Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Bir birodarimiz savol beribdilar: «Fiqhiy mazhablarni o‘rganishning nima keragi bor? O‘n to‘rt asrdan beri shu ahvol. Nega zamonaviy, yangi fiqhga o‘ta qolmaymiz?»
Bu savolning javobi juda uzun. Savollarga javob berishni va’da qilganim uchun, qisqa bo‘lsa-da, javob beraman. Avvalo, umuman, fiqhiy mazhablar nima ekanini bilishimiz kerak.
Avvalo buyuk mazhabimiz – hanafiy mazhabi haqida gaplashsak.
Quyida bu haqda batafsil ma’lumotlar keltiriladi, hanafiy mazhabining qoidalar majmuasi tushuntiriladi. Bu qoidalar Qur’on va Sunnatdan olingan. Hozir esa tafsilotsiz, umumiy aytib o‘tamiz.
Hanafiy mazhabi Qur’on va Sunnatdan olingan qoidalar majmuasidir. Boshqacha qilib aytganda, hanafiy mazhabi Qur’on va Sunnatdagi qoidalarga asosan chiqarib olish mumkin bo‘lgan hukmlarning xulosasidir. Bu qoidalarni sahobalar, tobe’inlar va mujtahid imomlardan iborat ummatning eng katta ulamolari ishlab chiqishgan, Qur’on va Sunnatni o‘rganib, ushbu qoidalar majmuasiga asos solishgan. Ularning manhajini keyinroq bayon qilamiz.
Demak, hanafiy mazhabi ibodat, muomalot va boshqa barcha sohalarda Qur’on va Sunnatdagi qoidalarning xulosasi ekan. Buni qanday tushunish kerak? Masalan, bugungi kunda avtomashina, samolyot va poyezddan foydalanishning hukmini, aksiya muomalalari va boshqa masalalarning hukmini mana shu qoidalarga solib o‘rganamiz. Lekin Qur’on va Sunnatda aynan mashina yoki samolyotning, aksiyadorlikning hukmi yo‘q-ku? Uning hukmini qayerdan olamiz? Ularni Qur’on va Sunnat asosida ishlab chiqilgan qoida asosida olamiz. Bizga kerakli masalaning hukmi ana shu qoidadan kelib chiqadi. Buning tafsilotini keyinchalik o‘rganamiz.
Xullas, hanafiy mazhabi mana shu mashaqqatli vazifani bajardi. Sizu biz o‘tirib, o‘sha qoidalarni ishlab chiqishimizga, bugungi kundagi masalalar bo‘yicha hukm izlashimizga ehtiyoj qolmadi, buning o‘rniga mana shu mazhab «Marhamat» deb, bu qoidalarni taqdim qildi. Avvalgi avlodlar o‘z davridagi masalalarni bu qoidalarga qanday solgan bo‘lsa, biz ham yeyish-ichishdan tortib barcha masalalarni shu qoidalarga solishimiz mumkin bo‘ldi.
Ba’zi odamlarda «Fiqhdagi masalalar asosan o‘sha paytdagi, tarixdagi masalalar-ku, bugun ularning keragi yo‘q-ku», degan xato fikr bor. Fiqh Qur’on va Sunnatdan olingan qoidalardan iborat. Bugungi masalaga yechim topmoqchi bo‘lsak ham, baribir ana shu qoidalarga murojaat qilishimiz kerak bo‘ladi. Hayotimizda duch keladigan har qanday masalaning hukmini mana shu qoidalar yordamida bilib olishimiz mumkin.
Bir misol keltiraylik. Masalan, hanafiy mazhabida «Badandan chiqqan har qanday najosat tahoratni buzadi», degan qoida bor. Buni hammamiz bilamiz. Tahoratni buzadigan narsalarga oid qoidalar ham Qur’on va Sunnatdan olingan. Lekin shifoxonaga borib, donor sifatida yoki tahlil uchun qon topshirsam-chi? Bunda ham tahorat buziladimi? Bu narsalar tarixda bo‘lmagan, lekin hozir bor. Mana shu masalaning hukmi qanday bo‘ladi? Buni ham Qur’on oyatlaridan, hadislardan qidiramanmi? Albatta, yo‘q! Ilm o‘rgangan bo‘lsangiz, «Tanadan chiqqan qon tahoratni buzadi», degan qoidani bilasiz. Qon – bu najosat, u badandan chiqdi. Donorlikdanmi, tahlil uchunmi, farqi yo‘q. Mana, masalaning hukmi. Bir soniyadayoq bilib oldim. Agar «Tanadan chiqqan qon tahoratni buzadi» degan mana shu qoida bo‘lmasa, Qur’on va Sunnatdan yarim yil qidirsam ham, topa olmas edim.
Bu kabi ilgari bo‘lmagan, lekin hozir paydo bo‘lgan masalalar juda ko‘p. Xo‘sh, ularning javobini, hukmini qanday qilib topamiz? Sahobalar, tobe’inlar, mujtahid imomlar asrlar davomida ishlab chiqqan qoidalarni yangitdan ishlab chiqamizmi? Shunday qilishga haqqimiz bormi o‘zi? Yo‘q, biz bunday qila olmaymiz. Buning uchun bizda o‘zimiz ishlab chiqqan usulul-fiqh qoidalari bo‘lishi kerak. Shuning uchun bugungi kunda paydo bo‘layotgan barcha masalalarni mazhablarning qoidalari orqali bilib olamiz. Bu mavzuda juda uzoq gapirish mumkin. lekin hozir shu bilan kifoyalanib, o‘rni kelganda yana kengroq to‘xtalamiz.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan
Shukuh
Mamlakatimizda muborak Qurbon hayitini ko‘tarinki kayfiyatda nishonlash yaxshi an’anaga aylangan. Bayram kunlari yurtimizda mehr-oqibat, insonparvarlik, shukronalik, saxovat va bag‘rikenglik kabi xalqimizga xos ezgu fazilatlar yanada yorqin namoyon bo‘ladi.
Ushbu muborak ayyomda qarindosh-urug‘lar, yaqinlar, yolg‘iz keksalar holidan xabar olinadi, ko‘makka muhtoj insonlarga yordam beriladi, qisqacha aytganda, jamiyatda birdamlik va ahillik muhiti yana ham mustahkamlanadi.
Kezi kelganda, bugun mamlakatimiz yangi taraqqiyot bosqichiga chiqqanini, barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham ko‘plab islohotlar amalga oshirilayotganini, yutuqlarga erishilayotganini alohida qayd etish lozim.
Yangi O‘zbekistondagi bu muvaffaqiyatlar zamirida fuqarolarning vijdon erkinligi huquqlarini ta’minlash borasidagi yangilik va yengilliklarni alohida qayd etish, xususan, ikki muhim hujjatni eslab o‘tish lozim.
Birinchisi — “O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qonun, ikkinchisi — Prezidentimizning “Fuqarolarning vijdon erkinligi huquqi kafolatlarini yanada mustahkamlash hamda diniy-ma’rifiy sohadagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. Ushbu ikki muhim hujjat tom ma’noda diniy-ma’rifiy soha samaradorligini yangi bosqichga olib chiqishning mustahkam huquqiy asosi bo‘ldi.
Farmonga asosan, ko‘hna Buxoroda Bahouddin Naqshband ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etildi. Bu xalqimiz, xususan, diniy-ma’rifiy soha vakillari uchun katta xushxabardir. Ushbu markaz tom ma’noda buyuk ajdodimiz Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqati allomalarining yuksak insonparvarlik g‘oyalarini ilmiy asosda o‘rganish, yosh avlodni bag‘rikenglik hamda o‘zaro hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, tasavvuf ta’limoti tarixi va uning bugungi kundagi ahamiyatini ilmiy tadqiq etish, “Yetti pir” allomalari va aziz avliyolarning boy ilmiy-ma’naviy merosini xalqaro maydonda keng targ‘ib qilish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Naqshbandiylik ta’limotining ezgu g‘oyalarini tadqiq etish uchun ilmiy-nazariy va uslubiy masalalarga bag‘ishlangan anjuman, konferensiya, ko‘rgazma, seminar-trening, tanlovlar hamda boshqa madaniy-ma’rifiy tadbirlar tashkil etadi. Tasavvuf ta’limotining ilmiy asoslangan g‘oyalarini targ‘ib qiladi va soxta tariqatchilikning oldini olish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Sirasini aytganda, ushbu markaz ham Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari hamda O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi singari uchinchi Renessansni qaror toptirish yo‘lidagi yana bir mustahkam ilm va aql markazi bo‘ladi, albatta.
Shu o‘rinda, O‘zbekiston Prezidentining Qurbon hayiti munosabati bilan yo‘llagan tabrigida ta’kidlanganidek, buyuk tariximiz va madaniyatimiz durdonalarini, mashhur allomalarimizning boy merosini to‘plash va keng targ‘ib etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, ko‘hna Sharq mo‘jizasi — Samarqand shahri 2025 yilda Islom madaniyati poytaxti, deb e’lon qilindi, ulug‘ vatandoshimiz Imom Moturidiyning 1155 yillik tavallud sanasi yurtimiz bo‘ylab keng nishonlanmoqda.
Poytaxtimizda bunyod etilayotgan O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy-ma’naviy yo‘nalishdagi ulkan va noyob loyiha sifatida el-yurtimiz hamda xalqaro jamoatchilikda katta qiziqish uyg‘otmoqda. Bu muazzam maskan ko‘p ming yillik qadimiy tariximiz, boy va betakror milliy madaniyatimizning yorqin timsoli sifatida yangi O‘zbekiston hayotidagi g‘oyat muhim voqeaga aylanajak, albatta.
Shukrki, maqtansak arziydigan bu kabi xushxabar va yangiliklar bisyor. Ayniqsa, ayni hayit kunlarida bu yurtdoshlarimiz kayfiyatini yanada ko‘tarishi, bayramga o‘zgacha shukuh qo‘shishi muqarrar.
Kezi kelganda aytish joizki, muborak Qurbon hayitining ahamiyati yangi O‘zbekistonda ijtimoiy davlat barpo etish jarayonlari hal qiluvchi bosqichga kirayotgan bugungi sharoitda tobora ortib bormoqda. Bu muborak kunda yaqinlar bilan ko‘rishish, uzoqlashgan do‘stlar bilan yarashish, qarindosh-urug‘larga ziyoratga borish — barchasi mehr-oqibat va insonlar o‘rtasidagi uzviy aloqalarni mustahkamlaydi.
Hayit faqat bayramgina emas, balki ming yillar davomida shakllangan qadriyatlarimiz tarannumi hisoblanadi. Odatda ushbu ayyomda hamma bir-birini bayram bilan samimiy muborakbod etadi, qurbonliklar qilinadi. Qurbonlik go‘shtidan va taomidan ehtiyojmand, kam ta’minlangan insonlar, turli millat va din vakillariga ulashiladi. Bu, o‘z navbatida, saxiylik, shukronalik, jamiyatdagi tenglikni ta’minlashga qaratilgan ulkan ibrat hamda muhtojlar, yetim-yesirlar va e’tiborga muhtoj insonlar haqida qayg‘urishning amaliy ifodasi, qolaversa, o‘zaro mehr-oqibat rishtalarining yanada mustahkamlanishiga sabab bo‘ladi.
Hayit ayyomingiz muborak bo‘lsin!
Homidjon ISHMATBЕKOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari.