O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Abbosiy xalifalari

18.12.2024 2275 14 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Abul Abbos Saffoh
(xalifalik davri: hijriy 132–136; milodiy 750–754)

To‘liq ismi – Abdulloh ibn Muhammad ibn Aliy ibn Abdulloh ibn Abbos. U Banu Abbosning birinchi xalifasidir. Otasi abbosiylar davlatining birinchi mutafakkiri – abbosiylar davlati tuzish fikrini o‘rtaga tashlagan odam bo‘lib, ushbu fikrni yoyish uchun ko‘plab ishlarni amalga oshirgan. Abdulloh uning ko‘p sirlarini bilar edi. Abul Abbos Saffohning akasi Ibrohim hijriy 129 (milodiy 746) yilda umaviylar tomonidan qamalishidan oldin o‘z o‘rniga ukasini saylab ketgan edi. U o‘z jamoati bilan maxfiy ravishda Kufaga kelib joylashgandi.

Abul Abbos Saffohning xalifaligi

Xuroson va Iroqni abbosiylar egallab olganlaridan keyin Abul Abbos Saffoh berkingan joyidan chiqdi va u hijriy 132 (milodiy 750) yilda xalifa etib saylanib, bay’at qilindi. Shundan so‘ng Abul Abbos Saffoh Marvon ibn Muhammadni yengdi va o‘sha yilning o‘zida umaviylar davlatini qulatdi.

Mulohaza qilinishicha, u o‘zining xalifalik davrida uch narsaga suyangan.

Birinchisi – oilasi. Uning amakilari, aka-ukalari, amakivachchalari juda ko‘p bo‘lgan. Harbiy sohani, viloyatlardagi barcha ishlarni, nasihat, shuro (kengash) ishlarining hammasini ular o‘zlari boshqarishgan.

Ikkinchi suyanch nihoyatda usta va nodir lashkarboshi Abu Muslim Xurosoniy bo‘lgan. O‘zining quvvati, sabr-bardoshi, jasorati hamda ishni yaxshi bilishi bilan Xuroson va Iroqni bo‘ysundirgan bu odam abbosiylar davlatining tashkil topishi uchun ham juda ko‘p ishlarni amalga oshirgan edi.

Uchinchi suyanch qabila mutaassibligi bo‘lgan. Qabila a’zolari orasida hukm surgan mutaassiblik umaviylar davrining so‘ngida yana ham haddidan oshib ketdi. Abbosiylar bundan ustalik bilan foydalandilar. Ular yamanliklar bilan birga bo‘lib, Qays qabilasining ziddiga, umaviylarning yordamchilariga qarshi turishgan edi.

Poytaxt

Kufa shahri abbosiylar davlatining poytaxti qilib olindi. Mana shu shaharda Saffohga bay’at qilindi. So‘ng u Anborga ko‘chib o‘tdi va hijriy 134 (milodiy 752) yilda bu yerni o‘zining poytaxti deb e’lon qildi.

Fathlar

Saffohga bay’at qilingach, u asosan o‘z davlatini qaror toptirish, uni quvvatlantirish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Fathlarga e’tibor bermay qo‘ydi.

Ba’zi bir turk yurtlarida, Movarounnahrda askarlarning bordi-keldisi bo‘lib turdi, xolos. Saffoh hijriy 136 (milodiy 754) yilda vafot etdi. Uning xalifaligi to‘rt yil davom etdi.

Abu Ja’far Mansur
(xalifalik davri: hijriy 137–158; milodiy 754–775)

Abu Ja’far Mansur – Abdulloh Soniy ibn Muhammad ibn Aliy ibn Abdulloh ibn Abbosdir. U Banu Abbosning eng shijoatli, eng bilimdon va eng azmu qarorli odami edi. Abu Ja’far Mansur abbosiylar davlatining haqiqiy muassisi hisoblangan. U Abul Abbos bilan Kufaga ko‘chib kelgan, u bilan birga faoliyat olib borgan, da’vat ishlarida unga yelkadosh bo‘lgan va uni quvontiradigan juda ko‘p ishlar qilgan edi. U o‘zidan oldingi xalifaning doimiy yordamchisi va ko‘makdoshi bo‘lgan. Abu Ja’far Mansur xalifa bo‘lishidan oldin Jazira, Armaniston va Ozarboyjonda voliylik qilgan, akasi Abul Abbosdan keyin uning yozgan ahdnomasi asosida xalifa bo‘lgan.

Hodisalar

Mansurga qarshi juda ko‘p xatarli qo‘zg‘alonlar uyushtirildi. Qo‘zg‘alonlar borliqni larzaga soladigan, nafslarni titratadigan darajada kuchli bo‘ldi. Lekin Mansur nihoyatda mustahkam sabr-bardoshga ega edi. U o‘zining oqilligi va mahorati, to‘g‘ri siyosati bilan barcha qo‘zg‘alonlarni bostirdi, qo‘zg‘alonchilar ustidan g‘olib keldi. Quyida uning davridagi eng muhim hodisalardan bir nechtasini aytib o‘tamiz.

Amakisi Abdulloh ibn Aliyning qo‘zg‘aloni

Mansurning amakisi Abdulloh ibn Aliy xalifalikka haqliroq ekanini da’vo qildi, chunki u Marvon ibn Muhammadni qatl etgan va davlatning asosini sobit qilgan edi. Shuningdek, Abdulloh Saffoh unga ahd qilib, «Seni xalifa qilaman» degan da’voni ilgari surdi. Abdulloh ibn Aliyning askarlari unga bay’at ham qildi. Shuningdek, Shom ahli va Arabiston yarimorolidagi musulmonlar ham unga bay’at qilishdi. U o‘z lashkari bilan Harronga borib, o‘sha yerda istehkom qurib oldi. Shundan so‘ng Mansur unga qarshi Abu Muslim Xurosoniyni yubordi. U yerda besh oy urush bo‘ldi va nihoyat Abdulloh Saffoh yengilib, Basraga qochib ketdi. Hijriy 137 (milodiy 754) yilda Mansur uni tutib, hibsga oldi. Abdulloh ibn Aliy qamoqda vafot etdi.

Abu Muslim Xurosoniyning qatl qilinishi

Abu Muslim nihoyatda kuchli, asli Forsdan bo‘lgan dohiy inson edi. U Xuroson yurtida hech kimga itoat qilmaydigan, hech kimsadan qo‘rqmaydigan yakkayu yolg‘iz dovyurak inson hisoblanardi. Mansur har doim undan qo‘rqib yashar, uning qalbida Abu Muslimga nisbatan “Mening davlatimga qarshi chiqib qolmasa edi” degan xavf bor edi. Bir kuni Mansur amakisi Abdullohni yo‘q qilishni buyurish bahonasida uni oldiga chaqirdi. Abu Muslim Xurosoniy juda ko‘p tahdidlardan va qistovlardan keyin keldi. Shunda Mansur uni tutib olib, qatl qildn. Bu voqea hijriy 137 yilda yuz berdi.

Muhammad va Ibrohim tomonidan uyushtirilgan qo‘zg‘alon

Muhammad va Ibrohim Abdulloh ibn Hasan ibn Aliyning farzandlari edi. Hijriy 145 (milodiy 762) yilda Muhammad Madinai munavvarada qo‘zg‘alon ko‘tardi. Mansur lashkar yuborib, uni yengdi. So‘ng Muhammadning akasi Ibrohim Basrada qo‘zg‘alon uyushtirdi. Basraning aholisi unga itoat qildi. So‘ng u Iroq, Fors va Axvoz xalqini o‘ziga bo‘ysundirdi. Mansurga qarshi juda katta urushlar olib bordi va hijriy 145 yilda Mansur uni yo‘q qildi.

Ana shu alaviylar “Xalifalikka abbosiylardan ko‘ra biz haqliroqmiz” degan da’voni ilgari surishar va xalifalikka talabgor edilar.

Xavorijlar

Mansurning davrida Mag‘rib yurtlarida xavorijlar katta faoliyat olib borishdi. Hijriy 140 (milodiy 758) yilda ular Sijilmosa degan joyda Sufriyya nomli davlatni tiklashdi.

Abu Ja’far Mansur ularga qarshi urushda juda katta jasorat ko‘rsatdi.

Andalusdagi umaviylar davlati

Umaviylar davlati qulagandan so‘ng Abdurrahmon ibn Muoviya ibn Hishom ibn Abdulmalik Andalusga qochib ketdi. Ismini Abdurrahmon Doxil deb o‘zgartirib, u yerda umaviylar davlatining bir bo‘lagiga asos solishga imkon topdi. Abdurrahmon Doxil Andalusda juda ko‘p ishlarni amalga oshirdi va hijriy 137 yilda u orzusiga yetdi. Abu Ja’far Mansur unga qarshi urush qilishdan ojiz bo‘ldi va o‘z xoliga qo‘yib berdi.

Fathlar

Vaziyat qaror topgandan so‘ng Mansur Rum yurtlariga askarlar yubordi. Chegaralar qurdi, chegara qo‘riqlashni yo‘lga qo‘ydi. Turli fath ishlarini tartibga soldi. Qishda va yozda harakat qiladigan harbiy qo‘shinlarni tuzdi, ular “savoyib” va “shatoyib” deb ataldi. Amalga oshirilgan bu barcha ishlarning ortida chegaralarni yaxshilab qo‘riqlash, ahdni buzgan yurtlarni yana qaytadan o‘ziga bo‘ysundirish maqsadi bor edi. Misol uchun, o‘sha paytlarda Tabariston, Daylam, Kashmir va shunga o‘xshash boshqa yurtlarda ahdni buzish holatlari sodir bo‘lgan edi.

Xalifa Mansurning eng muhim ishlari

Hijriy 146 (milodiy 763) yilda Mansur Bag‘dod shahrini qurdi va uni o‘z davlatiga poytaxt qilib oldi.

Ushbu o‘rinda yana Buyuk Britaniyada Jon Fozergil suratga olgan «Sharq va G‘arb» nomli hujjatli filmning to‘rtinchi qismidan olingan iqtibosni e’tiboringizga havola etishga ijozat bergaysiz.

Doktor Tomas Kirk
(Nyu-York universiteti):

“Islom hukmdorlari Bag‘doddagi abbosiylardan boshlab o‘zlari fath qilgan o‘lkalardagi madaniyat va maorifni saqlab qolishga, ilm-fanga alohida ahamiyat berishga va to‘plangan ilmiy ma’lumotlarni umumlashtirishga urindilar”.

Abbosiylar sulolasi 750 yilda Dajla daryosi qirg‘oqlarida yangi shaharga asos solib, unga «Madinatus-Salom» deb nom berdilar. Biroq shahar o‘zining mahalliy nomi – Bag‘dod degan nom bilan tarixda qoldi. Bag‘dod shahri ulkan doyra shaklidagi makonda joylashgan bo‘lib, uning markazida xalifaning muhtasham qasri o‘rin olgan, uning atrofida esa o‘z davrining eng buyuk shahri qad ko‘tarmoqda edi.

Doktor Tomas Kirk
(Nyu-York universiteti):

«Agar menga VIII asrda yashash nasib qilib qolsa, Bag‘dodni tanlagan bo‘lardim. Bu juda qiziqarli edi. U yerda hayot qaynar, Bag‘dod dunyodagi eng qudratli saltanatning markazi edi, xalifalar yangi shaharning madaniyati, ta’lim tizimi va qurilishi uchun ulkan mablag‘larni ayamasdilar. O‘ylaymanki, o‘sha paytda bu shahar g‘oyatda ajoyib joy bo‘lgan» (Iqtibos tugadi).

– Xalifa Mansur Rofika shahrini ham qurdi.

– Xalifa Mansur hijriy 139 (milodiy 757) yilda Masjidul Haromni kengaytirdi.

– Mansur abbosiylar davlatining asl bunyodkori hisoblanadi. U har bir narsani o‘z o‘rniga qo‘ydi, qoidalarni tartibga soldi. Nizom va qonunlarni joriy qildi.

– Imom Molik ibn Anas yoshligida Ja’far Mansur bilan birga o‘qigan ekan. Katta bo‘lganlarida yo‘llari turlicha bo‘lib, imom Molik ilmda, ayniqsa fiqhda ulkan allomalik darajasiga yetib, hammaning hurmatiga sazovor bo‘ldi.

Bir kuni xalifa Ja’far Mansur og‘aynilari va hamdarslari bo‘lmish imom Molik bilan majlis qurdi va u kishiga: «Yaqin orada men bilan sendan bilimliroq odam yo‘q, o‘zing ko‘rib turibsan, men manavi ish (ya’ni xalifalik) bilan mashg‘ul bo‘lib qoldim. Sen odamlarga diniy ishlarni yengillashtirib bersang», dedi.

Imom Molik rozi bo‘ldi va «Muvatto» kitobini ta’lif qildi. Yanagi haj mavsumida «Muvatto» kitobi bilan tanishgan xalifa Ja’far Mansur qoyil qoldi va imom Molikka: «Juda yaxshi qilibsan, agar xohlasang, hamma odamlarni shu kitobga jamlayman», dedi.

Imom Molik: “Yo‘q, unday qilma, Rasulullohning sahobalari hamma yoqqa tarqalib ketishdi, ularning har biri o‘zi bilan yaxshilikni olib ketdi”, dedi.

Ushbu qissadan ko‘rinib turibdiki, o‘sha davrda davlat boshlig‘i kishilarga fiqhiy ko‘rsatmalar majmuasi lozimligini anglab yetgan. Ulamolar, jumladan imom Molikdek zabardast olim ham bu zaruratni tushunib yetgan.

Bundan xalifa Mansurning fiqh ilmi rivojiga ham katta hissa qo‘shgani kelib chiqadi.

– Xalifa Abu Ja’far Mansur Bag‘dodni qurayotib, Kufadan Abu Hanifani opkeltirdi. Imom Abu Hanifa shahar rejasini ishlab chiqish va qurishda qatnashdi. Ammo halifa qozilikni taklif qilganda, bosh tortdi. Orada do‘q-po‘pisa, tortishuvlar bo‘ldi.

– Imom Abu Hanifaning hayotini o‘rgangan tarixchilarniig aytishlaricha, u kishi xalifa Mansurning «Agar qozi bo‘lmasang, Furot daryosiga oqizib yuboraman», degan do‘qida «Daryoda oqishni afzal ko‘raman. Bilib qo‘y, men bu ishni eplay olmayman», degan. Shunda xalifa Imomga: «Yolg‘on aytyapsan», degan. Imom Abu Hanifa darhol: «Qanday qilib sen yolg‘onchini qozi qilishga rozi bo‘lyapsan?» degan.

– Abu Ja’far Mansur turli ilmlarni tarqatishga katta ahamiyat berar, olimlarni ehtirom qilar edi. U Bag‘dodda, xalifalik qasrida «Baytul Hikmat»ni tashkil qilgan va unga o‘zi boshchilik qilib turgan. O‘sha paytda Baytul Hikmat turli kitoblarni arab tiliga tarjima qilish markazi sifatida ish boshlagan.

Abu Ja’far Mansur Rim imperatoridan yunonlarning kitoblaridan yuborishni so‘ragan. U tib, handasa, hisob va falakiyotga oid kitoblarni yuborgan. U yerdagi tarjimonlar esa mazkur kitoblarni arab tiliga tarjima qilishgan.

Xalifa Abu Ja’far Mansurning kun tartibi

– Mansur kunning avvalida amri ma’ruf, nahiy munkar, viloyatlarga bog‘liq ishlar, ishga tayin qilish va olish hamda ommaning manfaatiga oid ishlar bilan mashg‘ul bo‘lar edi.

– Peshin namozini o‘qigach, uyiga kirib, asrgacha dam olar edi.

– Asr namozini o‘qib bo‘lgach, oila a’zolari bilan o‘tirar va ularga tegishli ishlar bilan mashg‘ul bo‘lar edi.

– Hufton namozini o‘qiganidan so‘ng atrofdan kelgan maktublar bilan tanishar, so‘ng kechaning uchdan biri o‘tguncha o‘zining yaqinlari bilan gaplashib o‘tirar edi.

– Keyin kechaning uchdan biri qolgunicha uxlardi.

– So‘ng turib, tahajjud namozini o‘qir edi.

– Tong otganda chiqib, bomdod namoziga imomlik qilardi.

– Bomdoddan keyin ayvonida o‘tirar edi.

Abu Ja’far Mansurning vafoti

Abu Ja’far Mansur hijriy 158 (milodiy 775) yilda Makkai mukarramada, haj amallarini ado etayotganida vafot etdi. U 21 yil xalifalik qildi.

Keyingi mavzular:

Muhammad Mahdiy;
Muso Hodiy;
Horun ar-Rashid.

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati

Maqolalar

110 yillik muammoga yechim

7.01.2025 6088 9 min.

Maxluqotlar ichida eng mukarram zot qilib yaratilgan insonning eng go‘zal xulqlaridan biri isrofdan saqlanish, Alloh o‘ziga rizq qilib bergan bergan ne’matlarni o‘rinsiz, behuda sarflamaslikdir. Bu fazilat har birimizning ezgu odatlarimizdan biriga aylansa, shubhasiz, hayotimizdagi juda ko‘p muammolarning eng maqbul yechimini topgan bo‘lar edik.

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Ulamolar kengashining yaqindagina e’lon qilingan murojaatini o‘qib, bunga yana bir karra amin bo‘ldim va beixtiyor bunda roppa rosa bir yuz o‘n yil muqaddam, ya’ni 1915 yilda taniqli adibimiz Abdulla Qodiriyning “To‘y” she’rini esladim. Unda, jumladan, quyidagi misralar bor:

Qildi bu vaqt bizda javlon to‘y,

Oqchasi yo‘qni etdi hayron to‘y.

Bir-biridan oshurdilar to‘yni,

Topdi ravnaq g‘ayrat ila boyon to‘y.

Besh kun o‘tmay to‘yni so‘ngidin

Ketibon mulklar bois fig‘on to‘y.

Boyon to‘yig‘a yerlilar qarab,

Etdi sarf toki tandagi jon to‘y...

Ming taassuflar bo‘lsinki, bu holatlar bugungi kunimizda ham davom etmoqda. Eng achinarlisi, yildan yilga to‘ylar, oilaviy tantanalar, marhumlar xotirasi, haj va umraga borib-keluvchilarni kutib olishga bag‘ishlangan yig‘inlar turi yanada ko‘payib, sarf-xarajati oshsa-oshyaptiki, kamaymayapti. Abdulla Qodiriy bobomiz ta’kidlaganlaridek, “Boyon to‘yig‘a yerlilar qarab, Etdi sarf toki tandagi jon to‘y” bo‘lmoqda. Ko‘pincha, bor-budini sarflab, to‘y qilgan kishidan shu kungacha nechta kitob o‘qib chiqqanligi yoki farzandlariga qaysi kitoblarni olib berganligini so‘rasang, javob bera olmaydi. Uyida farzandlari kitob o‘qishi, vazifa tayyorlashi uchun sharoit ham yaratib berilmagan. Ayrimlar bilan suhbatlashsangiz, maktab uchun zarur bo‘lgan daftar-qalam kabilarning narxi oshib ketganidan, kitoblar qimmatligidan noliydi, lekin qizining bir kunlik to‘y libosiga, o‘nlab mashinalar saf tortgan nikoh kortejiga, dabdabali to‘y bazmiga g‘ing demay millionlarni sarflab yuborishga tayyor.

Yillar davomida, ko‘pincha, xorijda ishlab topganini ana shunday behuda, bu dunyo uchun ham, oxirat uchun ham hech qanday manfaat keltirmaydigan ishlarga sarflab yuboradi-da, qarzlarini uzish uchun yana chetga otlanadi yoki umuman o‘sha yerdan turib, to‘yni “moliyalashtiradi”, ming orzu-havaslar bilan qilgan to‘yida o‘zi ishtirok etmaydi. To‘y-ma’rakalarimizdagi isrofgarchiliklar zamiridagi eng katta muammolardan yana biri ayrim oilada farzandlar voyaga yetishi bilan ularni o‘qitib olim qilish uchun emas, balki pul topish uchun xorijga jo‘natishdir.

Bugun bunday yoshlarimizning ko‘pchiligi biror sohani tanlab, chuqur va har taraflama bilim olish uchun o‘qish o‘rniga xorijda kasbsiz-hunarsiz kimlarningdir qo‘liga qaram bo‘lib qolayotgani hech kimga sir emas. Murojaatda “...bir-biridan o‘tib tushadigan, kimo‘zarga, riyoga, isrofga to‘la ishlar xalqimizning jiddiy muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda” deya ta’kidlanishdan maqsad to‘y-ma’rakalarimizning xuddi ana shu jihatlariga e’tibor qaratishdir.

Murojaatda ta’kidlangan yana bir jihat diqqatimni o‘ziga tortdi: “Shu o‘rinda, ziyolilar, yoshi keksa otaxonu onaxonlar, nuroniylarga aytar so‘zimiz, keling, birgalikda yurtimiz aholisiga, ayniqsa, yuqoridagi kabi isrofgarchilik va dabdaba qilayotganlarga tushuntirish ishlarini ko‘paytiraylik, bu kabi illatlarga birgalikda barham beraylik. Alloh taolo ato etgan mol-dunyoni isrof qilish – katta gunoh, ekanini uqtiraylik! Buning o‘rniga topganlarimizni savobli ishlarga sarflab, beva-bechora, nochor, muhtojlarga yordam beraylik, ana shunda ulkan savobga ega bo‘lamiz, inshoaalloh!” – deyiladi unda.

Darhaqiqat, bu muammolarni hal etish bir-ikki kishining qo‘lidan keladigan ish emas. Unga barchamiz bir yoqadan bosh chiqarib, bir tan, bir jon bo‘lib kirishishimiz, yoshlarimizga bugungi xatti-harakatlari, kuch-g‘ayratlari, bilimlarini bir-ikki kunlik to‘y-tomosha uchun mablag‘ topish, so‘ng hammaning “havasini keltiradigan” to‘y uchun emas, balki kelajakda o‘zining birovga muhtoj bo‘lib qolmasligi uchun intilishga qaratishlari zarurligini uqtirishimiz kerak.

Shu o‘rinda Hazrat Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi “Hotami Toy” haqidagi hikoyati esga tushadi. Unda aytilishicha, o‘zining o‘ta saxiyligi bilan dong taratgan Hotami Toydan: “Siz o‘zingizdan ham himmatliroq kishini ko‘rganmisiz?” – deb so‘rashibdi. Shunda u bir kuni yuz tuya va hisobsiz qo‘y-qo‘zilarni so‘yib, elni chorlab, juda katta ziyofat uyushtirganini, orada biroz nafas rostlash uchun ko‘chaga chiqqanini va yelkasida bir bog‘ o‘tin, qo‘lida hassa bilan har qadamda bir nafas rostlab kelayotgan qariyani ko‘rganini aytadi. O‘zining unga: “O‘zingni buncha qiynab nima qilasan. Eshitmadingmi, bugun Hotami Toy juda katta bazm uyushtirib, butun elni chorlab, ziyofat bermoqda. Tashla o‘tiningni, kir, sen ham bu ziyofatdan bahramand bo‘l!” – deganini aytadi. Shunda qariyaning javobini tinglang:

...K-ey solibon hirs ayog‘ingg‘a band,

Ozu tama’ bo‘ynuga bog‘lab kamand.

Vodiyi g‘ayratg‘a qadam urmag‘on,

Kunguri himmatg‘a alam urmag‘on.

Sen dog‘i chekkil bu tikan mehnatin,

Tortmag‘il Hotami Toy minnatin.

Bir diram olmoq chekibon dast ranj,

Yaxshiroq andinki birov bersa ganj...

Demak, haqiqiy himmat kimgadir qaram bo‘lish, kimlardandir nimaningdir ilinjida yashash emas, balki o‘z kuchi, g‘ayrati, bilimi bilan hayotdagi orzu-maqsadlariga erishishdir. Shu o‘rinda orzu-maqsadlarning ham qanday bo‘lishiga e’tibor qaratish zarur.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, to‘y-tomosha, turli tadbir va ma’rakalarni el ko‘ziga, “odamlar nima deydi” uchun tashkil qilish emas, balki, ortiqcha sarf-xarajatlarsiz, dabdabalarsiz o‘tkazish, ortib qolgan mablag‘ni o‘zining, farzandlarining ilm olishlari uchun sarflashni maqsad qilish ayni muddao bo‘lar edi. Chunki Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam: «Albatta, amallar niyatga bog‘liqdir. Albatta, har bir kishiga niyat qilgan narsasi bo‘ladi...» dedilar».

Demak, biz nimani niyat qilib, ishga kirishsak, shubhasiz, o‘sha maqsadimiz amalga oshadi. Hotami Toy birovlarning minnatli taomidan ko‘ra, o‘z mehnati bilan topgan bir dirhamni afzal ko‘rgan ana shu o‘tinchi cholni o‘zidan ko‘ra himmatliroq hisoblagan ekan. Albatta, har bir jamiyatda bo‘lgani kabi bizning oramizda ham u yoki bu sabab tufayli sog‘lom kishilar bilan birga imkoniyati cheklangan kishilar borligi ayni haqiqat. Biroq ko‘rib turibmizki, bunday kishilarning hammasi ham kimlargadir muhtoj bo‘lib yashashni emas, o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda bilim olish, kasb-hunarga ega bo‘lish va o‘z ehtiyojlarini o‘zi qondirishni afzal ko‘rmoqdalar. Aksincha, ba’zida to‘rt muchasi sog‘lom kishilar kambag‘allikni o‘ziga “imtiyoz” sanab, tinimsiz ravishda turli idoralarga “shikoyatlar” yog‘dirmoqdalar. Murojaatda ta’kidlangan xayru saxovatni amalga oshirishda bunday “imtiyoz” egalari emas, haqiqatan ham shunga muhtoj oilalarni izlab topish va “otaliqqa olib, ularning farzandlarini o‘quv kurslarida o‘qitishi, kasb-hunarga o‘rgatishi va doimiy daromadga ega bo‘lishiga ko‘maklashish” zarur. Ha, ayni ko‘maklashish, ya’ni ularni xayru saxovatga o‘rgatib, kimlarningdir yelkasiga yuklab qo‘yish emas, balki kelajakda to‘g‘ri yo‘l topib olishlari uchun moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash kerak.

Albatta, har bir hududda o‘ziga to‘q, boy-badavlat kishilar bor. Allohga hamdlar bo‘lsinki, yurtimizda yaratilayotgan shart-sharoitlar natijasida bunday oilalarning soni oshib bormoqda. Ularning ko‘pchiligi xayru saxovatli insonlar ekanligi ham hech kimga sir emas. Murojaatdan ko‘zlangan yana bir xayrli maqsad shuki, imom-xatiblarimiz o‘z hududlaridagi ana shunday saxovatpesha insonlarni yaxshi tanishadi va bilishadi. Shuning uchun ularni o‘z hisoblaridan yoshlarimizning ilm olishlariga ko‘maklashish, buning uchun maktablarimizni zarur asbob-uskunalar bilan jihozlanishiga ham o‘z hissasini qo‘shishga chaqirish ham savobdi ishlardan biridir.

Murojaatda ta’kidlangan yana bir jihat biz imom-xatiblar uchun juda muhim ekanligini e’tirof etish kerak deb, o‘ylayman. Unda “imom-xatiblar tomonidan to‘y-ma’raka marosimlardagi isrofgarchilik, umra ziyoratidan qaytgandan keyin har xil xo‘jako‘rsin marosimlari uyushtirishdek illatlarning oldini olish yuzasidan targ‘ibot ishlarini amalga oshirish” belgilab qo‘yilgan. Bu vazifani amalga oshirishda, avvalo, har bir imom-xatibning o‘zi shaxsiy namuna ko‘rsatishi, o‘zlari qilayotgan, shuningdek, masjidlar hududida o‘zlari ishtirok etayotgan to‘y-marosimlarini ortiqcha dabdabalarsiz, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymasdan o‘tkazilishiga erishishi kerak. Shundan keyin targ‘ibot olib borilsa, ko‘ngildagidek bo‘ladi. Aks holda xalq orasida turli mish-mishlar, fitnalar avj olishi va natijada qosh qo‘yaman deb, ko‘z chiqarishi ham hech gap emas.

So‘zimga yakun yasar ekanman, Adiy ibn Hotam roziyallohu anhudan rivoyat qilingan quyidagi hadisni eslashni lozim topdim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Yarimta xurmo (ni infoq qilib) bo‘lsa ham, do‘zaxdan saqlaninglar”, (Imom Buxoriy, Imom Muslim rivoyati).

Alloh har birimizni xayru saxovatli bandalaridan qilsin!

Alisher domla NAIMOV,

Farg‘ona viloyati bosh imom-xatibi o‘rinbosari

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati