Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Ko‘pchilikka ma’lum va mashhurki, fiqh ilmining bir necha xususiyatlari bor. Masalan, fiqh ilmining jazoning dunyoda va oxiratda bo‘lishi, shumul, ya’ni keng qamrovlilik, muruna, ya’ni moslashuvchanlik, sabot, ya’ni o‘zgarmas hukmlar, taysir, ya’ni ummatga yengillik qilish, xarajni, ya’ni mashaqqatni ketkazish kabi xususiyatlari bor.

Hanafiy fiqhining rivojlanish bosqichlari hamda unga nisbat beriladigan shubhalar haqida so‘zlashdan oldin ikki masalada qo‘shimcha qilishni lozim topdik.

Masalan, fiqh ilmining jazoning dunyoda va oxiratda bo‘lishi, shumul, ya’ni keng qamrovlilik, muruna, ya’ni moslashuvchanlik, sabot, ya’ni o‘zgarmas hukmlar, taysir, ya’ni ummatga yengillik qilish, xarajni, ya’ni mashaqqatni ketkazish kabi xususiyatlari bor. Ularni ko‘pchiligimiz bilamiz, ilgari bu mavzular haqida ko‘p eshitganmiz.

Shomillik, ya’ni qamrovning kengligi, deganimizning ma’nosi shuki, dunyoda hech bir qonun, hech qaysi nizom inson hayotini fiqhchalik to‘liq qamrab ololmaydi. Darhaqiqat, bandaning Alloh taolo bilan muomalasiga ham, o‘zi yashayotgan jamiyat bilan, jufti haloli bilan, oilasi bilan, qo‘ni-qo‘shnilari, yashayotgan davlati va hokazolar bilan muomalasiga ham aynan fiqh ilmi mezon qo‘yib berib, ushbu aloqalarni tartib-intizomga keltiradi. Ko‘rinib turibdiki, bunchalik keng qamrovli tarmoqni fiqhdan boshqa joydan topa olmaysiz.

Aslida to‘xtalib o‘tmoqchi bo‘lgan nuqta ushbu «shumul» xususiyati haqida emas, balki «muruna», ya’ni moslashuvchanlik va «sabot», ya’ni o‘zgarmas hukmlar borasida edi. E’tibor bergan bo‘lsak, fiqh qonuniyatlari qadimdan cho‘lu biyobon, sahrolarda ham, rivojlangan shaharlarda ham tatbiq etib kelinmoqda. O‘n asr oldin ham amalda qo‘llanilgan, hozirgi kunda ham qo‘llay olamiz. Mana shu xususiyat fiqhning «moslashuvchan»ligini sifatlab beradi, ya’ni fiqhdagi mana shunday ulkan moslashuvchanlik tufayli biz uni har qanday zamonda, har qanday makonda hayotga tatbiq qila olamiz.

Xo‘sh, fiqhdagi bu moslashuvchanlik, universallik qayerdan kelgan? Albatta, fiqhda turli-tuman ixtiloflar borligidan kelib chiqqan. Shunga ko‘ra, fiqh ilmi gohida «ixtilof ilmi» deb ham ataladi. Fiqhdagi ixtiloflarning bor bo‘lishi zaruriy narsadir. Bunda ixtilofning muayyan mazhab ichida bo‘lishi yoki mazhablararo bo‘lishining farqi yo‘q. Agar biz fiqhni birgina fikrdan iborat desak, ushbu yagona hukmni barchaga barobar tatbiq etmoqchi bo‘lsak, o‘zimizni katta qiyinchilikka duchor etgan bo‘lamiz.

Bugungi kunda tashaddud yo‘nalishi fiqhiy ixtiloflarga barham berishni, fiqhda yagona fikr bo‘lishi kerakligini yoqlayapti. Ularga qolsa, umuman, ixtilof degan narsa bo‘lmasligi kerak. Bu yo‘nalish tarafdorlari, masalan, hammada bir xil soqol, bir xil kiyim, barcha masalada bir xil hukm bo‘lishini xohlaydi.

Bizning bahsimiz asosan tashaddud, mo‘tadillik va tahallul yo‘nalishlari borasida bo‘ladi.

Yuqorida aytganimizdek, tashaddudchilar faqatgina bitta fikrni qabul qilishadi, ixtilof bo‘lishini inkor qilishadi.

Ahli sunna val jamoa sifatida bizning qoidamiz bunday: «Fikrimiz to‘g‘ri, lekin xato bo‘lish ehtimoli ham bor. Bizdan boshqalarning fikri noto‘g‘ri, lekin to‘g‘ri bo‘lish ehtimoli ham bor».

Qoidamiz shu. Hanafiy mazhabi vakili sifatida men ham: «Mening fikrim to‘g‘ri», deyman. Bu 99 foiz yoki 99,9 foiz to‘g‘ri degani bo‘ladi. Lekin «Mening fikrim haq!» demayman, «Mening fikrim to‘g‘ri», deyman. Shunda garchi 1 foiz yoki 0,1 foiz bo‘lsa ham, mendan boshqalarning fikri ham to‘g‘ri bo‘lish ehtimoli bor bo‘ladi. Mana shu ehtimol meni boshqalarning fikrini to‘g‘ri qabul qilishga, ular bilan hamjihatlikda yashashga undaydi. Shundagina men mazhablar o‘rtasidagi juz’iy ixtiloflarni to‘g‘ri qabul qila olaman. Shundagina mazhablar orasidagi ixtilof o‘sha maqtalgan ixtilof bo‘ladi.

Shunga ko‘ra, fiqhning universalligi aynan mazhablar o‘rtasidagi juz’iy ixtiloflarning borligidan kelib chiqqan. Buning samarasi shuki, agar hanafiy mazhabimizdagi bir masalaga amal qilish vaziyat sababli torlik qilib qolsa, masalan, shofe’iy mazhabidan foydalanib turishimiz mumkin. Misol uchun, haj oylarida yoki Ramazon oyida Masjidul Haromda namoz o‘qiyapsiz, deylik. Bu vaqtlarda u yerda juda katta izdihom bo‘ladi, olomon nihoyatda tirband bo‘ladi. Faraz qilaylikki, oldingizdagi safda yoki yoningizda ayol kishi namoz o‘qiyapti, siz esa namozga iqoma aytilayotgani uchun boshqa joyga o‘ta olmadingiz. Bu holatda bizning mazhab qoidasiga ko‘ra, namozingiz durust bo‘lmay qoladi. Lekin boshqa mazhab bo‘yicha durust bo‘laveradi. Demak, boshqa mazhabga ko‘ra namozingiz durust bo‘lishiga imkon bor ekan. Ko‘rinib turibdiki, ixtilof bizga torchilik paytida kengchilik berdi, biz undan foydalandik.

Xuddi shuningdek, har bir mazhab ichida ham bir qancha ichki ixtiloflar bor. Masalan, bir masala bo‘yicha mazhabboshilar tomonidan uch

«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan