Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Ulug‘ sahoba Ubay ibn Ka’b ibn Qays ibn Ubayd ibn Muoviya ibn Amr ibn Molik ibn Najjor ibn Sa’laba ibn Amr Hazrajiy Madinai Munavvarada tug‘ilgan, birinchilardan bo‘lib iymon keltirgan madinaliklardan edi. U zot Hazraj qabilasining Banu Najjor qavmidan edi. Otasining ismi Ka’b, onasining ismi Suhayla binti Najjor bo‘lib, Abu Tolha ansoriyning ammasi edi.

Imom, qori, faqih, mufassir bo‘lgan bu sahoba ikkala Aqaba bay’atida, barcha g‘azotlarda, jumladan, Badr, Uhud va Xandaq g‘azotlarida qatnashgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam muhojir va ansorlarni birodar tutintirganlarida Ubay ibn Ka’bni jannat bashoratini olgan o‘n sahobadan biri – Said ibn Zayd bilan birodar tutintirganlar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuni «Abul Munzir» degan kunya bilan, Umar ibn Xattob roziyallohu anhu esa «Abu Tufayl» degan kunya bilan chaqirishgan. Umar roziyallohu anhu u kishini «musulmonlarning sayyidi» der edi.

Ubay ibn Ka’b johiliyat davrida o‘qish-yozishni biladigan oz sonli kishilardan biri edi. Madinada ansorlar orasidan birinchi bo‘lib Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga kotiblik qilgan kishi Ubay ibn Ka’b bo‘ldi. Shu tarzda Madina davrida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga kelgan ilk vahiyni aynan Ubay ibn Ka’b yozgan. Ubay ibn Ka’b bo‘lmagan paytlarda esa oyatlarni Zayd ibn Sobit yozib borar edi.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Jabroil alayhissalomdan vahiyni qabul qilib olsalar, Ubay ibn Ka’b uni yozib bo‘lgach, hali siyohi qurib ulgurmay yod olib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga o‘qib berar edi.

Ubay ibn Ka’b janglarda ham eng birinchi safda edi. Ahzob urushida yarador bo‘lganida Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam unga tabib yubordilar. Tabib hazrat Ubayning bir tomirini kesib turib, keyin qizdirilgan narsa bosdi.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning Ahzob urushida bemor bo‘lgan Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga tabib yuborishlari u zotning har xil tabiblikni da’vo qiluvchilarni emas, haqiqiy tajribadan o‘tgan tibni e’tirof qilishlarini bildiradi. Shu bilan birga, u zot alayhissalomning Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga nisbatan bo‘lgan ehtimom va ehtiromlarini ko‘rsatadi.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Madinadan biror joyga safar qilsalar, ko‘pincha Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuni o‘rnilariga qoldirib, besh mahal namozga imomlik qilishni buyurar edilar.

Alloh taolo Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga o‘tkir zakovat ato etgan edi. U zot bu zakovatni Qur’oni Karimni o‘rganishga, ilm olishga sarfladi. Bu sa’y-harakat tezda o‘z samarasini berib, u sahobai kiromlar ichida qiroatda ham, boshqa ilmlarda ham peshqadam bo‘lib qoldi.

Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam yana: «Ummatimdan Allohning Kitobiga eng qorisi Ubay ibn Ka’bdir», deganlar.

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuning fazilatlari haqida ko‘p va xo‘p aytilgan. Ammo ularning gultoji Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning so‘zlaridir. U zot sollallohu alayhi vasallam «Qur’on qiroatini to‘rt kishidan – Ibn Mas’uddan, Abu Huzayfaning mavlosi Solimdan, Ubaydan va Muoz ibn Jabaldan o‘rganinglar», deganlar (Buxoriy va Muslim rivoyati).

Shuning uchun Rasululloh sollallohu alayhi vasallam musulmonlarga Qur’oni Karim o‘rgatish uchun aynan Ubay ibn Ka’bni tayin qildilar. Ubay ibn Ka’b Masjidi Nabaviyda barchaga Allohning Kalomini o‘rgatar edi. Ko‘plab sahobiylar, xususan, Abu Hurayra, Ibn Abbos kabi mashhur sahobalar ham Ubay ibn Ka’bdan ilm o‘rganishgan.

Bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam «Allohning Kitobidagi eng ulug‘ oyat qaysi?» dedilar. «Alloh va Uning Rasuli biluvchiroq», dedi Ubay ibn Ka’b. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam savollarini yana bir marta takrorlagan edilar, «Allohu laa ilaaha illaa huval Hayyul-Qoyyum», dedi Ubay. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam mamnun bo‘lib, «Ilm senga oson qilinsin, Abu Munzir», dedilar.

Bu ulkan bashorat edi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bu so‘zlari Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga ilm ne’mati berilganiga ishora hamda bu ilm yanada ziyoda bo‘lishini so‘rab qilingan duo edi. Alloh taolo bu duoni ijobat qildi. Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu musulmon ummatining eng mashhur qorisiga aylandi, bu ummatning eng ilmli kishilaridan biri bo‘ldi.

Bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga:

– Ubay, Alloh taolo menga Qur’onni senga o‘qib berishimni buyurdi, – dedilar.

– Ota-onam sizga fido bo‘lsin, ey Allohning Rasuli! U Zot sizga mening ismimni aytdimi? – dedi Ubay.

– Ha, isming ham, nasabing ham mala’ul-a’loda, – dedilar u zot.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga mala’ul-a’loda – farishtalar davrasida bir insonning, bir bandaning ismi zikr qilinishidan ulug‘ martaba bormi?

Alloh taolo O‘zi Qur’onni vahiy qilib yuborayotgan zotga «Qur’onni Ubay ibn Ka’bga o‘qib bering», deb buyurishidan ulug‘ darajot bormi?

Bir kuni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam namozdagi qiroatda ikkilanib qoldilar. Namozdan keyin Ubay ibn Ka’bga: «Sen ham biz bilan birga namoz o‘qidingmi?» deb so‘radilar. «Ha», dedi Ubay. «Nega luqma tashlamading?» dedilar.

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu Qur’onga eng mohir qorilardan biri edilar. Shuning uchun ham Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdek zot namozda u kishidan luqma kutgan ekanlar.

Ammo Ubay ibn Ka’bga ato etilgan darajotlarning eng oliysi shuki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam u kishiga jannatni va’da qilganlar!

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu doim Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yonlarida bo‘lishga intilar, u zot bilan eng uzoq vaqt birga bo‘ladigan sahobalardan edi. Shuning uchun ham keyinchalik Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sahobalari qatoridagi olti qozining biri bo‘ldi. Shuningdek, Ubay ibn Ka’b Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hayotlik chog‘laridayoq fatvo bergan oz sonli sahobiylardan biri bo‘ldi. Muhammad ibn Sahl roziyallohu anhu «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning zamonlarida fatvo bergan sahobiylardan uchtasi ansoriy, uchtasi muhojir edi. Muhojirlar – Umar, Usmon va Aliy roziyallohu anhum, ansorlar esa Ubay ibn Ka’b, Muoz ibn Jabal va Zayd ibn Sobit roziyallohu anhum edi», degan.

Tafsir, hadis, fiqh va boshqa ko‘plab diniy ilmlarning shakllanishi va rivojlanishida Ubay roziyallohu anhuning katta xizmatlari bor. U kishi Qur’oni Karimdan tashqari Tavrot va Injilni ham yaxshi bilar edi. Hazrat Umar roziyallohu anhuning buyrug‘i bilan musulmonlar ilk bor taroveh namozini o‘qishganda ularga aynan Ubay roziyallohu anhu imom bo‘lgan.

Hazrat Umar roziyallohu anhuning davrida Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga qori sifatida ham, olim sifatida ham Islom ummatiga katta xizmatlar nasib qildi. Ehtimol, shuning uchundir, Umar ibn Xattob roziyallohu anhu u kishini «sayyidul-muslimin» der edilar. Bir kuni Jobiyada xutba qilib, shunday deganlar:

«Ey odamlar! Kim Qur’on bo‘yicha savol so‘ramoqchi bo‘lsa, Ubay ibn Ka’bning oldiga kelsin.

Kim meros bo‘yicha savol so‘ramoqchi bo‘lsa, Zayd ibn Sobit roziyallohu anhuning oldiga kelsin.

Kim fiqh bo‘yicha savol so‘ramoqchi bo‘lsa, Muoz ibn Jabal roziyallohu anhuning oldiga kelsin.

Kim mol-dunyo so‘ramoqchi bo‘lsa, mening oldimga kelsin. Alloh meni musulmonlarning mol-mulkiga voliy va taqsimlovchi qildi».

Bu rivoyatda ham o‘sha paytda musulmon ummati ichida Qur’oni Karimni Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuchalik biladigan odam yo‘qligiga dalolat bor.

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu o‘sha paytning eng ko‘zga ko‘ringan qozisi ham edilar. Bir kuni Umar roziyallohu anhu Masjidi Nabaviyni kengaytirmoqchi bo‘ldilar. Masjid yonida Abbos ibn Abdulmuttolib roziyallohu anhuning hovlisi bor edi. Hazrat Umar u kishiga o‘sha hovlini sotishni so‘radi. Hazrat Abbos esa hovlini sotishdan bosh tortdi. Shunda Umar: «Unday bo‘lsa, uni menga hadya qil», dedilar. U yana bosh tortdi. Shunda Umar: «Bo‘lmasa, uni sotib, masjidni kengaytirishga hissa qo‘sh», dedi. Abbos roziyallohu anhu bunga ham rozi bo‘lmagach, hazrat Umar: «Shulardan birini albatta tanlashing kerak», dedi. U bundan ham bosh tortgan edi, Umar: «Unda o‘rtamizga bitta odam (hakam) tanla», dedi. U esa Ubay ibn Ka’bni tanladi. Ikkovi qozining oldiga borishdi. Ubay Umarga: «Menimcha, uni rozi qilmay turib, hovlisidan chiqara olmaysan», dedi. Umar unga: «Sening bu hukming Allohning Kitobida bormi yoki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida kelganmi?» dedilar. Ubay: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida», dedi. Umar: «Qaysi sunnatlarida?» dedilar. Ubay ibn Ka’b shunday dedi: «Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Sulaymon ibn Dovud alayhissalom Baytul-Maqdisni bino qilganida qaysi devorni qursa, yiqilib tushaverdi. Shunda Alloh unga «Birovni rozi qilmaguningcha uning haqqiga bino qurma», deb vahiy qildi», deganlarini eshitganman». Bu so‘zni eshitgach, Umar uni o‘z holiga qo‘ydi. Abbos roziyallohu anhu esa hovlisini masjidning hududiga qo‘shib, uni kengaytirishga hissa qo‘shdi.

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu hazrat Umar roziyallohu anhuni bemalol tanqid qilaverar edi.

Bir kuni Umar ibn Xattob roziyallohu anhu Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuning bir oyatni o‘qiganini eshitib, hayron bo‘lib qoldi. Shunda Ubay: «Men buni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan eshitganman, u paytda sen Baqi’da bozorda yurgan bo‘lsang kerak», dedi. Umar roziyallohu anhu: «To‘g‘ri aytasan! Oramizda haqni aytadigan odam bormi, yo‘qmi deb, sinamoqchi bo‘ldim, xolos. Huzurida haq so‘z aytilmaydigan, o‘zi ham uni aytmaydigan amirda yaxshilik yo‘q», dedi.

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu Laylatul-qadr Ramazoni sharifning yigirma yettinchi kechasi ekanini aytgan sahobalardan biridir.

Bir kuni Ubay ibn Ka’b betob bo‘lib qoldi. Abdulloh ibn Nusoyr roziyallohu anhu bir nechta sahoba bilan birga uni ko‘rishga keldi. Shu payt azon eshitilib qoldi. Hazrat Ubay «Bu azonmi yo takbirmi?» deb so‘radi. Ziyoratchilar «Takbir», deyishdi. U: «Nimani kutib turibsizlar? Tezroq namozga bormaysizlarmi?» dedi. «Seni shu holatda tashlab ketamizmi?» deyishgan edi, u shunday dedi: «Bunday qilmanglar! Turinglar! Bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizga bomdod namozini o‘qib berib bo‘lib, so‘ng jamoatga yuzlanib, «Falonchi bormi? Falonchi bormi?» deb, namozga kelmagan uch kishini chaqirdilar. So‘ng bunday dedilar:

«Munofiqlar uchun eng og‘ir namoz bomdod bilan xuftondir. Agar ular bu ikki namozning qanchalik savobligini bilishganda emaklab bo‘lsa ham masjidga kelgan bo‘lishar edi. Bilib qo‘yinglar: yolg‘iz o‘qilgan namozdan ikki kishi bo‘lib o‘qilgan namoz afzal. Ko‘pchilik bilan o‘qigan namozingiz Allohga sevimliroqdir. Birinchi saf farishtalarning safi kabidir. Agar uning fazilatini bilishsa, unga shoshilgan bo‘lishardi. Bilib qo‘yinglar, jamoat bilan o‘qilgan namoz yolg‘iz, jamoatsiz o‘qilgan namozdan 24 yoki 25 daraja afzaldir».

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan 164 ta hadis rivoyat qilgan. Ulardan oltmishtasi «Kutubi sitta»da kelgan, uchtasi Imom Buxoriyning, yettitasi Imom Muslimning hadislar to‘plamiga kiritilgan.

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadislarning biri shunday mazmunda:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning shunday deganlarini eshitdim: «Odam bolasining bir vodiy to‘la oltini bo‘lsa, ikkinchisini istaydi. Ikki vodiy to‘la oltini bo‘lsa, uchinchisini istaydi. Insonning ko‘zini tuproqdan boshqa narsa to‘ydira olmaydi. Alloh taolo esa tavba qilganning tavbasini qabul qiladi!»

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu hijratning 30-yilida vafot etdi.

Ibn Zamra aytadi: «Madinaga kelsam, xalq qo‘zg‘algan, shov-shuv bo‘layotgan ekan. «Nima bo‘ldi», deb so‘rasam, «Bu yerlik emasmisan? Axir barcha musulmonlarning, qorilarning sayyidi vafot etdilar-ku», deyishdi».

Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuning vafot etgan sanasi haqida bir necha xil ma’lumotlar bor. Al-Voqidiy bunday deydi: «Bir qancha hodisalar u zot Umar roziyallohu anhuning xalifalik davrida vafot etganini ko‘rsatadi. Yaqinlari va boshqalar esa Madinada, hijriy 22 yili vafot etganini aytishgan. Biroq Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu Usmon roziyallohu anhuning xalifalik davrlarida – hijriy 30 yilda vafot etgani haqda ma’lumotlar ham bor». Bizningcha, mana shu haqiqatga yaqinroq bo‘lib, hazrat Usmonning Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga Qur’oni Karimni jamlashni buyurganlari fikrimizning dalili bo‘la oladi.

Alloh taolo Ubay ibn Ka’bdan rozi bo‘lsin!

Mustafo Mahmud tayyorladi
«Hilol» jurnali 4 (61) son