O`zbekiston musulmonlari idorasi

Payg'ambarimiz alayhissalomning dunyoviy ishlardagi boshqaruvlari (12-qism)

18.08.2022 2257 11 min.

G'arb xalqlaridagi ayrim odamlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hokimiyatlari faqatgina aqidaga oid masalalar bilan chegaralanishi kerak degan da'voni qilishadi.

Ularning fikriga ko'ra, Nabiy alayhissalomning boshqaruvlari iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy ishlarga tegishli bo'lmasligi kerak. Bordiyu Nabiy alayhissalom bu yo'nalishlarda biror ko'rsatma bergan bo'lsalar, buni Payg'ambar sifatida emas, balki shaxsiy tavsiya o'laroq aytganlar. Va ummat bunday ko'rsatmalarga amal qilishi majburiy emas emish.

Ushbu buzuq da'volarini isbot qilish uchun Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sahobalarga “Sizlar dunyongiz ishini biluvchiroqsiz” deb aytgan hadislarini keltirishadi.

Avvalo, shuni unutmaslik kerakki, hadisni dalil qilib keltirishda uni to'liq berish talab etiladi. Aks holda, noto'g'ri tushunishga, xato tasavvurga olib keladi.

Islom boshqa dinlar kabi ayrim ta'limot va ibodatlar bilangina chegaralanmaydi. Islom dini kishilar turmush tarzini ham tartibga soladi, har kim hayotini o'zi istaganicha erkin qurib yashashiga izn berilmaydi. Shu bois, ayrimlar Payg'ambar hokimiyatini faqat ba'zi ta'limot va ibodatlar bilan chegaralashga intiladi.

Bu zamonaviy qarash qattiq adashish (yanglishish)dan o'zga narsa emas. Islom boshqa dinlardan farqli o'laroq faqat ta'limot va ibodatlardan iborat emas. U ilohiy mavzularga to'liq javob bera olganidek siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo'nalishlardagi muammolarga ham aniq javob bera oladi. Qur'oni karimda bunday marhamat qilinadi:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱسۡتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمۡ لِمَا يُحۡيِيكُمۡ ٢٤

“Ey, iymon keltirganlar! Sizlarni tiriltiruvchi narsa (ilm olish) uchun chorlaganlarida, Allohga va Rasulga (labbay deb) javob qilingiz!” (Anfol surasi, 24-oyat).

Alloh taolo va Uning Rasuli mo'minlarni hayotga chaqirmoqda. Bundan kelib chiqib dunyoviy ishlarni Alloh va Rasuliga aloqadar emas degan da'voni qanday tushunish mumkin?

Kim Qur'oni karimni batafsil o'rgansa unda oldi-sotdi, sherikchilik, meros, oilaviy masalalar, siyosiy mavzular, jang va sulhga oid muammolarning echimiga mavjudligiga guvoh bo'ladi.

Agar Islom faqat ibodat va ta'limotlar bilan chegaralanib qolganida, Qur'oni karimda yuqorida zikr qilingan mavzularning echimi keltirilmagan bo'lardi.

Qolaversa, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va huquqiy muammolar echimi to'liq qamrab olingan va bu mavzularga oid qator kitoblarda yozilgan.

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam dunyoviy ishlarda vakolatga ega bo'lmagan bo'lsalar, unda qanday qilib yuqoridagi kabi mavzular bilan puxta shug'ullanganlar deyish mumkin? Qur'oni karim hamda sunnatning bu borada (dunyoviy ishlarda)gi ko'rsatma va echimlari shu qadar bexato, aniq va qat'iyki ularni shaxsiy tavsiyalar deb tasavvur qilish mumkin emas.

Alloh va Uning Rasuliga itoat qilish haqidagi ko'plab oyatlarni yuqorida keltirib o'tdik. Bu itoat aynan bir mavzu bilan chegaralanmagan. Balki bu itoat to'liq taslim bo'lishga, hech qanday istisnosiz bo'yinsunishga dalolat qiladi.

Qur'on va Sunnat hamisha insoniyat tarixida tartibsizliklarning asosiy sababi bo'lgan va odamlar uning ta'siri ostida doimo shaytoniy istaklarning qurboni bo'lgan inson hayotining bu tirik tarmog'iga munosbat bildirmay qolmaydi.

Qanday bo'lmasin, Islom kishilar hayotining amaliy sohalariga aralashmasligi kerak degan fikr mutlaqo noto'g'ri ekani aniq. Keling bu xato qarashni da'vo qiluvchilar foydalanadigan “Sizlar dunyongiz ishini biluvchiroqsiz” hadisini tahlil qilaylik:

Madinalik musulmon arablar xurmo daraxtlari yaxshi hosil berishi uchun daraxtlarni changlashardi. Bu ish “ta'bir” deb atalardi. Bu ishlar Edvard Uil'yam Leyn[1] (1801-1876) (E.W. Lane) tomonidan qo'yidagicha izohlanadi: “Odamlar xurmo daraxtining ustigachiqib, ma'lum harakatlarni bajarib, daraxt shoxlarini bir-biriga kiritib changlatishadi”.

Buni ko'zingiz oldida turgandek tasavvur qiling va Imom Muslim “Sahih” hadislar to'plamida kelgan ushbu hadisni o'qing. Sahoba Tolha roziyallohu anhu bunday rivoyat qiladi.

وحدثنا إسحاق بن إبراهيم بن جبلة ، نا عبيد الله بن موسى ، أنا إسرائيل ، عن سماك ، أنه سمع موسى بن طلحة ، يحدث عن أبيه قال : مررت مع النبي صلى الله عليه وعلى آله وسلم في نخل ، فرأى قوما في رءوس النخل يلقحون النخل ، فقال : «ما يصنع هؤلاء ؟» قالوا : يجعلون الذكر في الأنثى قال : «ما أظن ذلك يغني شيئا» ، فبلغهم ذلك فتركوه ، فنزلوا عنها فبلغ ذلك النبي صلى الله عليه وعلى آله وسلم فقال : «إنما هو ظن ظننته ، إن كان يغني شيئا فاصنعوه ، فإنما أنا بشر مثلكم ، وإن الظن يخطئ ، ولكن ما قلت لكم : قال الله تعالى فلن أكذب على الله عز وجل».

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan birga xurmolar ustida turgan qavmning oldidan o'tdim. Shunda, u zot: “Anavilar nima qilishmoqda?” dedilar.

“U(xurmo)ni changlatishmoqda, erkagini urg'ochisiga qo'shsa, changlanadi”, deb aytishdi.

U zot sollallohu alayhi vasallam: “Menimcha, undoq qilish biror foyda bermas, deb gumon qilaman”, dedilar.

Haligi odamlarga buning xabari berildi. Shunda ular changlatishni to'xtatdilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga bu haqda xabar berilganda: “Agar o'sha narsa ularga manfaat bersa, uni qilaversinlar. Albatta, men bir gumon qildim, xolos. Gumon ila meni tutmanglar. Lekin qachon sizlarga Allohdan gapirsam, uni olinglar. Chunki men zinhor Alloh azza va jallaga nisbatan yolg'on demasman”, dedilar»^{^[2]}.

Anas roziyallohu anhuga ko'ra, Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bu hodisada “Siz dunyoviy ishlaringizni yaxshiroq bilasiz”, deganlar.

Umuman olganda, ushbu hadisda Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam xurmo daraxtini changlash haqida hech qanday taqiqlovchi gap aytmaganlar. Payg'ambarimizning qilgan ishlari na bir buyruq, na bir qaytariq yo na bir diniy taqiq va na bir axloqiy muhokama edi. Hattoki u jiddiy bir gap emas edi. Faqatgina tavsiya edi, xolos. Bu haqda u zot alayhissalom birozdan keyin bunday deganlar: “bu ishning biror bir foydasi bor deb hisoblamayman”. Hech kim bu so'zlarni biror hukm sifatida qabul qilmaydi.

Shuning uchun, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam changlatayogan odamlarning oldiga borib tavsiyalarini aytmaganlar va bildirgan tavsiyalarini ularga etkazilishini amr ham qilmaganlar. Ular faqatgina boshqa odamlar vositasida Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning bu mulohazalaridan xabardor bo'lganlar.

