Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
 

عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: أَتَى يَعْلَى بْنُ أُمَيَّةَ بِأَبِيهِ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُبَايِعُهُ عَلَى الْهِجْرَةِ بَعْدَ الْفَتْحِ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ». فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، بَايِعْ أَبِي عَلَى الْهِجْرَةِ. فَقَالَ: «لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ». فَأَتَى الْعَبَّاسَ يَسْتَشْفِعُ بِهِ عَلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَأَتَى الْعَبَّاسُ النَّبِيَّ فَقَالَ: أَقْسَمْتُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ، لَمَّا بَايَعْتَ أَبَا يَعْلَى عَلَى الْهِجْرَةِ، فَبَسَطَ يَدَهُ وَقَالَ: «قَدْ أَطَعْتُ عَمِّي، وَلَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ».

Mujohiddan rivoyat qilinadi: «Ya’lo ibn Umayya fathdan keyin Nabiy sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga otasini u zotga hijrat uchun bay’at qildirgani olib keldi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Fathdan so‘ng hijrat yo‘q», dedilar. «Ey Allohning Rasuli! Otamning hijrat uchun bay’atini qabul qiling», dedi. «Fathdan so‘ng hijrat yo‘q», dedilar.

Shunda u Abbosning oldiga borib, Nabiy sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida shafoatchilik qilishini iltimos qildi. Abbos Nabiy sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga kelib, «Ey Allohning Rasuli! Men qasam ichib aytamanki, Ya’loning otasining hijrat haqidagi bay’atini qabul qiling», dedi.

Shunda u zot qo‘llarini uzatdilar va: «Amakimga itoat qildim. Baribir fathdan keyin hijrat yo‘q», dedilar.

Sharh: Ushbu rivoyatdan ma’lum bo‘lyaptiki, amaki ham otaning o‘rniga o‘tar ekan. Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam o‘zlari ikki marta qaytargan narsaga amakilari vositachi bo‘lib kelganlari uchun rozi bo‘lganlar. O‘sha ish qilib bo‘lmaydigan narsa ekanini bilib turib ham, xo‘p deb, «Men amakimga itoat qilyapman, lekin baribir Allohning hukmi bu emas», deb bo‘lsa ham bay’atni qabul qilganlar.

Mana shundan kishilar amakilarning, kattalarning ham o‘zlarida otalarining haqqi bo‘lgandek haqqi borligini bilishlari, shunga o‘xshash savobli ishlarda ulardan biri iltimos qilsa, oraga tushsa, boshqa bir so‘rovlari bo‘lsa, qabul qilib, itoat etishlari lozimligi kelib chiqadi.

عَنِ ابْنِ جُرَيْجٍ قَالَ: أَخْبَرَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، أَنَّ عَبْدَ الْأَعْلَى بْنَ عَبْدِ اللهِ بْنِ أَبِي فَرْوَةَ أَخْبَرَهُ، عَنِ الْمُطَّلِبِ بْنِ حَنْطَبٍ: أَنَّ عَمَّهُ وَهُوَ وَعِمْرَانُ بْنُ أَبِي فَرْوَةَ جَالِسَانِ، فَأَوْسَعَ لَهُ، فَأَبَى الْمُطَّلِبُ أَنْ يُفَرِّقَ بَيْنَهُمَا وَقَالَ: نَهَى النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنْ يُفَرَّقَ بَيْنَ الرَّجُلِ وَأَبِيهِ، فَقَالَ عَبْدُ اللهِ: إِنَّمَا هُوَ عَمِّي قَالَ: الْعَمُّ وَالِدٌ.

Ibn Jurayjdan rivoyat qilinadi: «Menga Muhammad ibn Abdurrahmon xabar qildi. Abdula’lo ibn Abdulloh ibn Abu Farva Muttolib ibn Hantobdan xabar berdi. U Imron ibn Abu Farva bilan o‘tirgan edi. U unga joy berdi. Shunda Muttolib ikkisining orasiga kirishni istamadi va: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam ota bilan bolaning orasini ajratishdan qaytarganlar», dedi.

Shunda Abdulloh: «Bu amakim», dedi.

«Amaki ota o‘rnidadir», dedi.

Sharh: Demak, amaki-jiyan o‘tirganlarida bir hurmatli odam kirib kelibdi. Ikkovlari ikki tomonga surilib, unga o‘tirishi uchun joy bo‘shatishgan ekan, «Men bu yerga o‘tirmayman. Chunki Rasuli akram sollallohu alayhi vasallam: «Ota-bolaning orasini ajratib o‘tirmanglar», deganlar», debdi. Bola yoshlik qilib, «Bu amakim», deganida «Amaki ota o‘rnidadir», ya’ni otadir, debdilar. Amakining ota o‘rniga o‘tishi mana shu rivoyatdan olingan.

«Yaxshilik va silai rahm» kitobi 1-juz