Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
عَنِ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ يَقُولُ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيُرْفَعُ بِدُعَاءِ وَلَدِهِ بَعْدَهُ، وَقَالَ بِيَدَيْهِ هَكَذَا، فَرَفَعَهُمَا.
Sa’id ibn Musayyab: «Kishi o‘zidan keyin farzandining qilgan duosi ila ko‘tariladi», dedi va «Mana bunday», deb ikki qo‘lini ko‘tardi».
Sharh: «Bir odam vafot etgach, farzandining uning ortidan qilgan duosi tufayli martabasi mana bunday bo‘lib ko‘tariladi», deb ikki qo‘lini ko‘tarib ko‘rsatgan ekan Sa’id ibn Musayyab. Ya’ni bu rivoyat vafotlaridan keyin ham ota-onaga farzandning qiladigan yaxshiligi ularning haqlariga duo qilish bilan bo‘lishiga misoldir.
Farzand ota-onasiga ularning vafotidan keyin ham yaxshilik qilay, degan umidda bo‘lsa, ularning haqqiga duo qilib, mag‘firat so‘rasa, ana o‘sha ishi yaxshilik bo‘lar ekan. Farzandlarining duosi sababli ota-onalarning oxiratdagi maqomlari yuqori bo‘lar ekan.
عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ، مِثْلَهُ.
Sa’id ibn Musayyabdan xuddi shunga o‘xshashi rivoyat qilinadi.
Ushbu rivoyatda ham xuddi yuqoridagi ma’noning o‘zini Sa’id ibn Musayyab roziyallohu anhudan endi boshqa bir roviylar rivoyat qilgan ekan. Demak, bu mashhur gap, bir necha taraflardan rivoyat qilingan kuchli bir dalil hisoblanar ekan.
عَنِ الثَّقَفِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ يَحْيَى بْنَ سَعِيدٍ يَقُولُ: كُنَّا نَسْمَعُ أَنَّ الْمَيِّتَ يُجْرَى لَهُ ثَلَاثُ خِصَالٍ: صَدَقَةٌ تَمْضِي بَعْدَهُ، أَوْ عِلْمٌ وَرَّثَهُ يُعْمَلُ بِهِ بَعْدَهُ، أَوْ وَلَدُهُ يَدْعُو لَهُ».
Saqafiydan rivoyat qilinadi:
«Yahyo ibn Sa’idning shunday deganini eshitdim: «Eshitishimizcha, mayyitga uchta xislat joriy bo‘lib turadi: ketidan boradigan sadaqa, u meros qoldirgan ilmga uning ortidan amal qilinsa va unga duo qiladigan bolasi».
Sharh: Birinchisi: Birov ko‘pchilikka foyda beradigan ishni qilib qo‘ygan bo‘lsa, uning qilgan ishidan mo‘min-musulmonlarga manfaat yetib tursa, o‘sha sadaqai joriya bo‘lgan ishning foydasidan, ya’ni savobidan egasiga o‘limidan keyin ham borib turadi.
Ikkinchisi – vafot etgan odam o‘zining ketidan manfaat beradigan bir ilm qoldirgan bo‘lsa. Odamlar ana shunga amal qilib, foydalanib tursa, olim o‘tib ketganidan keyin ham ortidan o‘zi qoldirgan ilm tufayli savobga erishib turadi.
Uchinchisi – vafot etgan odamning ortidan farzandining duo qilib turishi. Bunda ham vafot etgan odamning ortidan yaxshilik, xayr-baraka yetib turadi.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Vafot etganidan keyin bir mayyitning darajasi ko‘tariladi. Shunda u: «Robbim! Bu nima?» deydi.
«Farzanding senga istig‘for aytdi», deyiladi».
Buxoriy rivoyat qilgan.
Albatta, inson vafotidan keyin amal qilish imkonidan mahrum bo‘ladi. U hech narsa qila olmay, kutib turishdan boshqa narsaga yaramaydigan holda bo‘ladi.
Ammo bir kishi vafotidan keyin darajasi ko‘tariladi. Bundan o‘sha bandaning o‘zi ham hayron. Qanday qilib vafotidan keyin uning darajasi ko‘tarilishi mumkin? Bu ajablanish uni Alloh taologa savol berishga undaydi. Shunda u: «Robbim! Bu nima?» deydi. Uning hayrat ila bergan bu savoliga: «Farzanding senga istig‘for aytdi», deya javob beriladi».
Abu Hurayra roziyallohu anhuning bu gaplaridan farzandning istig‘fori – mag‘firat so‘rashi tufayli uning vafot etib ketgan ota-onasining oxiratdagi darajasi ko‘tarilishi bilib olinadi.
Shuning uchun ota-onasiga ularning vafotidan keyin yaxshilik qilishni, ularning ortidan savob yetkazishni va oxiratdagi maqomlari yaxshilanib, darajalari yuqorilashini istagan farzand doimo ularga mag‘firat so‘rab, duoda bo‘lishi lozim.
Ushbu rivoyatlardan olinadigan foydalar:
1. Vafotidan keyin ham mayyitning darajasi ko‘tarilishi mumkinligi.
2. Mayyit oxiratda o‘zining darajasi ko‘tarilganidan o‘zi hayratga tushib, Robbidan bu haqda so‘rashi.
3. Farzandning duosi mayyitning oxiratdagi darajasining ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi.
4. Ba’zi mayyitlar Robb bilan gaplashishi mumkinligi.
«Yaxshilik va silai rahm» kitobi 1-juz.
Bu mavzuda salaflarimizdan kelgan bir qancha ta’sirli rivoyatlar bor. Quyida ularning ayrimlarini keltiraman:
1. Shaqiq Balxiy rahimahulloh aytadi:
"Men xushu’ni Isroil ibn Yunusdan o‘rgandim. Biz uning atrofida edik, u o‘ng tomonida kim bor, chap tomonida kim borligini bilmasdi — oxirat haqida tafakkur qilardi".
2. Yusuf ibn Asbat rahimahulloh aytadi:
"Sufyon ibn Uyayna rahimahulloh menga xufton namozidan so‘ng: "Tahorat idishini (obdasta) bergin", dedi. Unga berdim. U o‘ng qo‘li bilan olib, chap qo‘lini o‘ng qo‘lining ustiga qo‘ydi va tafakkurga cho‘mdi. Men uxlab qoldim, so‘ng saharda turdim — qarasam, idish hali ham qo‘lida. "Tong otdi", dedim. U esa bunday dedi: "Sen idishni bergan paytingdan buyon shu holda oxirat haqida tafakkur qildim".
3. Abdulloh ibn Muborak rahimahullohdan rivoyat:
U Suhayl ibn Adiyni sukunatda, tafakkurda ko‘rib:
"Qaysi nuqtaga yetding?" deb so‘radi.
U: "Sirot ko‘prigidaman", deb javob berdi.
4. Muhammad ibn Vase’ rahimahullohdan rivoyat:
Basralik bir kishi Abu Zarr vafotidan keyin uning xotini Ummu Zarrga borib, uning ibodatini so‘radi. U bunday dedi: "Abu Zarr kun bo‘yi uyning bir chetida tafakkur qilib o‘tirardi".
5. Ummu Dardo (Abu Dardoning xotini) aytadi:
"Abu Dardo roziyallohu anhuning eng afzal ibodati — tafakkur va ibrat olish edi".
6. Sirriy Saqatiy rahimahulloh aytadi:
"Har kuni burnimga qarayman — yuzim qorayganmi, deb. Tanish joyda o‘lishni yoqtirmayman — yer meni qabul qilmay qo‘ysa, sharmanda bo‘lishdan qo‘rqaman".
7. Abu Shurayh rahimahulloh haqida:
Bir kuni u yurib ketayotgan edi, to‘xtab, ko‘ylagini boshiga tashlab, yig‘lashga tushdi.
Uni ko‘rib: "Nima uchun yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U bunday javob berdi: "O‘tgan umrimni, kam amalimni, yaqinlashgan ajalimni tafakkur qildim".
8. Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bir kuni yig‘ladi. Sababini so‘rashdi. U bunday dedi: "Dunyo va uning shahvatlari haqida o‘yladim. Ular tugamay turib, achchiq alam bilan almashadi. Agar buning o‘zida ibrat bo‘lmasa ham, aqlli kishi uchun unda pand nasihat bor. Endi o‘z holingizga qarang, ahli oilangiz, yaxshi ko‘rgan kishilaringiz bilan bugun jam bo‘lib turibsiz, ertagachi? Ertaga esa, albatta ulardan ajralish bor".
9. Dovud Toiy rahimahullohning holati:
U to‘lin oy kechasi uyning tomiga chiqdi. Osmonga qarab Osmon va yerning yaratilishi haqida tafakkurga cho‘mdi va yig‘lay boshladi. Shunchalik qattiq ta’sirlandiki, tomdan qo‘shnisining hovlisiga yiqilib tushganini sezmay qoldi. Qo‘shni uni o‘g‘ri deb o‘ylab, qilichiga yopishdi. Ammo kelib qarasa — Dovud ekan. "Qanday qilib tomdan tushib ketding?" - deb so‘radi. Dovud: "Qanday yiqilganimni sezganim yo‘q", deb javob berdi.
10. Sufyon Savriy rahimahulloh haqida:
U do‘stlari bilan o‘tirgan edi, chiroq o‘chib qoldi. Hamma yoqni zulmat qopladi. Keyin chiroqni yoqishdi. Qarasalar, Sufyonning ko‘zlaridan oqayotgan yoshi yuzi yuvyapti. Undan: "Senga nima bo‘ldi, nega yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U: "Shu onda qabr zulmatini esladim…", deb javob berdi.
Xulosa:
Salafi solihlar har bir holatda tafakkur qilganlar — taom yeganda, yurganda, yotganda, hatto suv idishini ushlab turgan paytda ham oxiratni eslab yig‘lardilar. Ular uchun tafakkur — ibodatning qalbi edi.
Homidjon qori ISHMATBЕKOV