sir-asroridan xabardor bo‘ladi. Insonni yomon ishlarga undaydi, gunohga targ‘ib etadi. Shu sababli har kim o‘z nafsini taftish qilib, uni kuzatishdan hargiz beporvo bo‘lmasligi kerak. Inson hayot ekan, nafs bilan bo‘lgan savol-javoblar va ba’zan g‘alayonlar sira ham to‘xtamaydi. Nafs tinimsiz tarbiyaga muxtoj, biroz bo‘sh qo‘ysa, darhol ishratga moyil qiladi. Nafs tufayli odam bolasi kayfu safoga, yomon xayollarga g‘arq bo‘ladi. Zero, insonning o‘z vujudini idora qiluvchi bir boshqaruvga ehtiyoji bordir. Nafs insonning shu ehtiyojini qondiradi.
Nafs insonga dushman ekani to‘g‘risida Sufyon Savriy bunday dedi: “O‘zimga nafsimdan ko‘ra ashaddiyroq dushmanni ko‘rmadim”. Abu Abbos Musiliy nafsiga qarata derdi: “Ey nafs, ne’matlarga burkangan boyvachchalar bilan bo‘lib, dunyodan nima topding? Oxirat g‘amida obidlar bilan ibodatlar qilding, yana nega norozisan? Men sen bilan go‘yo jannat va do‘zax orasida tutqundayman. Ey nafs, qachon fursatni g‘animat bilasan?” Demak, nafsini jilovlay olmaganlar bu dunyoga aldanib qolar, qimmatli vaqtini behuda narsalarga sarf etgan bo‘lar ekan.
Haqiqatan sabr bilan tarbiya qilinmagan nafs insonni har ko‘yga soladi. Nafs tinmasdan insonni ayshu-ishratga, mol-dunyoga, shariat harom qilgan narsalar iste’moli va hokazoga targ‘ib etadi. Bularni faqat sabr va kuchli iroda ila bartaraf qilish mumkin.
Nafs tarbiyasidan umidi bor inson, avvalo, kattayu kichik gunohlardan o‘zini asrashi, savobli amallarni ko‘paytirishi lozim. Zero, shayton uning ochiq dushmanidir. U nafsga qul bo‘lib, gunoh ishlarga undaydi. Inson toatda tanballik qilsa, oqibat gumrohlik bo‘ladi. Shu bois har kim o‘z ichki dushmani bilan doimo hisoblashib turishi kerak. Insonning o‘zi anglab yetishi mushkul bo‘lgan bir qancha dushmanlari bo‘lib, ular dunyo, shayton va nafsdir. Taqvo bilan dunyodan ehtiyot bo‘linadi.
Yaratgan barchamiz ni odobda go‘zal xulqda aylasin.
Kenjabek Soliyev ,
Chust tumani "G‘oyib eronlar" jome
masjidi i mom xatibi
Hozirgi kunda islom jamiyatida, dunyo musulmonlari, ayniqsa yurtimiz musulmonlari orasida fatvo berish, fatvo chiqarish, fatvo so‘rash kabi atamalar ko‘p ishlatilmoqda.
Fatvo so‘zi arab tilida “savolga javob berish” ma’nosini anglatadi. Istilohda esa, shar’iy masala haqida savol so‘ragan odamga dalilga asoslangan holda javob berishdir.
Birinchi fatvo beruvchi shaxs Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bo‘lgan. U zotdan keyin sahoba, tobein va keyingi davr mujtahid ulamolar fatvo berish bilan shug‘ullanib, bugungi kunimizgacha davom etib kelmoqda. Shariatda musulmonlar hayotida paydo bo‘ladigan savollar bo‘yicha fatvo berilishi bu farzi kifoya amal hisoblanadi.
Qur’on va hadisdan hukm chiqarishning o‘ziga xos talablari mavjud. Qur’on va hadisga asoslangan holda musulmonlarning manfaatlaridan kelib chiqib, inson kamoloti, jamiyat farovonligi hamda uning ijtimoiy taraqqiyotini ko‘zlab hukm chiqarish alohida bilim va malaka talab etadi. Mo‘tabar manbalarda qayd etilishicha, arab tili, Qur’on va hadis ilmlari, fiqh va islom tarixini juda chuqur va mukammal biladigan va yana boshqa zarur sifatlarga ega bo‘lgan shaxslargina fatvo berish huquqiga ega.
Shunday bo‘lsa-da, biror-bir masalada hukm chiqarish zarur bo‘lib qolsa, avvalo, mazhablar ta’limotiga tayaniladi, agar ularning birortasida masalaning yechimi topilmasa, musulmonlarga osonlik va qulay sharoit yaratish nuqtayi nazaridan muftiylar tomonidangina fatvolar chiqarilishi mumkin.
Fatvo berish mas’uliyati. Islomda fatvoning o‘rni va ta’siri muhim bo‘lishi bilan birga o‘ta mas’uliyatli vazifa ham hisoblanadi. Chunki fatvoda Allohning hukmlarini bayon qilish maqsad qilinib, unda halol-harom, savob-gunoh, jannat-do‘zax orasidagi amallar ko‘rsatib beriladi. Imom Shotibiy rahmatullohi alayh fatvo berish mas’uliyati haqida to‘xtalib quyidagilarni ta’kidlaydi: “Muftiy – hukmlarni yetkazishda Rasululloh sallalllohu alayhi vasallamga o‘rinbosar va U zotning merosxo‘ri hisoblanadi. Shu bois u Rasululloh sollalllohu alayhi vasallam nomlaridan gapiradi”.
