O`zbekiston musulmonlari idorasi

Sunnatning muhofazasi (14-qism)

15.09.2022 2267 10 min.

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sunnatlari birinchi marta hijriy III asrda tadvin[1] qilinganini da'vo qilish mutlaqo xatodir. Hadislarni to'plash Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hayotlik davrlaridan boshlangan. Hadislar faqatgina yozib qo'yish orqali saqlanmagan, balki uning yanada boshqa bir qancha usullari ham bo'lgan.

HADISNING UCh TURI

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning aytgan so'zlari hadis sanaladi. Hadislar naql qilish yo'llariga ko'ra uchta asosiy turga bo'linadi:

Mutavotir. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning zamonlaridan to bugungacha, yolg'on gapirishga kelishib olishlari imkonsiz bo'lgan ko'p miqdordagi roviylar tomonidan rivoyat qilingan hadisdir. Bu turdagi hadis ikki qismga bo'linadi:

A. Lafzan mutavotir. Lafz e'tiboridan, mutavotir uchun talab qilingani kabi ko'p miqdordagi roviy tomonidan hamma roviylari jiddiy bir chalkashlikka yo'l qo'ymay, ayni lafzlarni rivoyatda ittifoq qilgan holda rivoyat qilgan bir hadisdir.

B. Ma'naviy mutavotir. Roviylar tomonidan ayni lafzlar bilan rivoyat qilinmagan hadisdir. Roviylarning lafzlari farqlidir. Hatto ba'zida naql qilingan hodisalar ham ayni hodisa bo'lmaydi. Faqat barcha roviylar hamma rivoyatlarda umumiy bo'lgan bir ishni naql qilishda ittifoq qilganlar. Masalan , Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

من كذب علي متعمداً فليتبوأ مقعده من النار

“Kim menga qasddan yolg'onni nisbat bersa, jahannamdagi joyiga tayyorlanaversin”, deganlar (Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Termiziy rivoyati).

Bu birinchi turga kiradigan mutavotir hadisdir. Chunki bu hadisning eng kamida 74 ta ta roviysi bor. Boshqacha qilib aytganda, 74 ta sahoba farqli holatlarda, ammo barchalari ayni lafzlar bilan rivoyat qilishgan.

Bu hadisni u sahobalardan olganlarning adadi yanada ko'p. Chunki o'sha 74 nafar sahobaning har biri buni bir necha shogirdiga etkazgan. Shunday qilib, bu hadisning har bir tabaqadagi roviylari yanada ortib boradi va aslo etmish to'rttadan kamaymagan. Endi raqamda yuztacha bo'lgan bu roviylar, hadisni eng kichkina bir o'zgarish kiritmasdan, ayni lafzlar bilan rivoyat qilmoqdalar. Shu sababli bu hadis “lafzan mutavotir”dir. Chunki bu qadar ko'p sahobaning Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yolg'onni nisbat berish uchun yolg'onga kelishib olishlari aqlga sig'maydi.

Boshqa tomondan, ko'pchilik roviylar tomonidan Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning bomdod namozida ikki, peshin, asr va xufton to'rt, shom namozida uch rak'at namoz o'qishni buyurganlari rivoyat qilingan. Ammo rak'atlar sonini aytgan hamma roviylarning lafzi bir xilda emas. Ularning lafzlari farqli. Hatto ular tomonidan naql qilingan hodisalar ham farqlidir. Ammo barcha rivoyatlarning maqsadi ayni. Bu umumiy maqsadning, ya'ni rak'atlarning aniq soni “ma'naviy mutavotir” o'laroq qabul qilingan.

Mashhur. Bu turdagi hadisni muhaddislar bunday ta'riflaydilar: “Mashhur hadis – mutavotir darajasiga etmagan, ammo roviylari soni har bir tabaqada uchtadan kam bo'lmagan hadis” (Suyutiy, Tadbirur roviy, J.II. Karochi, 1972. – B. 181.).

Bu atama faqihlar tomonidan biroz farqli tarzda ta'riflanadi: “Mashhur hadis ashobi kirom darajasida mutavotir bo'lmagan, ammo ulardan keyin tavotur darajasiga etgan hadisdir”.

Habari vohid (bir kishi keltirgan xabar). Roviylari soni har bir tabaqada uchtadan oz bo'lgan hadisdir.

Keling endi bu uch turdagi hadislarning har birini alohida o'rganib chiqaylik.

Mutavotirga kelsak, hech kim uning aniq ishonchligiga hech qanday shubha qilmaydi. Mutavotir bir sanad bilan naql qilingan voqea, kundalik hayotimiz bilan bog'liq bo'lganlarini ham o'z ichiga olgan holda har doim aniq haqiqat o'laroq qabul qilingandir. Mutavotir bir rivoyatga suyangan har qanday xabar hamma tomonidan ikkilanmasdan qabul qilinishi shartdir. Men Moskva shahrini hech ko'rmaganman, ammo Moskvaning bir shahar ekani inkor qilib bo'lmas aniq bir haqiqatdir. Bu haqiqat menga shaharni ko'rgan ko'p miqdordagi roviylar tomonidan isbotlanmoqda. Bu doimiy rivoyat qilingan, ya'ni “mutavotir” bir haqiqatdir-ki unga inkor ham, shubha ham qilinmaydi.

Birinchi va ikkinchi jahon urushlarini ham ko'rmaganman, ammo bu ikki jangning ro'y berganini, hech qanday shubhaga suyanmaydigan xabarlar, ular bilan bog'liq mutavotir xabarlar naql qilmoqda. Sog'lom aql egasi bo'lgan hech kim, bu janglarning ro'y berganini bildirgan insonlarning yolg'on bir xabar to'qish uchun ittifoq qilganlarini va bu janglarning bo'lmaganini da'vo qila olmaydi. Jangning haqiqatda bo'lgan hodisaligi “mutavotir” xabarga suyanilmoqda.

Ayni shaklda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari haqidagi mutavotir xabarlar ham uning ishonchliligi hech qanday shubhasiz qabul qilinishi kerak.

Hullas, xoh lafzan mutavotir, xoh ma'nan mutavotir bo'lsin mutavotir hadislar Qur'oni karim kabi ishonchga egadir va ikkalasi orasida rivoyat yo'lining ishonchliligi tomonidan hech qanday farq yo'qdir.

Mutavotirning birinchi guruhiga kiruvchi, ya'ni “lafzan mutavotir” bo'lgan hadislar son jihatdan oz bo'lsa ham, ikkinchi guruh bilan bog'liq hadislar, ya'ni “ma'nan mutavotir” hadislar ko'pdir. To'g'rirog'i Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sunnatlarining muhim bir qismi mutavotirning bu turiga kiradi, hech qanday holatda ularning ishonchliligiga shubha qilinmaydi.

Ikkinchi guruhi, ya'ni mashhur hadisga kelsak, uning ishonchlilik darajasi mutavotirga qaraganda pastroq. Shu bilan birga roviylar soni har tabaqada ishonchli bo'lgan uch kishidan ko'proq bo'lgani uchun rivoyat ishonchlidir.

Uchunchi guruh hadis “xabari vohid”dir. Bu guruhning ishonchliligi roviylarining to'g'riso'z bo'lishiga bog'liqdir. Agar roviy ishonchli bo'lsa, uning xabari qabul qilinishi mumkin. Ammo birgina roviyning shubhali bo'lsa, butun xabar ehtiyotan shubhali qolishda davom etadi. Bu qoidaga hayotning har bir jabhasida amal qilinmoqda.

Nimaga Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sunnati bilan bog'liq xabarlarga qo'llanilmasligi kerak? Aksincha xabar roviylari rivoyat qilgan narsalarining nozik tomonlaridan xabardor bo'lganlari uchun ham “hadislar” mavzusida bu qoidani eng a'lo holatda qo'llash mumkin.

Bu har qanday bir huquqiy yo diniy bir ta'sirga ega bo'lmagan, tasodifiy bir hodisaga oid, oddiy bir xabar emas. Bu millionlab insonning hayotiga chuqur ta'sir ko'rsatgan hodisaga oid bo'lgan bir voqeaning rivoyatidir.

Hadis roviylari Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga bir so'z yoki amalni nisbat berish o'yin emasligini juda yaxshi bilishardi. Bu naql qilish jarayonida har qanday qasddan xato yo har qanday ikkilanish, Allohning g'azabiga duchor qiladigan va jahannamda azob bo'ladigan holatga olib borardi. Har bir roviy ushbu mashhur va mutavotir hadisni yaxshi bilgan: “Kim qasddan mening nomimdan yolg'on gapirsa, jahannamdagi joyiga tayyorlanaversin”.

Bu hadis roviylarning qalbida shu qadar kuchli mas'uliyat hissini paydo qilganki, Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam haqlarida har qanday narsani naql qilganda biror xato aralashmasin deb qo'rqib, ranglari oqarib ketardi.

Bunday mas'uliyat – hadis roviylarining, bir hadisning muhofazasi va naqlida ehtiyotkor bo'lishlarining asosiy sababi edi. Bu ehtiyot chorasi boshqa tarixiy hodisalarning naql qilinishida topilmaydi.

Endi keling hadislarni sof holatda muhofaza qilish uchun ummat tomonidan tatbiq qilingan farqli usullarni bayon etaylik.

[1] Kitob shaklida yozish.

Muftiy Muhammad Taqiy Usmoniy hafizahullohning

"Islom shariatida sunnatning o'rni" kitobidan

Tarjimon: Davron NURMUHAMMAD

1-qism, 2-qism, 3-qism, 4-qism, 5-qism, 6-qism, 7-qism, 8-qism, 9-qism, 10-qism, 11-qism, 12-qism, 13-qism, Davomi bor...

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Umaviylar davri

13.01.2025 5607 7 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Odamlarning eng yaxshisi mening asrimdagilar, so‘ngra ularga yaqinlar, so‘ngra ularga yaqinlar», dedilar (Buxoriy, Termiziy, Ibn Moja, Ibn Hanbal rivoyat qilishgan).

Musulmon ummati tarixidagi eng yaxshi davr Rasululloh sollallohu alayhi vasallam va u zotning sahobalari yashab o‘tgan asr bo‘lib, u tarix zarvaraqlaridan «Saodat asri» degan nom bilan joy oldi. Keyingi asr to‘rt buyuk sahoba boshchiligida olib borilgan asrlarga tatigulik ishlar sababli «Roshid xalifalar davri» degan nom bilan tarix sahifalariga bitib qo‘yildi. Keyingi asr «Umaviylar asri» deya atalib, mana shu davrdan pog‘onama-pog‘ona pastlash holati kuzatildi.

Umaviylar davlati Umayya ibn Abdushshams ibn Abdumanofga nisbat beriladi.

Umayya ismli ushbu shaxs johiliyat davrida Quraysh urug‘laridan birining boshlig‘i bo‘lib, amakisi Hoshim ibn Abdumanof bilan har doim Qurayshning rahbarligini talashib kelar edi. Islom kelgach, mazkur talashuv ochiq-oydin dushmanlikka aylandi: Banu Umayya qabilasi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga, u zotning da’vatlariga qarshi turdi; Banu Hoshim qabilasi esa Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga barcha ishlarda ko‘makdosh bo‘ldi, u zot sollallohu alayhi vasallamni dushmanlarning yomonliklaridan himoya qildi.

Banu Umayya odamlari Makka fathi davrida boshqa ilojlari qolmaganidan keyingina Islomni qabul qilishdi. Dastlabki asrlarda Islomda peshqadam bo‘lgan urug‘larning eng katta bobosi Abdumanof hisoblanadi.

Banu Umayya (umaviylar) tarixini buzish

Banu Umayyaning tarixi tafsilotlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, uning buzib ko‘rsatilganligi, ularni ko‘proq qoralash holatlarini kuzatamiz. Bu ishlarning ko‘pchiligi ularning asosiy siyosiy xusumatchilari – abbosiylar tomonidan qilingan, chunki tarixga oid kitoblarning ko‘p qismi aynan abbosiylarning hukmdorlik davrida yozilgan. Shuningdek, shiy’alar, xavorijlar, tarixni yaxshi bilmay turib og‘zaki so‘zlab yuradigan omi kishilar ham Banu Umayyaning siyosiy dushmanlari hisoblanib, ular ushbu qabilaning juda ko‘p tuhmatlarga qolishiga ham sabab bo‘lgan.

Bu tuhmat va qoralashlar turli-tuman bo‘lib, asosiy e’tibor Banu Umayyaning obro‘sini to‘kadigan tarixiy hodisalarga qaratilgan, ular bo‘rttirib ko‘rsatilgan. Ushbu hodisalarni nishon qilib, ularning qadrini tushirishga olib boradigan gaplar aytilgan:

1. Banu Umayyaning ilk davrda Islomga qarshi turganlari, Islomni kechikib qabul qilganlari juda ko‘p takrorlanadi, lekin ularning Islomga kirganlaridan keyingi buyuk ishlari, jumladan, ko‘plab yurtlarni fath etishda ko‘rsatgan xizmatlari mutlaqo eslanmaydi.

2. Banu Umayya davrida sodir etilgan musibatlar bo‘rttirib gapiriladi. Karbalo voqeasi, imom Husayn va u kishining oilalarining qatl etilishi, Harra voqeasi, Madinadagi Haramni e’tiborsiz qo‘yish, manjaniq bilan Makkaga tosh otish masalalari shular jumlasidandir.

3. Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhuning qatl qilinishi, Zayd ibn Aliy ibn Husaynning qo‘zg‘aloni va u kishining qatl qilinishi, shuningdek, boshqa taraflarda sodir bo‘lgan xatolarni e’tiborga olmaslik, xalifaga qarshi chiqish, toatni buzish kabi ishlarni Banu Umayyaga katta ayb qilib, ularga qarshi keng targ‘ibot ishlari amalga oshiriladi.

4. Banu Umayyaning dushmanlari tomonidan ularning insoniy nafsidagi zaiflik nuqtalariga alohida e’tibor beriladi, Banu umayyalik ba’zi kishilardan sodir bo‘lgan xatolar bo‘rttirib gapiriladi, biroq yaxshiliklari berkitiladi. Xususan, hazrati Usmon roziyallohu anhu haqlarida bu ochiq-oydin ko‘rinadi.

5. Abu Sufyon va Muoviya roziyallohu anhumo haqlarida ham bu kabi noo‘rin gaplar nihoyatda ko‘paygan. Banu umayyalik ba’zi voliylar botil ishlarni qiluvchi mutaassiblar deya sifatlanadi. Bu Hajjoj ibn Yusuf va Ziyod ibn Abiyhlar misolida ko‘rinadi.

6. Yazid ibn Muoviya hamda Valid ibn Yazid kabi xalifalar haqida ham ularga qarshi juda bo‘lmag‘ur mish-mishlar to‘planib tarqatilgan. Aslida esa musulmonchilik odobi bo‘yicha Banu Umayya davrida roshid xalifalar davridagidan ko‘ra bir oz pastlash – sustlashish bo‘lganini eslashning o‘zi kifoya qiladi. Vaqt o‘tishi bilan xatoga yo‘l qo‘yish ham asta-sekin ko‘payib borgan. Banu Umayya davridagi musulmonlar jamiyati har jihatdan roshid xalifalar jamiyatiga yaqin bo‘lgan. Lekin qo‘lga kiritilgan o‘ljalar, mol-mulkning ko‘payishi natijasida katta-katta uylar, qasrlar qurish, shuningdek, cho‘ri tutishning ommalashganligi bor. Shu bilan birga, Banu Umayyaning juda ko‘p yaxshi fazilatlari ham bo‘lganligi bor haqiqat, lekin ularga qarshi bo‘lgan tarixchilar bu fazilatlarni e’tiborga olmaganlar, balki unutib qo‘yganlar.

Ulardan ba’zilarini aytib o‘tamiz:

1. Hazrati Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhu katta sahoba bo‘lib, u kishi Xalifa Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuga qarshi masalalarda ijtihod qilgan, faqat ijtihodi unchalik to‘g‘ri bo‘lmagan. Lekin baribir u zot odil kishilar safida qolgan. Zotan, barcha sahobalar roziyallohu anhum adolatlidirlar.

Banu Umayyaning eng katta arboblaridan biri sanalgan Marvon ibn Hakam tobe’inlarning birinchi tabaqasidan bo‘lgan. U Umar ibn Xattob roziyallohu anhu, Usmon roziyallohu anhu va boshqa katta sahobalardan hadislar rivoyat qilgan.

Yana bir Banu umayyalik Abdulloh ibn Marvon xalifa bo‘lishidan oldin ahli ilm va ahli fiqh bo‘lgan. Madinai munavvaraning katta olimlaridan hisoblangan.

Umar ibn Abdulaziz esa mujtahid imomlardan bo‘lgan. Ko‘pchilik u kishini roshid xalifalar qatorida sanaydi.

Banu Umayya qabilasining a’zolari qozilik ishlariga aralashmas edilar. Ular ko‘p joylarda ahli ilm va ahli fazllarning oldingi saflarida bo‘lganlar.

2. Banu Umayya davrida juda ko‘p buyuk islomiy fathlar bo‘lgan. Ular sharqda Xitoygacha, g‘arbda Fransiya va Andalus yurtlarigacha yetib borganlar.

3. Banu Umayya davrida Islom davlati tarixlar davomida misli ko‘rilmagan eng katta kengayishni boshidan kechirdi.

4. Banu Umayya davrida juda ko‘p qo‘riq yerlar o‘zlashtirildi, ular bog‘-rog‘larga aylantirildi, kanallar qazildi, shaharlar qurilib, obodonchilik ishlari olib borildi, atrof gullab-yashnadi, taraqqiy etdi.

Shu o‘rinda ta’kidlab aytamizki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yuqoridagi «Odamlarning eng yaxshisi mening asrimdagilar, so‘ngra ularga yaqinlar, so‘ngra ularga yaqinlar» degan hadislari bejiz aytilmagan. Zero, Banu Umayya qabilasining a’zolari, rahbarlari va davlat boshliqlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning davrlariga yaqin asrda yashab o‘tganlar.

«Islom tarixi» ikkinchi juzi asosida tayyorlandi