O`zbekiston musulmonlari idorasi

Islom olamining eng buyuk tabibi

28.11.2024 12735 8 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Bugun tibbiyot sohasi ixtirolariga nazar solar ekanmiz, unda birinchi navbatda, Yevropa olimlarining kashfiyotlari namoyon bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Mazkur yo‘nalishdagi yangiliklar, insoniyatga katta naf keltirgan tadqiqotlar asosan so‘nggi ikki yuz yil ichida amalga oshirilgandek go‘yo. Aslida ham shundaymi? Unday bo‘lsa, ming yil oldingi Islom sivilizatsiyasi natijalari qayerda qoldi? Islom dini hammani ilmga targ‘ib qilgan o‘sha davrda nahotki musulmonlar qoloq yashagan bo‘lsa? Nahot, ulardan yetuk olimlar chiqmagan bo‘lsa?

Darhaqiqat, IX–XII asrlar oralig‘i – tarixga Islom olamining Uyg‘onish davri (Renessansi) sifatida muhrlangan. Bu vaqtda ko‘plab ixtirolar amalga oshirilib, dunyo hamjamiyati e’tiboriga taqdim qilingan. Jumladan, o‘sha davrda ilm o‘chog‘i – Bag‘dodda «Baytul hikma» («Donishmadlik uyi»)ga asos solindi. Mazkur dargohda ko‘plab olimlar tunu kun ilm yo‘lida izlanishlar olib borib, har xil sohalar, turli yo‘nalishlar rivojiga hissa qo‘shdilar. Shunday olimlardan biri – g‘arblik shifokorlar va alkimyogarlar orasida Razes, «Ikkinchi Galen» nomlari bilan tanilgan, Bag‘doddagi shifoxonaga rahbarlik qilgan Ar-Roziydir.

Allomaning to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyyo Ar-Roziy (milodiy 865–925 yillar) bo‘lib, u Iroqning Ray shahrida dunyoga kelgan. Tibbiyot, matematika, falakiyot, falsafa va kimyo sohalarida samarali faoliyat yuritgan Ar-Roziy ikki yuzga yaqin asar yozib qoldirgan. Ularning aksariyati X asrdayoq Yevropa tillariga tarjima qilingan bo‘lib, 63 tasi hozirgi kungacha saqlanib qolgan.

Britaniyalik sharqshunos va yozuvchi Edvard Granvil Braun Ar-Roziy haqida yozar ekan, uni: «Barcha musulmon tabiblari orasidagi o‘ziga xos va ulug‘ tabib bo‘lib, eng sermahsul asarlar muallifi», deya ta’riflaydi.

«U o‘rta asr Islom olamining eng buyuk tabiblaridan bo‘lgan», deydi Ar-Roziyga yuksak baho bergan amerikalik kimyogar va tarixchi Jorj Sarton.

E’tiborlisi, butunjahon miqyosida ko‘plab shifokorlarning ma’naviy ustoziga aylangan Ar-Roziy tomonidan tibbiyot faniga kiritilgan bir qator yangiliklar bugun ham zamonaviy meditsina asoslarini tashkil qilib turibdi.

Masalan, bugun shifoxonaga shikoyat bilan kelgan bemorga «Kasalliklar tarixi»ning ochilishini hammamiz bilamiz. Lekin bemor haqida barcha ma’lumotni o‘z ichiga olgan daftarni birinchi bor amalda qo‘llagan olim Ar-Roziy bo‘lganini ko‘pchilik bilmasa kerak (Gochfeld M. «Chronologic history of occupational medicine» -«J. Occup. Environ. Med.» 2005 Feb., 47(2), 96 – 114).

Zero, manbalarda keltirilishcha, Ar-Roziy maxsus daftarga kasalning ismi va otasining ismini, yoshi va kasbini, turar joyi va jinsini, qanday dardga chalingani va boshqa belgilarini, o‘zi tomonidan buyurilgan dori va muolajalarni, ularning bemorga ko‘rsatgan ta’sirlarini, nihoyat, kasal tuzalib ketgani yoki o‘lgani haqidagi ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Bemorga xizmat ko‘rsatishning bunday samarali usuli keyinchalik barcha tibbiy muassasalarda qo‘llanila boshlangan.

Buyuk tabibning yana bir ixtirosi chechak kasalligiga qarshi emlash bilan bog‘liq. Gap shundaki, Ar-Roziy «Kitob aljudariy val hasba» («Chechak va qizamiq haqida kitob») asarida tibbiyot tarixida birinchi bo‘lib chechak va qizamiqqa ta’rif berib, ularning boshqa yuqumli kasalliklardan farqini keltirib o‘tadi. Eng muhimi, chechak bilan bir marta kasal bo‘lgan kishi ikkinchi marta bu kasallikka duchor bo‘lmasligini aniqlab, emlash (kishi tanasiga virus infeksiyalarini oz miqdorda yuborish) orqali og‘ir kechadigan darddan forig‘ bo‘lish mumkinligini bayon etadi. Ko‘p o‘tmay variolyatsiya – chechak bilan emlash amaliyoti Sharq va G‘arbga keng tarqaladi.

O‘z navbatida, Ar-Roziy tibbiyotda paxta, halqumdan yot jismlarni olish uchun ishlatiladigan jarrohlik asbobi, shuningdek, qo‘y ichagidan tayyorlanib, jarohatlarni tikishda foydalaniladigan maxsus ip – ketgutdan hamda simob malhamlardan birinchi marta foydalangan tabib sifatida tarixda qolgan.

Aynan maqolamiz qahramoni tashabbusi bilan tibbiyotga har xil mutaxassisliklar kiritilgan. Zero, aynan Ar-Roziy o‘z asarlarida «Bir tabib hamma kasalliklarni davolay olmaydi» degan fikrni ilgari surgan.

Bundan tashqari, u aholining kam ta’minlangan qismi uchun tibbiy tavsiyalar tuzib, bu ma’lumotlarni «Man la yahzuruh at-tabib» («Shaxsiy tabibi bo‘lmaganlarga atalgan tibbiyot») kitobida jamlagan. Mazkur risola keng ommaga mo‘ljallangan bo‘lib, aholi undan tabib topilmagan vaqtda keng foydalangan.

Ar-Roziy shifoxonalarni tashkil etishda binoni qayerga joylashtirish lozimligiga ham ahamiyat berish kerakligini birinchi bo‘lib aytgan tibbiyot ilmi vakillaridan biridir. Qizig‘i, u kasalxona uchun joy tanlashda o‘ziga xos usuldan foydalangan. Jumladan, shaharning turli chekkalariga go‘sht bo‘laklarini osib qo‘yib, ularni bir necha kun davomida kuzatib borgan: qaysi hududda go‘sht uzoqroq aynimay tursa, kasalxonani o‘sha yerda bunyod etishni tavsiya qilgan.

Yunon tibbiyotini ilk bora bir tizimga jamlagan ham Ar-Roziydir. Xususan, benazir shifokor o‘zining eng yirik tibbiy asari – «Al-Xoviy»da qadimgi Yunonistonda yashab, faoliyat olib borgan olimlar tabobatidan tortib o‘zi yashagan davrga qadar takomillashgan tib ilmi haqida batafsil so‘z yuritgan. Eng muhimi, Ar-Roziy mazkur ma’lumotlarga Ray va Bag‘dod shifoxonalarida o‘zi olib borgan klinik kuzatuv va tajribalar natijalarini ham qayd etib, qo‘shib borgan. 30 jildli bu asardan hozir tibbiyot fanining qomusi sifatida foydalaniladi.

