Insoniyatga go‘zal axloqni o‘rgatib, ularni komil inson bo‘lib yetishishlarida yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatishlari uchun Payg‘ambarlarni yo‘lchi yulduz qilib yuborgan Alloh taologa beadad hamdu sano va shukronalar bo‘lsin.
Go‘zal xulqlarni kamolga yetkazish uchun yuborilgan va o‘zining hayotida barchaga eng oliy namuna bo‘lgan hazrati Payg‘ambarimizga beadad durudu salavotlar va salomlar bo‘lsin.
Yurtimizda erkin va farovon hayot, kuchli huquqiy-demokratik davlat, adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo‘lida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu ezgu maqsad zamirida inson va uning manfaatlari mujassam bo‘lib, uning samaradorligi xalqimiz ma’naviy-ruhiy va ma’rifiy qarashlaridagi yangilanish, jamiyatimiz ongu tafakkuridagi yuksalish bilan uzviy bog‘liq.
Bag‘rikenglik mavzusida fikr yuritgan ulamolar ham Qur’oni karim va hadisi shariflar asosida uning o‘ziga xos usullarini ishlab chiqdilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam, sahobalar, tobeinlar tomonidan asos solib boyitilgan bag‘rikenglik borasidagi qarashlar musulmonlarning boshqa din vakillari bilan ahil-inoq bo‘lib yashashlarida o‘ziga xos iz qoldirgan. Ota-bobolarimiz ham bu masalaga jiddiy e’tibor qaratishgan.
Jahonda globalashuv jarayoni davom etayotgan bir paytda millatlararo totuvlik va bag‘rikenglik muhim tushuncha sanalib, insoniyat tarixida yuz bergan ko‘plab aholining osoyishtaligiga rahna soluvchi dunyo miqyosidagi urushlarning, agressiv siyosatlarning, irqchilik va segregatsiya(odamlarni majburiy tarzda irqiy, etnik va boshqa guruhlarga ajratish) kabi razil odatlarning barham topishida, xalqlar, davlatlar, jamiyatlar va millatlar o‘rtasida do‘stona munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishida asosiy hamda samarali yo‘ldir.
Islom tarixida musulmonlarning boshqa din vakillari bilan o‘rnatgan munosabatlarini o‘rganish, uning ijtimoiy-siyosiy manbalari va rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari masalasi o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda.
O‘zbekistonning strategik taraqqiyotida “Dinga hurmat va e’tiqod – o‘lmas qadriyat” sifatida belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra, ikki tushuncha muhim o‘rin tutadi:
"Biz o‘z muqaddas dinimiz va e’tiqodimizdan hech qachon voz kechmaymiz".
"Muqaddas dinimiz sha’niga dog‘ tushurmoqchi bo‘lgan, undan g‘arazli siyosiy maqsadlarda foydalanishni istaydigan kimsalar va kuchlar bilan hech qachon murosa qilmaymiz".
Bu ikki muhim omil jamiyatimizda diniy bag‘rikenglik tuyg‘usini shakllantirishda asosiy rol uynaydi. Chunki xalqimizning aksar qismi islom diniga e’tiqod qiladi. Qolaversa, xalqimizning milliy qadriyatlari va urf-odatlari islom dini bilan bog‘liqdir. Hamda boshqa din e’tiqodchilari bilan diniy bag‘rikenglik munosabatida bo‘lish biz o‘ylagan ezgu maqsadlarga erishishni osonlashtiradi.
Islom nuqtai-nazaridan boshqa din vakillari ikki toifaga bo‘linadi:
1. Butparaslar, majusiylar, dahriylar va sobiyilar (yulduzlarga sig‘inuvchilar)
2. Alloh tarafidan tushirilgan samoviy kitoblarga e’tiqod qiluvchi yahudiylar, nasroniylar; musulmonlarga qarshi urush ochmagan barcha xalqlar bilan ularning dinu diyonati, ijtimoiy holati, irqi va nasabi, tanasining rangidan qat’i nazar, doimiy hamkorlik olib borishga, ularga yaxshilik va adolat qilishga targ‘ib bor.
Alloh taolo Mumtahana surasida shunday marhamat qiladi: “Din to‘g‘risida sizlar bilan urushmagan va sizlarni o‘z yurtingizdan (haydab) chiqarmagan kimsalarga nisbatan yaxshilik qilishingiz va ularga adolatli bo‘lishingizdan Alloh sizlarni qaytarmas. Albatta, Alloh adolatli kishilarni sevar” (Mumtahana surasi, 8-oyat).
Alloh taolo bu oyati karimada mo‘min – musulmonlarni boshqa millat va diyonat vakillari bilan, agar ular musulmonlarga diniy adovat ila urush qilmasa va ularni siquvga olib o‘z diyorlaridan chiqarib yuborishga urinmasa, yaxshi aloqada bo‘lishga buyurmoqda va ularga nisbatan adolatli bo‘lishni ta’kidlamoqda.
Ushbu hukm Islom dinining naqadar insonparvar va kengbag‘r din ekanining yorqin dalilidir. Bu din boshqa dindagilarga yaxshilik qilishdan hech kimni man qilmaydi. Islom dinida boshqa din vakillari orasida ayniqsa, ahli kitoblarga muomala qilishga alohida ahamiyat berilgan bo‘lib, Alloh taolo ularning taomlarini yeyishni va ayollariga uylanishni halol qildi. Moida surasining 5-oyatida Alloh taolo shunday marhamat qiladi: “Bugun sizlar uchun pokiza narsalar halol qilindi. Shuningdek, Ahli Kitoblarning taomi sizlar uchun halol va taomingiz ular uchun haloldir. Zinokorlik va maxfiy o‘ynash qilib olish uchun emas, balki mahrlarini bersangiz, mo‘mina ayollarning iffatlilari va sizlardan oldin kitob berilganlarning iffatli ayollari (ham haloldir)...”
Musulmonlar bilan bir jamiyatda yashaydigan ahli kitoblar ahli zimma deb atalib ularning islomda o‘ziga yarasha o‘rni bor hamda ularga o‘ziga xos muomala qilinadi.
Islomda musulmonlar bilan bir o‘lkada yashaydigan boshqa din vakillarini “Ahli zimma” yoki “ Zimmiy” nomi bilan ishlatish joriy bo‘lgan. “Zimma” so‘zi ahd, kafillik, omonlik degan ma’nolarni anglatadi. Bunday nomlanishining sababi shundaki ular uchun Alloh va uning rasulining, qolaversa musulmon jamoasining ahdi bo‘lganligi uchundir. Ushbu ahdi tufayli ular islom himoyasida tinch, xotirjam yashashadi. Shuningdek ular musulmonlarning omonligida va kafilligida bo‘ladi. Bu ahd ularga o‘ziga yarasha haq- huquqlar berishi bilan birga o‘ziga xos burch va vazifalarni ham yuklaydi.
Payg‘ambarimizning sollallohu alayhi vasallam ahli kitobdan qo‘shnilari bo‘lgan. Ular bilan yaxshi qo‘shnichilik qilar, hadya berib, ulardan qabul etardilar.
Musulmonlar tomonidan fath etilgan xalqlar islomni qabul qilishga majburlangan, degan soxta da’volar va tasavvurlar g‘arb tadqiqotchilarining o‘zlari tomonidan ham rad qilindi, musulmonlarning adolatli va diniy xayrixohlik bilan munosabatda bo‘lishini hamma tan oldi. Bu to‘g‘rida din tarixchisi L. Braun shunday deydi: "Musulmonlar o‘z davlatlariga qo‘shib olgan xalqlarni qilich bilan islomni qabul qilishga majburlagan, degan da’volar g‘irt to‘qima. Buni isbot talab qilmaydigan dalillar tasdiqlab turibdi. Ularni yangi fathlarga ruhlantirgan dinamik omil bu birdamlik va iymon edi. Bu xuddi sel kabi kengayib borayotgan daryoga o‘xshaydi".
Tarix davomida juda keng hududlarni boshqargan musulmon hukmdorlar boshqa dinlarning vakillariga favqulodda hurmat va bag‘rikenglik bilan munosabatda bo‘lganlar. Islom davlatlarida yahudiy dinidagilar ham, nasroniylar ham hamisha to‘la xavfsizlikda, tinch-osoyishtalikda, diniy erkinlikda yashab kelganlar.
Bularning barchasi islom butun olamlarga rahmat o‘laroq kelganidandir. Bunday muruvvat boshqa biror makonda va zamonda ko‘rilgan emas.
Asadulloh Qudratulloh,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi
Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ummatimning sharaflilari Qur’onni (yodlab) olib yuruvchilar va kechasi qoim bo‘luvchilardir” (Imom Tabaroniy rivoyati).
Anna roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Insonlar ichida Allohning xos bandalari bor”, dedilar. Ular kimlar, deb so‘rashdi. U zot alayhissalom “Qur’on ahli – Allohning ahli va xos bandalaridir”, deb javob berdilar (Imom Ibn Moja rivoyati).
Ali roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam aytdilar: “Yo Ali, Qur’onni o‘rganib, uni o‘rgatgin. Shunda vafot qilsang, insonlar xuddi Allohning baytini tavof qilganlari kabi farishtalar qabring atrofini tavof qiladi” (Imom Abu Nuaym rivoyati).
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Sizlarning eng yaxshilaringiz Qur’onni o‘rganib, Uni o‘rgatganlaringizdir” (Imom Buxoriy rivoyati).
Abu Harayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Qur’on boylikdir, undan so‘ng faqirlik yo‘q, undan boshqa boylik ham yo‘q” (Imom Abu A’lo, Imom Tabaroniy rivoyati).
Qur’oni karim ziyo, oydinlik sochgan bir nurdir. Qur’oni karimni yod olish musulmonlar zimmasidagi farzi kifoyadir. Ya’ni, bir shaharda Qur’oni karimni yod olmagan hofiz inson bo‘lmasa, shahar xalqining barchasi gunohkor bo‘ladi. Bir yoki bir necha insonning Qur’onni yod olishi bilan ularning ustidagi farz soqit bo‘ladi.
Kunlardan bir kun qorilarning sultoni Hofiz Is'hoq Mavlono Jaloliddin Rumiyning huzuriga keldi. Mavlono unga katta hurmat ko‘rsatib, o‘rnidan turdi va yuqoriga chiqib o‘tirishini iltimos qildi: “Mehmonni qanday izzat-hurmat bilan kutib, uni uy to‘riga o‘tqazish lozim bo‘lganidek, Qur’oni karim qorilarini ham xuddi shunday izzat-hurmat bilan kutib olib, eng yuqoriga taklif qilish lozimdir. Qalbida Qur’oni karim nuri bo‘lgan inson jahannam yuzini ko‘rmas! Bir qog‘oz parchasiga Qur’oni karim oyati yozilgan bo‘lsa, unga hurmat ko‘rsatib, uni olovga otmaslar, bunga Qur’oni karim yozilgan derlar. Qalbida Qur’oni karim nuri bo‘lgan, butun bir Qur’oni karimni o‘ziga jo qilgan bo‘lsa, uni qanday qilib, jahannamga otishadi?” dedi.
Qur’oni karimni qalbiga va hofizasiga naqsh etgan ilk inson Payg‘ambarimiz hazrat Muhammad mustafo sollallohu alayhi va sallamdirlar. Ulardan keyin to‘rt buyuk xalifa hazrat Abu Bakr, hazrat Umar, hazrat Usmon va hazrat Ali roziyallohu anhumdir. Sa’d ibn Abu Vaqqos, Abdulloh ibn Mas’ud, Abu Muso Ash’ariy, Abu Hurayra, Muoz ibn Jabal, Ubay ibn Ka’b, Abu Zarr G‘iforiy, Abu Dardo, hazrat Oisha roziyallohu anhum kabi sahobiylar Qur’onni yod olishgan.
Imom Buxoriy, Ibn Sino, Amur Temur kabi ulug‘ ajdodlarimiz, buyuk allomalarimiz Qur’oni karimni juda yoshliklaridayoq yod olganlar.
Hofiz faqat Qur’oni karim lafzini hofizasiga olib, yodlagan bo‘lishi emas, balki uning ma’nosini qalbiga jo qilgan, hukmlarini muhofaza etgan, uni yaxshi ko‘rgan, buyruqlariga itoat etib, qaytariqlaridan qaytgan bo‘lishi kerak. Qur’onni unutgan, Qur’onga amal etmasdan, dunyoning zeb-ziynatlariga aldangan insonni Qur’on ham unutadi va Mahshar kuni unga juda og‘ir bo‘ladi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Ummatimning eng sharaflisi Qur’oni karimni yod olganlardir”, deganlar.
Hazrat Abu Said Xudriy roziyallohu anhudan kelgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qur’oni karim ahli (ya’ni, uni o‘qigan va unga amal qilgan insonlar) jannatga kirishi bilan “O‘qi va yuksal!” deyiladi. U esa o‘qib, yuksaladi. Har oyat uchun bir daraja beriladi. Shu usulda u bilgan oyatlarini oxirigacha o‘qiydi (va har biri uchun bir daraja yuksaladi)”, deganlar.
Muoz ibn Juhayniy roziyallohu anhudan keltirilgan rivoyatga ko‘ra, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim Qur’oni karimni yodlab, unga amal qilsa, qiyomat kunida uning ota va onasiga bir toj kiydiriladi. U tojning ziyosi dunyoda uylardagi quyosh nuridan ham porloq”, deganlar (Imom Abu Dovud rivoyati).
Buyuk valiylardan biri Sufyoni Savriy “Kishi Qur’oni karimni o‘qigan paytda farishta uning ikki ko‘zi orasidan o‘padi. Ya’ni, o‘quvchiga hurmat va o‘qiganiga ta’zim uchun farishtalar Odam bolasidan Qur’oni karimni tinglashga ziyoda oshiqdir”, degan (“Ihyou ulumid din”dan).
﴿إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾
«Allohning Kitobini tilovat qiladigan, namozni barkamol ado etadigan va Biz ularga rizq qilib bergan narsalardan maxfiy va oshkora ehson qiladigan zotlar sira kasod bo‘lmaydigan tijoratdan (ajru savob bo‘lishidan) umidvordirlar. Zero, (Alloh) ularning ajrlarini komil qilib berur va O‘z fazlini ularga yanada ziyoda qilur. Albatta, U mag‘firatli va o‘ta shukur qiluvchidir» (Fotir surasii, 29-30).
Oisha roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qur’onni o‘qigan va unga mohir bo‘lgan qorilar ulug‘ va mukarram farishtalar bilan birga bo‘ladi, Qur’onni tutilib-tutilib o‘qigan va qiroat unga mashaqqatli bo‘lgan kishi uchun ikki ajr bordir”, dedilar (Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyati).
Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taolo bu Kitob (Qur’on) bilan ba’zi qavmlarning darajasini ko‘taradi va ba’zi qavmlarning darajasini tushiradi”, deganlar (Imom Muslim rivoyati).
Abu Umoma Bohiliy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qur’on o‘qinglar, zero u qiyomat kunida o‘z egalari uchun shafoatchi bo‘lib keladi”, dedilar (Imom Muslim rivoyati).
Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Faqat ikki narsada hasad (havas ma’nosida) qilish joiz: Alloh unga Qur’onni ato qilgan bo‘lib, kechayu kunduz uning tilovati bilan mashg‘ul bo‘ladigan kishiga va Alloh taolo unga mol dunyo ato qilgan bo‘lib, kechayu kunduz uni infoq qiladigan kishiga”, dedilar (Imom Buxoriy, Imom Muslim rivoyati).
Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim Alloh taoloning Kitobidan bir harf o‘qisa, buning barobariga u kishi uchun bir yaxshilik berilur. Alif, lam, mimni bir harf deb aytmayman . Balki alif bir harf, lom bir harf va mim bir harfdir”, dedilar (Imom Termiziy rivoyati).
Abu Sa’id Xudriy roziyallohu anhudan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bunday deganlari rivoyat qilinadi: “Alloh taolo aytadi: “Kimni Qur’on o‘qish va mening zikrim uni boshqa narsalarni so‘rashdan to‘sib qo‘ysa, men unga so‘raganlarga berganimdan ko‘ra ko‘prog‘ini beraman. Alloh taolo kalomining boshqa kalomlarga nisbatan fazli Alloh taoloning bandalarga nisbatan fazli kabidir” (Imom Termiziy rivoyati).
Ibn Abbos roziyallohu anhumo rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytadilar: “Qalbida Qur’ondan hech narsa bo‘lmagan inson xaroba uy kabidir” (Imom Termiziy rivoyati).
Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Qur’on o‘qinglar zero, Alloh taolo Qur’onni yod olgan qalbni azoblamaydi. Albatta, bu Qur’on Alloh taoloning ziyofatidir. Kim unga tashrif buyursa, omonda bo‘ladi. Kimki Qur’onni yaxshi ko‘rsa, bas, u quvonsin”, dedilar (Imom Dorimiy rivoyati).
Abdulhamid ibn Hammoniy aytadilar: “Men Sufyon Savriydan: “Siz uchun g‘azot qiladigan kishi suyuklimi yoki Qur’on o‘qiydigan kishimi?”, deb so‘radim. Shunda u zot: “Qur’on o‘qiydigan kishi. Chunki Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Sizlarning yaxshilaringiz Qur’onni o‘rganib, uni (boshqalarga) o‘rgatganlaringizdir”, deb javob berdilar.
Oisha roziyallohu anho onamizdan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qur’on (qiroati)ga mohir kishi itoatkor ulug‘ farishtalar bilandir. Qur’onni tilovat qilib (tili) duduqlangan va bu unga mashaqqat bo‘lgan kishi uchun ikki ajr bordir”, dedilar (Imom Buxoriy rivoyati).
Qur’oni karim tunlari bedor bo‘lib qiroat qilib chiqqan kishini Qiyomat kunida shafoat qiladi. Bu haqda Payg‘ambarmiz sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: “Qur’on va ro‘za Qiyomat kuni bandani shafoat qiladi. Ro‘za: “Ey Robbim, men (bandangni) kunduzlari taom va o‘zi qattiq xohlab turgan narsalardan to‘sdim, meni unga shafoatchi qilgin”, deb aytadi. Qur’on: “Robbim, men uni tunlari uyqudan qo‘ydim, meni unga shafoatchi qilgin”, deydi va ikkisi bandani shafoat qiladi”.