Islom huquqida istihola (الاستحالة) tushunchasi bir moddadan boshqa modda hosil bo‘lishi natijasida shar’iy hukmning o‘zgarishini anglatadi. Fiqhiy yondashuv bo‘yicha, agar bir najosat tubdan o‘zgarib, yangi va mutlaqo boshqa holatga o‘tsa, u endi avvalgi hukmga ega bo‘lmaydi. Ushbu masala halol va harom, poklik va najosat, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bugungi kunda fiqhiy tadqiqotlarda dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.

Arab tilida "istihola" (الاستحالة) "o‘zgarish, aylanish, boshqacha shaklga o‘tish" degan ma’nolarni anglatadi. Ibn Faris o‘zining "Mu’jam Maqayis al-Lug‘a" asarida bu so‘zni "bir narsa boshqa narsa holiga o‘tishi" deb izohlaydi.

Fiqhiy istiloh sifatida istihola – moddaning mohiyati o‘zgarishi natijasida shar’iy hukmning o‘zgarishi degan ma’noni anglatadi.

Ulamolar istiholaga quyidagicha ta’rif berishgan:

Imom Abu Hanifa rahimahulloh: "Agar bir najosat butunlay o‘zgarib, yangi pok modda hosil bo‘lsa, u najosatlik hukmini yo‘qotadi."

Imom Shofe’iy rahimahulloh : "Moddaning o‘zgarishi mukammal bo‘lsa, uning shar’iy hukmi ham o‘zgarishi mumkin."

Ibn Taymiyya rahimahulloh: "Agar bir najosatning ta’siri butunlay yo‘qolsa va yangi xususiyat kasb etsa, uni endi najosat deb hisoblab bo‘lmaydi."

Istiholaning fiqhiy hukmlarga ta’siri:

Fiqhiy mazhablar istihola masalasida turlicha yondashganlar.

Hanafiy mazhabi:

Hanafiylar istiholani qabul qilib, quyidagi misollarni keltiradilar: Sharob sirka bo‘lsa, u pok bo‘ladi. Cho‘chqa suyaklari kuyib kulga aylansa, endi u najosat emas, tuproq hisoblanadi. Go‘sht chirib kulga aylansa, u pok bo‘ladi.

Shofe’iy mazhabi:
Shofe’iy mazhabi istiholani faqat ba’zi hollarda qabul qiladi. Masalan: Sharob tabiiy ravishda sirka bo‘lsa, pok bo‘ladi. Biroq cho‘chqa yog‘idan tayyorlangan mahsulotlar istihola bo‘lsa ham harom qoladi.

Hanbaliy va Molikiy mazhablari:
Hanbaliy va Molikiylar ham istiholani qabul qilishadi, lekin ayrim cheklovlar mavjud. Ular har qanday najosat istihola orqali pok bo‘lishi mumkin emas deb hisoblaydilar.

Bugungi kunda istihola oziq-ovqat, farmatsevtika va kosmetika sanoatida katta ahamiyatga ega. Hayvon suyaklari va yog‘laridan olingan jelatinlar kimyoviy o‘zgarish orqali hosil bo‘ladi. Agar bu jarayonda najosatning ashyosi butunlay yo‘qolsa, u pok hisoblanadi.

Spirtli ichimliklar tibbiy yoki sanoat spirtiga aylanib, istihola bo‘lsa, u shar’iy jihatdan pok hisoblanishi mumkin.

Ba’zi dorilar tarkibida hayvon mahsulotlari bo‘lishi mumkin. Agar ular istihola natijasida kimyoviy jihatdan butunlay o‘zgarsa, shar’iy hukm o‘zgarishi mumkin.

Bugungi kunda JAKIM, IFANCA, ESMA kabi xalqaro halol sertifikat beruvchi tashkilotlar istihola mezonlarini o‘rganib chiqmoqda. Ayrim mamlakatlarda hayvon suyaklaridan olingan jelatin halol deb hisoblanadi, boshqalarda esa harom deb qaraladi.

Istihola fiqhiy va zamonaviy ilmiy nuqtayi nazardan dolzarb masala bo‘lib, u halol va harom, poklik va najosat, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati bilan bog‘liq ko‘plab shar’iy masalalarga ta’sir qiladi. Hanafiylar istiholani keng qamrovli qabul qilishadi. Shofe’iylar va hanbaliylar uni faqat ba’zi holatlarda qabul qilishadi.

Zamonaviy sanoatda istihola ba’zi mahsulotlarning shar’iy hukmini aniqlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bugungi kunda fiqhiy ilm va texnologiyalar rivojlanishi bilan istiholaga oid masalalar yangi qiyofaga ega bo‘lib, fatvo markazlari va halol sanoati bu masalani chuqur o‘rganishni davom ettirmoqda.

Kamoliddin Dosmatov,
Toshkent Islom instituti 4 kurs talabasi.