Shu o‘rinda Abu Bakr Roziyning samarali faoliyatini Dmitriy Mendeleyev ham e’tirof etganini alohida aytib o‘tish lozim. Iroqlik tabib yozgan asarlar bilan tanishgan taniqli rus olimi o‘zining «Kimyo asoslari» («Osnovi ximii») kitobida qayd etishicha, Ar-Roziy kimyoviy tajribalar o‘tkazadigan xonalari ko‘pgina asbob-uskunalar, xususan, jom, kolba, tog‘ora, kristallash uchun shisha likopchalar, ko‘zalar, kastryullar, kerosin lampalari, qo‘ra, pech (atanor), eritadigan pechlar, egovlar, shpatel, cho‘michlar, qaychilar, bolg‘alar, ombur, qum va suv hammomlari, mato va yungdan tayyorlangan suzgichlar, alembik, aludel, voronkalar, kukurbitlar, dastali hovonchalar, metall elaklar, jun va ipakdan yasalgan boshqa jihozlar bilan ta’minlangan bo‘lgan.

Bundan tashqari, Ar-Roziy kimyoviy jarayonlardan eritish, dekantatsiya (cho‘kma ustidagi suyuqlikni quyib olish usuli), filtrlash, degidratsiya (suvning molekulalarga ajralishi), distillatsiya (suyuqlikni dastlab bug‘lantirib, keyin sovitish jarayoni), sublimatsiya (moddaning kristall yoki qattiq holatdan suyuq holatga o‘tmay turib, bevosita gaz holatga o‘tish jarayoni), amalgamatsiya (simobli eritma bilan boshqa metallarni ajratib olish), koagulyatsiya (quyultirish) kabi turli kimyoviy jarayonlar haqida ma’lumotlar qoldirib ketgan (D.I. Mendeleyev. Tolkoviy tarif. Vip. 1. SPb., 1891, str. 3).

Nihoyat, Ar-Roziyning bolalar kasalliklari va ularni davolash haqida yozilgan «Risola fi amroz al-atfol» nomli asari haqida ikki og‘iz so‘z: ushbu asar pediatriya bo‘yicha batafsil ma’lumotlar to‘plangan ilk qo‘llanma bo‘lgani sabab uni o‘qib-o‘rganib chiqqan bir qator olimlar tabibga «pediatriya otasi» degan ta’rif berishgan.

Xulosa o‘rnida Ar-Roziyning kashfiyotlari bu bilan chegaralanib qolmaganini, uning mehnati hozirgacha o‘rganilayotganini aytib o‘tish mumkin. Ahamiyatlisi, matematika, musiqa, falsafa yo‘nalishlarida ham beqiyos asarlar yozgan Abu Bakr Roziy o‘z ixtirolarini G‘arbning Bekon, Kepler, Galiley, Kopernik, Nyuton kabi ko‘zga ko‘ringan olimlaridan oldinroq kashf qilgan. Bundan esa yevropalik olimlarning kashfiyotlarida Islom olamining Ar-Roziy kabi ulamolari hissalari bor degan to‘xtamga kelish mumkin.

Munavvar Rustam qizi tayyorladi.
«Hilol» jurnali 4(61) son

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Shari’at nomidan gapirishga shoshilmang!

24.12.2025 1193 7 min.

Imom Sufyon ibn Sa’id Savriy rahmatullohi alayh o‘z zamonida hadis rivoyat qiluvchilarning ko‘payib ketganini zikr qilib, shunday degan: “Bir kemada bir nechta boshliq dengizchi bo‘lsa kema g‘arq bo‘ladi!”. Ayni shu gapni hozirgi kunda shariatning nomidan gapirib fatvo berib yurganlarga ham qarata aytsa bo‘ladi. Sahobalar – Alloh ulardan rozi bo‘lsin – Qur’oni karim nozil bo‘lish davriga hamasr bo‘lsalar ham, shariatni Rasuli akram sollallohu alayhi va sallamni shaxsan o‘zlaridan o‘rgangan bo‘lsalarda, shariat nomidan biron gap aytishga shoshilmaganlar. Ulardan biron masala so‘ralsa, xato gapirib qo‘yishdan qo‘rqib, o‘zlaridan ilmliroq bo‘lganlarga havola qilib yuborardilar. Sahih Muslimda rivoyat qilinadi: Bir kishi Zayd ibn Arqam roziyallohu anhudan masala so‘radi. U esa: “Buni Baro ibn Ozibdan so‘ragin”, dedi. Baro ibn Ozib esa: “Zayd ibn Arqamdan so‘ra”, degan ekan. Abu Muhammad Romahurmuziy “Al-Muhaddis al-fosil” kitobida Abdurrahmon ibn Abu Laylodan quyidagini rivoyat qiladi: “Men ushbu masjidda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bir yuz yigirmadan ortiq ansor sahobalar bilan ko‘rishganman. Ular Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hadislarini rivoyat qilish mas’uliyatini bilganlari sababli o‘rniga boshqa kishi hadis aytib berishini istar edilar. Shunindek, ulardan birontasidan biron masala so‘ralsa, o‘rniga bu masalada boshqa ilmliroq kishi javob berishini hoxlardilar. Imom Sha’biydan bir kishi: “Agar sizlardan biron savol so‘ralsa qanday javob berardingizlar?”, deb so‘ragan ekan. Sha’biy rohmatullohu alayh: “Agar kimdir bizdan bir savol so‘rasa, biz yonimizdagi shergimizga, sen javob ber, deb havola qilar edik. Shu tariqa savol yana birinchi so‘ralgan kishiga qaytib kelar edi”, deb javob bergan ekanlar.

Agar salafi solihlar ilmni yashirib qo‘yish gunohidan qo‘rqmaganlarida edi, umuman fatvo berishga jur’at ham qilmagan bo‘lar edilar. Bu borada salaf ulamolardan juda ko‘p rivoyatlar bor. Ushbu rivoyatlar fatvo berish mas’uliyatidan naqadar ehtiyotkor bo‘lganlarini yaqqol ko‘rsatib beradi. Ammo bugungi kunda ahvol butunlay boshqacha, odamlar fatvo berishga oshiqadigan, mas’uliyatni o‘ylamay, bir-biri bilan birinchi bo‘lib savolga javob berishga musobaqalashadigan bo‘lib qoldilar. Shuningdek, mazhabsizlikni da’vo qiluvchi guruhlarning har bir mav’iza va nasihat majlisida ham aqida va fiqh masalalarida asossiz fatvolar ko‘p aytiladi. Ming afsuslar bo‘lsinki, hozirgi kunda oddiy bir haydovchi ham eng murakkab va chuqur masalalarda odamlarga fatvo berishdan tortinmaydi. “Men katta bobomdan eshitganlarim bor”, yoki “Uyimdagi eski kitoblardan o‘qib olganman”, deb halolni harom, haromni halol qilib qo‘yish holatlari juda ko‘p. Bu kabi shaxsiyatlar o‘qigan kitobidagi ma’lumotlar yoki eshitgan gaplari haqiqatga qanchalik mos, adashish va og‘ishlardan xoli ekani tekshirib o‘tirmaydilar ham. Aslida, bunday masalalarda hatto katta ulamolar ham xato qilib qo‘yishi mumkin, qolaversa, oddiy ustoz ko‘rmagan shaxsiyatlar haqida gapirmasak ham bo‘ladi. Eng xatarli tomoni shundaki, agar kitoblar ustozlarning nazoratisiz o‘qilsa, turli manbalardan chiqqan fatvolar bir masalada “shariat nomidan” biri halol, biri harom, biri to‘g‘ri, biri noto‘g‘ri, deb chiqarveradi. Bu esa birdam, xotirjam jamiyatning parchalanishiga, odamlarning shariatga nisbatan bee’tibor bo‘lib qolishiga olib keladi. Oqibatda, ummat qalbidan fatvoning hurmati, shariatning ulug‘vorligi va ulamolarning obro‘-e’tibori so‘nib boradi. Har kim o‘zicha fatvo beravirishi sababli odamlar orasida, masjid imomlari va yurt ulamolari haqida “Bularni faqat oylik oladigan paytidagina eshitamiz”, “Bularning barchasi haqni gapira olmaydilar”, degan gaplar keng tarqab qoldi. Aslida bu gaplarni tarqatganlarning maqsadi musulmonlar orasida nizo va fitna urug‘ini sochish, o‘z yurtining ulamolarining gapiga ishonmaydigan holatga olib kelib qo‘yishdir. Natijada musulmonlar birodar bo‘lib yelkadosh turish o‘rniga, o‘zaro janjallashib, bir-birini yomonlab, dushmanlashib ketadilar.

21 asr ijtimoiy tarmoq asri deb aytamiz. Musulmonlar diniy masalalarda javob olish uchun ijtimoiy tarmoqqa murojat qilishlari tabiiy. Hechkim, buni inkor ham qilolmaydi, qolaversa bu ishni man qilib qo‘yish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan ish. Lekin, aziz xalqimiz bilishi lozim bo‘lgan narsa shuki, ijtimoiy tarmoqlardan beriladigan aksar fatvo va savollarga javoblar O‘rta Osiyoda amalda bo‘lib turgan hanafiy mazhabiga tamoman zid bo‘ladi. Bu fatvolarda keltirilayotgan hadislar va shunga o‘xshash siz nomini birinchi marotaba eshitayotgan kitoblardan keltirilgan naqllar sizni aldab qo‘ymasin. Aslida esa bu fikr na biror sahobadan, na biror tobeindan, na salaf ulamolaridan hech biridan rivoyat qilinmagan bo‘ladi.

Ibn Umar raziyallohu anhuning fatvosi, hazrati Ali roziyallohu anhuning qozi sifatida chiqargan hukmi, Ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilingan naqllar, Abu Zarr roziyallohu anhuning amali va Zubayr ibn Avvom roziyallohu anhuning tutgan yo‘li ishonchli rivoyatlar bilan bizgacha yetib kelgan. Qolaversa, bularning barchasi sahobalar orasida e’tirozsiz qabul qilingan. Demak, sahobalarning barchasi ham o‘zlaricha ijtihod qilmaganlar, balki ichlaridagi eng ilmli kishilarga ergashganlar. Shuningdek, tobeinlar va ulardan keyingi avlod fuqaholarining ijmosi ham bor. Bu ijmo’ ularning fatvolari asosida tuzilgan manbalarda ochiq ko‘rinadi. Bu kabi manbalar sifatidan Abdurrazzoq, Vaki’ning va Ibn Abu Shaybaning “Musannaf”lari, Said ibn Mansurning, Bayhaqiyning “Sunan”lari, Ibn Abdulbarrning “Tamhid”i va “Istizkor”i kabi asarlarni ko‘rsatish mumkin. Bularning barchasi ushbu masalada sohta salafiy va bemazhablar tomonidan aytilgan shoz, ya’ni barchaga xilof gaplarni mutlaqo inkor qiladi. Bunday masala haqida ilm ahli bo‘lgan inson, yuqorida zikr etilgan manbalarga o‘xshash kitoblarni ko‘rmasdan turib, gapirishga haqli emas. Sahobalar va tobeinlarga nisbat beriladigan fikrlarning manbai aynan shu kabi kitoblardir. Kimki bu asarlarni ko‘rmasdan turib, biror fikrni sahoba yoki tobeinlarga nisbat bersa, u ilm ahli oldida uyatli holatga tushadi va ularning nazarida qadri tushadi. Bu esa qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishini tushunish qiyin emas.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, biron masalada fikr bildirishdan ehtiyot bo‘ling. Unutmang ilm ota-bobolardan meros bo‘lib qolmaydi. Ilm kitoblardan, ustozlardan o‘rganiladi. Demak, yetti ajdodingiz ulamolar katta eshon bobolar bo‘lsa ham sizda biron masalada shariat nomidan gapirishga haqqingiz yo‘q. Qolaversa, oxiratining g‘ami bo‘lgan musulmon odam fatvo berishdan juda ehtiyot bo‘lishi kerak. Zero, xato aytilgan bir fatvoning oqibati jahannam bo‘lishi hech gap emas. Gapimizini Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan naqlni keltirib tugatamiz. Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilar: “Sizlar orasida fatvo berishga eng jur’atli bo‘lganingiz — do‘zaxga kirishga ham eng jur’atli bo‘lganingizdir”. (Dorimiy rivoyati).

Mahmudjon Muxtorov
Mir Arab oliy madrasasi o‘qituvchisi

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati