Guvohi bo‘lmoqdamizki, yurtimizda aholini ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish, ayniqsa, nogironligi bo‘lgan shaxslarga hayotda teng imkoniyat va sharoitlar yaratib berish borasida keng ko‘lamli sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda. Bugunga kelib mamlakatimizda nogironligi bo‘lgan shaxslarga ularning huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarishda boshqa barcha fuqarolar bilan teng imkoniyatlarga ega bo‘lishlarini ta’minlash, ularning turmush faoliyatidagi cheklashlarni bartaraf etish, ularni to‘laqonli hayot kechirishlariga, jamiyatning iqtisodiy va siyosiy turmushida faol qatnashishlariga keng imkoniyat yaratib berilmoqda. Bu ezgu ishlar zamirida xalqimizga xos yuksak insoniy fazilatlar mujassamdir.
Shu o‘rinda hazrat Alisher Navoiyning:
Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa obod aylagay, — deya aytilgan so‘zlarini eslashning o‘zi maqsad ezgulik bo‘lsa, ortidan ulug‘ ajr ham namoyon bo‘lishiga ishora bergandek.
E’tiborlisi, islom dinida jismonan zaif, ko‘makka muhtoj kishilarga mehr ko‘rsatish lozimligi ta’kidlanadi. G‘amxo‘rlikka muhtoj kishilarni doimo hurmat qilish, ularga yordam ko‘rsatish buyuriladi. Qur’oni Karimda bir necha o‘rinlarda ularga mushkullarini yengillatish, qulaylik yaratish haqidagi oyatlar nozil bo‘lgan. Alloh taolo aytadi: “Zaifhollarga, bemorlarga va sarf xarajat qiladigan narsa topa olmayotganlarga, agar Allohga va Rasuliga ixlosli bo‘lsalar, nasihat qilsalar, gunoh yo‘q. Yaxshilik qiluvchilarni ayblashga yo‘l yo‘q. Alloh mag‘firatlidir, rahmlidir”. («Tavba» surasi, 91-oyat). Ya’ni, agar zaifhollar va bemorlar sog‘lom birodarlari bilan birgalikda jang qilolmasalar, hech qanday mashaqqat yo‘qdir.
Shuningdek, «Nur» surasining 61-oyatida aytiladiki: «Ko‘zi ojizga tanglik yo‘q. Cho‘loqqa ham tanglik yo‘q. Bemorga ham tanglik yo‘q». Ya’ni, yaqin qarindoshlar uylarida yeb-ichish masalasida tanglik, noqulaylik yo‘q.
«Fath» surasining 17-oyatida esa shunday deyiladi: “Ko‘zi ojizga tanglik yo‘q, cho‘loqqa ham tanglik yo‘q. Xastaga ham tanglik yo‘q. Kim Allohga va uning Rasuliga itoat qilsa, uni ostilaridan anhorlar oqib turgan jannatlarga kiritar. Kim yuz o‘girsa, alamli azob bilan azoblar”.
Hadisi shariflarda esa Nabiy sollallohu alayhi vasallam ko‘p o‘rinlarda ehtiyojmand kishilarga yordamlashish, bemorlarni ziyorat qilishga targ‘ib qilganlar. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Kim bir bemorni ko‘rgani borsa, to qaytgunicha jannatning xurfasida bo‘lur», dedilar. «Yo Allohning Rasuli, jannatning xurfasi nedir?» deyilgan edi. U zot: «Bog‘idir», dedilar (Imom Muslim rivoyati). Kishi bemor birodarini ziyorat qilib, uni ko‘nglini ko‘tarishi, jannat bog‘ida sayr etgani kabidir.
Jismida bemorligi bor kishilar ichida eng ko‘p yordamga muhtojroq kishi ko‘zi ojizlardir. Muhaddis ulamolar Nabiy sollallohu alayhi vasallamning ularga qanchalik e’tibor qilganliklarini ko‘rsatib, kitoblarida quyidagi hadislarni keltirganlar. Ibn Umar roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayh va sallam aytadilar: «Kim bir ko‘zi ojizni qirq qadam yetaklasa, unga jannat vojib bo‘ladi», dedilar.
Yana bir shunday hadis bor: Anas ibn Molik roziyallohu anhu aytadilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Kim ko‘zi ojiz kishini qirq ziro’ yetaklasa, unga bir qulni ozod qilgandek ajr bo‘ladi».
Yana bir rivoyatda esa shunday marhamat qilinadi: Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Kim ko‘zi ojiz kishini xavfsiz joyiga yetkazib qo‘ysa, Alloh uni qirqta gunohini va jahannamni vojib qiluvchi to‘rtta gunohi kabirasini mag‘firat qiradi».
Bu hadislardan ko‘zi ojiz kishiga yordamlashish va uni yetaklab manziliga olib borib qo‘yish nechog‘lik ulkan ajrga sabab bo‘lishi ochiq-oydin ko‘rinib turibdi.
Qur’oni Karim va hadisi sharifni dastur bilgan salafi solihlar nogironligi bor kishilarga alohida g‘amxo‘rlik qilib, o‘zlaridan keyingilarga munosib namuna ko‘rsatganlar. Masalan, Umar ibn Abdulaziz musulmonlar diyorida qiyin ahvoldagi kishilar adadini hisoblab chiqishga buyurib, har bir nogironligi bor kishilarga parvarishlovchi va tabiblarni biriktirganlar.
Imom Abu Hanifa rahimahulloh g‘amxo‘rlikka muhtoj kishilar uchun baytulmoldan nafaqa va mas’ul tayinlashni joriy qilish lozimligini ta’kidlaganlar. Hijriy 88 yilda Xalifa Valid ibn Abdulmalik moxov kasaliga chalinganlar uchun birinchi kasalxonani qurdirgan va har bir nogiron bemor uchun maxsus xizmatchi, ko‘zi ojizlarga yetaklovchi tayinlagan.
Valid Is'hoq ibn Qobisa Xuzo’iyni Damashqdagi surunkali kasalliklar devoniga bosh qilib tayinlayotganda: «Albatta, surunkali kasallikka chalingan kishini sog‘lom ahliga qoldirishim yaxshiroq», degan va ularni ahli bilan birga bemalol davolanishi uchun sharoit hozirlab bergan. U yerda kasallarga moddiy nafaqalar tayinlanib, doim holidan xabar olib turilgan.
Umaviylar aqli zaif, ruhiy kasallar uchun maxsus shifoxona qurdirganlar. Xalifa Ma’mun Bog‘dod va katta shaharlarda ko‘zi ojizlar va qiynalgan ayollar uchun boshpana, Sulton Qolovun nogironligi bor kishilarni parvarishlash uchun kasalxona barpo qilgan.
Ko‘rinib turibdiki, dinimizda jismida nogironligi bor kishilarga ko‘maklashish ulug‘ ish hisoblanadi. Demak, kimning uyida yoki atrofida shunday bemorlar bo‘lsa, ularning xizmatini qilib, duosini olish va hayotda o‘z o‘rinlarini topishlariga ko‘maklashish lozim. Zero, bunday go‘zal amal jamiyatdagi barchani bir-biri bilan bog‘lashga, o‘zaro mehr-muhabbatni uyg‘otishga va ulkan ajr savoblarni hosil qilishga sabab bo‘ladi.
Xulosa sifatida aytishimiz lozimki, mehr-muruvvatli va bag‘rikeng xalqimiz azal-azaldan yordamga muhtoj, imkoniyati cheklangan insonlarga e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatishni jamiyatda tinchlik, do‘stlik va hamjihatlikni mustahkamlashga xizmat qiladigan eng muhim qadriyatlardan biri sifatida e’zozlab keladi. Ana shunday ezgu an’analarimizni bugungi zamon talablari asosida rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda imkoniyati cheklangan fuqarolarimizni qo‘llab-quvvatlash, ular uchun zarur barcha sharoitlarni yaratish borasidagi davlat siyosati yangi bosqichga ko‘tarilayotgani yanada quvonarli holdir.
Musoxon ABBASIDDINOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasining Namangan viloyat vakili,
viloyat bosh imom-xatibi
Oila – inson hayotidagi ma’naviy suyanch, ijtimoiy tartib, nasl davomiyligini ta’minlovchi qo‘rg‘on va mehr-muhabbat maskanidir.
Alloh taolo Qur’oni karimda marhamat qiladi: “Uning alomatlaridan (yana biri) – sizlar (nafsni qondirish jihatidan) taskin topishingiz uchun o‘zlaringizdan juftlar yaratgani va o‘rtangizda inoqlik va mehribonlik paydo qilganidir. Albatta, bunda tafakkur qiladigan kishilar uchun alomatlar bordir” (Rum surasi, 21-oyat).
Bu oyat oila qurishning ilohiy hikmatga ega ekanini, er-xotin munosabatida muhabbat va mehr-shafqat asosiy omil bo‘lishini anglatadi.
Islom nikohni faqat shaxsiy xohish emas, balki ma’naviy, axloqiy va ijtimoiy majburiyat sifatida qabul qilgan. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Nikoh mening sunnatimdir. Kim sunnatimdan yuz o‘girsa, mendan emas”, deganlar (Muttafaqun alayh).
Bu hadisga ko‘ra, nikoh musulmon hayotidagi ibodat hisoblanadi. Uning asosiy maqsadlari nafsni halol yo‘l bilan qondirish, nasliy poklik, farzand tarbiyasi va jamiyat barqarorligini ta’minlashdir.
Islomda er va xotinning vazifalari bir-birini to‘ldiruvchi xususiyatga ega. Alloh taolo erkakni mas’uliyatli rahbar, ayolni esa oila mustahkamligini ta’minlovchi qilib yaratgan: “Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig‘i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sabab – Alloh ularning ayrimlari (erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba’zi xususiyatlarda) ortiq qilgani va (erkaklar o‘z oilasiga) o‘z mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir” (Niso surasi, 34-oyat).
Erkak ayoldan ba’zi xususiyatlarda ortiq qilib yaratilganida bir necha hikmatlar bor. Mufassir ulamolar, jumladan, quyidagi shar’iy nuqtayi nazardan erkaklarga xos xususiyatlarni qayd etishgan: payg‘ambarlik, jismoniy kuch-quvvat, oila nafaqasiga mas’ullik, aqlu idrok, xotira va tafakkurning ziyodaligi, imom-xatiblik, muazzinlik, jamoat bilan namoz o‘qish, juma namozining vojib bo‘lishi, tashriq takbirini aytish, janglarda qatnashish, to‘liq guvohlik, taloq berish huquqiga ega bo‘lish, oilaning unga nisbat berilishi, namoz va ro‘zani uzrsiz ado etish kabilar.
Shu jihatlarni hisobga olib, ayol kishi eriga nisbatan itoatli, hamiyatli va iffatli bo‘lib, oila totuvligi yo‘lida doimiy harakatda bo‘lishi juda matlub ishdir.
Rasuli akram sollallohu alayhi va sallam: “Sizlarning eng yaxshilaringiz o‘z ahliga yaxshilik qiluvchilaringizdir”, deganlar (Imom Termiziy rivoyati).
Erkak oila boshlig‘i sifatida adolatli, g‘amxo‘r va mehribon bo‘lishi kerak. U o‘z ayoli va farzandlarining ehtiyojlarini ta’minlab, ularni to‘g‘ri yo‘lga boshlashi lozim.
Xotinning vazifalari – oilada sog‘lom muhit yaratish, erga itoat va uning sha’nini asrash. U oila tinchligi va farovonligi uchun intilishi, eriga vafodor bo‘lib, farzandlar tarbiyasida fidoyilik ko‘rsatishi lozim.
Qur’oni karimda bunday marhamat qilinadi: “Ular sizlarning libosingiz, sizlar ularga libossiz” (Baqara surasi, 187-oyat).
Bu oyat nikohdagi juftlarning bir-biriga muhtojligi va ular o‘rtasidagi yaqinlikni ta’riflaydi.
Nikoh faqatgina ikki insonning emas, balki oilalar va jamiyatning ham mas’uliyatidir. Ko‘p hollarda ota-onalar, qarindoshlar va jamiyatning qo‘llab-quvvatlashi nikohning mustahkamligida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda ko‘pchilik oilaviy muammolar uchinchi tomonlarning (qaynona-qaynota, yaqinlar, do‘stlar) chuqur va nomunosib aralashuvi oqibatida kelib chiqmoqda. Har bir inson o‘ziga tegishli chegarani bilishi zarur.
Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Odamlarning arazlashganlarini yarashtirib qo‘yish nafl namoz o‘qishdan va nafl ro‘za tutishdan ko‘ra savobliroqdir”, deganlar (Imom Tabaroniy rivoyati).
Ota-onalar, qarindoshlar – yoshlar hayotiga rahbar sifatida kerakli maslahat beradilar, ammo ularning shaxsiy munosabatlariga befarq yoki ortiqcha aralashish – oilaviy muhitni buzishi, o‘rtadagi muhabbatni so‘ndirishi mumkin.
Ko‘pincha oilada ota-ona va farzandlar, oilaning boshqa a’zolari orasida ham turli kelishmovchilik bo‘lib turadi. Arzimagan sabab-bahonalar bilan tinch xonadonlar mojarolar maskaniga aylanadi. Bir-biriga yaqin, qadrdon, qarindoshlar o‘rtasida mehr-oqibat ko‘tariladi.
Kechira olish – go‘zal fazilat, dinimizda maqtalgan sifatlardan. Bir qarashda oniy yutqazishday ko‘ringan kechira olish katta mojarolarning oldini oladi, g‘alabani ta’minlaydi. “Er-xotinning urishi – doka ro‘molning qurishi” deganlariday, ikki oshufta qalbning arazi uzoqqa bormasligi kunday ravshan.
Sal ixtilof chiqdimi, bir tomon darrov murosa-kelishuv yo‘lini ko‘rishi kerak. Bir tomonning aql-idrok bilan ish tutishi shaytonning bo‘ynini sindirib, katta mojarolarning oldini oladi.
Joriy yilning birinchi choragida viloyat imom-xatiblari, otinoyilari 838 ta ana shunday nizomi oilani yarashtirishib, yoshlarning baxtli hayot kechirishiga sababchi bo‘ldilar.
Xulosa shuki, Islom oilaga yuksak maqom bergan, uni jamiyatning yuragi deb baholagan. Biz oyat va hadislar asosida shu muqaddas ne’matni asrash, mustahkamlash va yoshlarga to‘g‘ri yetkazish yo‘lida jiddiy harakat qilishimiz kerak.
Ubaydulloh ABDULLAYEV,
Farg‘ona viloyati bosh imom-xatibi