Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sunnatlari birinchi marta hijriy III asrda tadvin[1] qilinganini da'vo qilish mutlaqo xatodir. Hadislarni to'plash Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hayotlik davrlaridan boshlangan. Hadislar faqatgina yozib qo'yish orqali saqlanmagan, balki uning yanada boshqa bir qancha usullari ham bo'lgan.
HADISNING UCh TURI
Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning aytgan so'zlari hadis sanaladi. Hadislar naql qilish yo'llariga ko'ra uchta asosiy turga bo'linadi:
A. Lafzan mutavotir. Lafz e'tiboridan, mutavotir uchun talab qilingani kabi ko'p miqdordagi roviy tomonidan hamma roviylari jiddiy bir chalkashlikka yo'l qo'ymay, ayni lafzlarni rivoyatda ittifoq qilgan holda rivoyat qilgan bir hadisdir.
B. Ma'naviy mutavotir. Roviylar tomonidan ayni lafzlar bilan rivoyat qilinmagan hadisdir. Roviylarning lafzlari farqlidir. Hatto ba'zida naql qilingan hodisalar ham ayni hodisa bo'lmaydi. Faqat barcha roviylar hamma rivoyatlarda umumiy bo'lgan bir ishni naql qilishda ittifoq qilganlar. Masalan , Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:
من كذب علي متعمداً فليتبوأ مقعده من النار
“Kim menga qasddan yolg'onni nisbat bersa, jahannamdagi joyiga tayyorlanaversin”, deganlar (Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Termiziy rivoyati).
Bu birinchi turga kiradigan mutavotir hadisdir. Chunki bu hadisning eng kamida 74 ta ta roviysi bor. Boshqacha qilib aytganda, 74 ta sahoba farqli holatlarda, ammo barchalari ayni lafzlar bilan rivoyat qilishgan.
Bu hadisni u sahobalardan olganlarning adadi yanada ko'p. Chunki o'sha 74 nafar sahobaning har biri buni bir necha shogirdiga etkazgan. Shunday qilib, bu hadisning har bir tabaqadagi roviylari yanada ortib boradi va aslo etmish to'rttadan kamaymagan. Endi raqamda yuztacha bo'lgan bu roviylar, hadisni eng kichkina bir o'zgarish kiritmasdan, ayni lafzlar bilan rivoyat qilmoqdalar. Shu sababli bu hadis “lafzan mutavotir”dir. Chunki bu qadar ko'p sahobaning Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yolg'onni nisbat berish uchun yolg'onga kelishib olishlari aqlga sig'maydi.
Boshqa tomondan, ko'pchilik roviylar tomonidan Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning bomdod namozida ikki, peshin, asr va xufton to'rt, shom namozida uch rak'at namoz o'qishni buyurganlari rivoyat qilingan. Ammo rak'atlar sonini aytgan hamma roviylarning lafzi bir xilda emas. Ularning lafzlari farqli. Hatto ular tomonidan naql qilingan hodisalar ham farqlidir. Ammo barcha rivoyatlarning maqsadi ayni. Bu umumiy maqsadning, ya'ni rak'atlarning aniq soni “ma'naviy mutavotir” o'laroq qabul qilingan.
Bu atama faqihlar tomonidan biroz farqli tarzda ta'riflanadi: “Mashhur hadis ashobi kirom darajasida mutavotir bo'lmagan, ammo ulardan keyin tavotur darajasiga etgan hadisdir”.
Keling endi bu uch turdagi hadislarning har birini alohida o'rganib chiqaylik.
Mutavotirga kelsak, hech kim uning aniq ishonchligiga hech qanday shubha qilmaydi. Mutavotir bir sanad bilan naql qilingan voqea, kundalik hayotimiz bilan bog'liq bo'lganlarini ham o'z ichiga olgan holda har doim aniq haqiqat o'laroq qabul qilingandir. Mutavotir bir rivoyatga suyangan har qanday xabar hamma tomonidan ikkilanmasdan qabul qilinishi shartdir. Men Moskva shahrini hech ko'rmaganman, ammo Moskvaning bir shahar ekani inkor qilib bo'lmas aniq bir haqiqatdir. Bu haqiqat menga shaharni ko'rgan ko'p miqdordagi roviylar tomonidan isbotlanmoqda. Bu doimiy rivoyat qilingan, ya'ni “mutavotir” bir haqiqatdir-ki unga inkor ham, shubha ham qilinmaydi.
Birinchi va ikkinchi jahon urushlarini ham ko'rmaganman, ammo bu ikki jangning ro'y berganini, hech qanday shubhaga suyanmaydigan xabarlar, ular bilan bog'liq mutavotir xabarlar naql qilmoqda. Sog'lom aql egasi bo'lgan hech kim, bu janglarning ro'y berganini bildirgan insonlarning yolg'on bir xabar to'qish uchun ittifoq qilganlarini va bu janglarning bo'lmaganini da'vo qila olmaydi. Jangning haqiqatda bo'lgan hodisaligi “mutavotir” xabarga suyanilmoqda.
Ayni shaklda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari haqidagi mutavotir xabarlar ham uning ishonchliligi hech qanday shubhasiz qabul qilinishi kerak.
Hullas, xoh lafzan mutavotir, xoh ma'nan mutavotir bo'lsin mutavotir hadislar Qur'oni karim kabi ishonchga egadir va ikkalasi orasida rivoyat yo'lining ishonchliligi tomonidan hech qanday farq yo'qdir.
Mutavotirning birinchi guruhiga kiruvchi, ya'ni “lafzan mutavotir” bo'lgan hadislar son jihatdan oz bo'lsa ham, ikkinchi guruh bilan bog'liq hadislar, ya'ni “ma'nan mutavotir” hadislar ko'pdir. To'g'rirog'i Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sunnatlarining muhim bir qismi mutavotirning bu turiga kiradi, hech qanday holatda ularning ishonchliligiga shubha qilinmaydi.
Ikkinchi guruhi, ya'ni mashhur hadisga kelsak, uning ishonchlilik darajasi mutavotirga qaraganda pastroq. Shu bilan birga roviylar soni har tabaqada ishonchli bo'lgan uch kishidan ko'proq bo'lgani uchun rivoyat ishonchlidir.
Uchunchi guruh hadis “xabari vohid”dir. Bu guruhning ishonchliligi roviylarining to'g'riso'z bo'lishiga bog'liqdir. Agar roviy ishonchli bo'lsa, uning xabari qabul qilinishi mumkin. Ammo birgina roviyning shubhali bo'lsa, butun xabar ehtiyotan shubhali qolishda davom etadi. Bu qoidaga hayotning har bir jabhasida amal qilinmoqda.
Nimaga Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sunnati bilan bog'liq xabarlarga qo'llanilmasligi kerak? Aksincha xabar roviylari rivoyat qilgan narsalarining nozik tomonlaridan xabardor bo'lganlari uchun ham “hadislar” mavzusida bu qoidani eng a'lo holatda qo'llash mumkin.
Bu har qanday bir huquqiy yo diniy bir ta'sirga ega bo'lmagan, tasodifiy bir hodisaga oid, oddiy bir xabar emas. Bu millionlab insonning hayotiga chuqur ta'sir ko'rsatgan hodisaga oid bo'lgan bir voqeaning rivoyatidir.
Hadis roviylari Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga bir so'z yoki amalni nisbat berish o'yin emasligini juda yaxshi bilishardi. Bu naql qilish jarayonida har qanday qasddan xato yo har qanday ikkilanish, Allohning g'azabiga duchor qiladigan va jahannamda azob bo'ladigan holatga olib borardi. Har bir roviy ushbu mashhur va mutavotir hadisni yaxshi bilgan: “Kim qasddan mening nomimdan yolg'on gapirsa, jahannamdagi joyiga tayyorlanaversin”.
Bu hadis roviylarning qalbida shu qadar kuchli mas'uliyat hissini paydo qilganki, Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam haqlarida har qanday narsani naql qilganda biror xato aralashmasin deb qo'rqib, ranglari oqarib ketardi.
Bunday mas'uliyat – hadis roviylarining, bir hadisning muhofazasi va naqlida ehtiyotkor bo'lishlarining asosiy sababi edi. Bu ehtiyot chorasi boshqa tarixiy hodisalarning naql qilinishida topilmaydi.
Endi keling hadislarni sof holatda muhofaza qilish uchun ummat tomonidan tatbiq qilingan farqli usullarni bayon etaylik.
[1] Kitob shaklida yozish.
Muftiy Muhammad Taqiy Usmoniy hafizahullohning
"Islom shariatida sunnatning o'rni" kitobidan
Tarjimon: Davron NURMUHAMMAD
1-qism, 2-qism, 3-qism, 4-qism, 5-qism, 6-qism, 7-qism, 8-qism, 9-qism, 10-qism, 11-qism, 12-qism, 13-qism, Davomi bor...
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.
Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.
Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.
Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.
Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.
Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.
Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.
Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.
Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).
Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.
Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.
Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.
Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.
Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.
Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.
Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.