Haqiqatan, Abdulloh ibn Ja’fardan rivoyat qilingan hadisi sharifda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bu borada ogoh va e’tiborli bo‘lishga chaqirib: “Fatvoga jur’atli bo‘lganlaringiz do‘zaxga jur’atli bo‘lganingizdir”, – deganlar. Ya’ni voqe’likni to‘liq o‘rganmay, yetarli bilim va tajriba orttirmay turib, qo‘rqmasdan jur’at bilan fatvo berishdan qaytarganlar.
Buni chuqur anglab yetgan musulmonlarning dastlabki avlodlari o‘zlaridan ilmli shaxs bo‘lgan joyda sukut saqlashgan.
Imom Molik rahmatullohi alayhdan goho ellikta masala so‘ralganda bittasiga ham javob bermagan paytlari bo‘lgan ekan. Buning sababi so‘ralganda, u zot: “Javob beruvchi o‘zini avval do‘zaxga solib ko‘rsin, xalos bo‘lishiga ko‘zi yetsa, javob bersin”, – degan ekanlar.
Abu Aliy az-Zarirdan rivoyat qilinadi: “Men Ahmad ibn Hanbalga: “Kishiga fatvo berishi uchun qancha hadis yetarli, yuz ming hadis yetadimi?” – dedim. U: “Yo‘q”, – dedi. Men: “Ikki yuz mingchi?” – dedim. U: “Yo‘q”, – dedi. Men: “Uch yuz mingchi?”, – dedim. U: “Yo‘q”, – dedi. Men: “To‘rt yuz mingchi?” – dedim. U yana: “Yo‘q”, dedi. Shunda men: “Besh yuz ming bo‘lsachi?”, – degan edim, u: “Umid qilaman”, – deb aytdi”.
Yuqorida keltirib o‘tilgan dalillardan kelib chiqib shuni ta’kidlash lozimki, fatvo berish o‘ta mas’uliyatli bo‘lganligi jihatidan unga hamma ham jur’at qilavermaydi. Buning ortida jamiyat va unda yashovchi shaxslar uchun g‘oyat xatarli zararlar kelib chiqish mumkin. Shayx Ramazon Butiy aytadi: “Hukm chiqarish ilmi tibbiyot ilmi kabidir. Mabodo birovning farzandi og‘ir kasalga chalinib qolsa, u tegishli tashxis qo‘yish va farzandini davolash uchun tibbiyotga oid kitoblarni titadimi yoki malakali shifokorning oldiga boradimi? To‘g‘risini aytganda, uning esi joyida bo‘lsa, keyingi yo‘lni tanlaydi. Dinda ham xuddi shunday. Aslida bu tibbiyotdan ham muhimroq, shuningdek qamrovi jihatidan xavfliroqdir”.
Hech kimga sir emaski, hozirgi kunda ba’zilar o‘zicha oyat va hadislardan hukm chiqarib, noto‘g‘ri fatvolar berib, o‘zini va o‘zgalarni adashtirmoqda.
Ba’zi bir e’tirof etilmagan shaxslar yoki ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilgan tuzilmalar tomonidan qo‘shtirnoq ichidagi “fatvolar” insonlarni islom ma’rifatidan uzoqlashtirishga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, ularning “jihod”, “bay’at”, “takfir”, “bemazhablik”, “hijrat” kabi masalalardagi asossiz “fatvolari” nohaq qon to‘kilishiga olib bormoqda va insonlarning kafolatlangan huquqlariga rahna solinishiga sabab bo‘lmoqda. Imom Molik rahmatullohi alayhning ustozlari bo‘lgan Robia ibn Abdurahmonni yig‘lagan holda ko‘rib, undan buning sababini so‘rashganda, u zot kishilar diniy-huquqiy savollarni bilimi bo‘lmagan shaxslardan so‘rashayotganini ko‘rganligi, bu holat islomda katta xatar paydo bo‘lganligidan darak berishini ta’kidlagan ekanlar.
Demak, chuqur ilm, tajriba va xolislik kabi fazilat bo‘lmay turib, fatvo berishning oqibati xayrli emas. Shunday ekan, ba’zi doira yoki guruhlar tomonidan islomda ulkan masala sifatida qaralgan hukmlarga e’tiborsiz va mas’uliyatsizlik bilan fatvo berishlari o‘zlari va o‘zgalarni ham adashtirishdir. Qanday qilib shaxslarni va butun boshli jamiyatlarni kofirga chiqarib, jamoat oldida ularga ergashishni harom demoqdalar?!
Xulosa qilib aytganda, fatvoning musulmonlar hayotida o‘rni muhimligini hisobga olgan holda ilm va salohiyatsiz fatvo berish yoki uchragan kishidan fatvo so‘rash va unga ergashib ketaverish adashuvga olib boradi. Bu kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi ixtiloflarning oldini olish birinchi navbatda islom markazlari va ulamolarning muhim vazifalaridan hisoblanadi.
Alloh taolo barchamizni turli ixtilof va fitnalardan asrab, barchamizni mamlakatimizda ming yillardan beri amal qilib kelinayotgan hanafiy mazhabimizga muvofiq ibodatlarini ado etib, zavqli hayot kechirish baxtiga nasib etsin!