Bu tavsiya garchi buyruq bo'lmasada ammo Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sahobalari u zotga bo'lgan muhabbatlari sababli changlatishni to'xtatganlar. Payg'ambarimiz alayhissalom ularning changlatishni tark etishganlaridan xabar topganlarida aytgan gaplari xato tushunchaga sabab bo'lmasligi uchun ham so'zlarini sharhlaganlar.

Bundan shu ma'lum bo'ladiki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning biror ishga qat'iy aytgan so'zlarigagina amal qilinishi shart sanaladi.

U zot alayhissalomning shaxsiy taxmin, tavsiyalari inobatga olinishi lozim, lekin shariatning bir qismi hisoblanmaydi.

Yuqorida aytib o'tilganidek, shariatda ko'zda tutilmagan oddiy kundalik ishlar borki, odamlar o'z bilimlari va tajribalariga qarab qaror qabul qilishlari mumkin. Masalan, cho'lda tuproqni o'stirishda qanday asboblar kerak? Dalalarni qanday o'g'itlash kerak? O'zini himoya qilish uchun qaysi qurolni ishlatish yaxshiroq?....

[1] Ingliz, arab tarjiymoni, sharqshunos, sayyohatchi.

[2] Ibn Moja. Sunan; Imom Ahmad. Musnad; Bazzor. Musnad.

Muftiy Muhammad Taqiy Usmoniy hafizahullohning

"Islom shariatida sunnatning o'rni" kitobidan

Tarjimon: Davron NURMUHAMMAD

1-qism, 2-qism, 3-qism, 4-qism, 5-qism, 6-qism, 7-qism, 8-qism, 9-qism, 10-qism, 11-qism, Davomi bor...

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Duolarning ta’sirlari bayoni

10.01.2025 3087 10 min.

- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ

Ma’nolar tarjimasi: Duolarning yetuk ta’siri bordir, gohida adashganlar uni inkor qiladilar.

Nazmiy bayoni:

Duolarning yetuk ta’sirlari bor,
Adashganlargina qilarlar inkor.

Lug‘atlar izohi:

لِ – jor harfi فِي ma’nosida kelgan.

دَعَوَاتِ – kalimasi دَعْوَةٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib, lug‘atda “iltijolar” ma’nosini anglatadi. Jor va majrur mubtadosidan oldin keltirilgan xabardir.

تَأْثِيرٌ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado.

بَلِيغٌ – sifat. Ushbu kalimada duoning ta’sirga sabab ekaniga ishora bor. Chunki ta’sir, aslida, Alloh taoloning yaratishi bilan vujudga keladi.

وَ – “holiya” ma’nosida kelgan.

قَدْ – “taqliliya” (cheklash) ma’nosida kelgan.

يَنْفِيهِ – fe’l va maf’ul. نَفِي kalimasi lug‘atda “bir chetga surib qo‘yish” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

اَصْحَابُ – foil. Bu kalima صَاحِب ning ko‘plik shakli bo‘lib, “lozim tutuvchilar” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

الضَّلاَلِ – muzofun ilayh. Ushbu izofada لِ jor harfi muqaddar bo‘lgan[1]. “Zalolat” kalimasi “to‘g‘ri yo‘ldan adashish” ma’nosida ishlatiladi.

Matn sharhi:

Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa “banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”[2].

Mo‘min bandalarning qilgan duolarida o‘zlariga ham, agar marhumlar haqlariga duo qilayotgan bo‘lsalar, ularga ham manfaatlar yetadi. Duolarning ta’siri borligini adashgan kimsalargina inkor qiladilar. Matndagi “zalolatdagilar” degan so‘zdan mo‘taziliy toifasi ko‘zda tutilgan. Chunki mo‘taziliy toifasi bu masalada ham Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga zid da’volarni qilgan.

Duolarning ta’sirini inkor etadiganlar bir qancha dalillarni keltirishgan. Masalan, oyati karimalarda har bir insonga o‘zi qilgandan boshqa narsa yo‘qligi bayon qilingan:

“Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur”[3].

Boshqa bir oyatda esa kishi o‘zining qilgan yaxshi ishlari tufayli mukofotga erishsa, yomon qilmishlari sababli jazolanishi bayon etilgan:

“Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir”[4].

Ushbu oyati karimalarda har bir kishining ko‘radigan manfaatlari boshqalarning qilgan duo va xayrli ishlaridan emas, faqat o‘zining qilgan ishlaridan bo‘lishi bayon qilingan, bu esa duolarning ta’siri yo‘qligiga dalolat qiladi, – deyishgan.

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilarga raddiyalar

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilar keltirishgan yuqoridagi va undan boshqa dalillariga batafsil javoblar berilgan. “Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy” kitobida quyidagicha javob kelgan: "Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur" ma’nosidagi oyatda bayon qilinganidek, haqiqatda inson o‘z sayi-harakati va yaxshi fe’l-atvori bilan do‘stlar orttiradi, uylanib bola-chaqali bo‘ladi, insonlarga mehr-muhabbat ko‘rsatadi va ko‘plab yaxshi ishlarni amalga oshiradi. Shunga ko‘ra insonlar uni yaxshilik bilan eslab, unga Alloh taolodan rahmat so‘rab duo qilsalar, toat-ibodatlarning savoblarini unga hadya qilsalar, bularning barchasi birovning emas, aslida, o‘z sayi-harakatining natijasi bo‘ladi.

Ikkinchi dalil bo‘lgan "Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir", ma’nosidagi oyat ham yuqoridagi kabi oyat bo‘lib, har bir kishi o‘zining qilgan yaxshi ishining samarasini ko‘radi, qilgan ma’siyatiga ko‘ra jazolanadi, kabi ma’nolarni ifodalaydi. (Ya’ni “har kim ekkanini o‘radi”, deyilgani kabi)”[5].

Shuningdek, duo qilishning foydasi bo‘lmaganida mag‘firat so‘rashga buyruq ham bo‘lmasdi. Qur’oni karimda esa mag‘firat so‘rashga buyurilgan:

“Bas, (ey Muhammad!) Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanini biling va o‘z gunohingiz uchun hamda mo‘min va mo‘minalar(ning gunohlari) uchun mag‘firat so‘rang!”[6].

Shuningdek, vafot etib ketgan kishilar haqiga qilingan duolarda manfaat bo‘lmaganida, ularni eslab duo qilganlar Qur’oni karimda madh etilmasdi:

“Ulardan keyin (dunyoga) kelganlar: “Ey Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga (nisbatan) qalbimizda nafrat (paydo) qilmagin. Ey, Robbimiz, albatta, Sen shafqatli mehribonsan”, – derlar”[7].

Shuningdek, vafot etganlarga janoza namozini o‘qish tiriklar zimmasiga vojib qilingan. Janoza namozida esa sano va salovot aytish bilan birgalikda “Ey Allohim, bizlarning tiriklarimizni ham, o‘liklarimizni ham mag‘firat qilgin”, ma’nosidagi duo o‘qiladi.

Mazkur dalillarning barchasida duolarning ta’siri borligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun inson vafotidan keyin ham o‘z haqiga xayrli duolar qilinishiga sabab bo‘ladigan yaxshi amallarni qilishi lozim.

Duo qilish bandaga foyda keltiradigan va undan zararlarni daf qiladigan eng kuchli sabablardan ekani Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham bayon qilingan:

“Parvardigoringiz: “Menga duo qilingiz, Men sizlar uchun (duolaringizni) ijobat qilay!” – dedi. Albatta, Menga ibodat qilishdan kibr qilgan kimsalar yaqinda tuban holatda jahannamga kirurlar”[8].

Ibn Kasir rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Alloh taolo bandalarini O‘ziga duo qilishga da’vat etgan va O‘z fazlu marhamati bilan qilgan duolarini albatta ijobat etishga kafolat bergan”, – degan. Oyati karimaning davomidagi “ibodatdan kibr qilganlar” esa Alloh taologa duo qilishdan takabburlik qilgan kimsalar deya tafsir qilingan. Hadisi shariflarda duoning qazoni qaytarishga sabab qilib qo‘yilgani bayon etilgan:

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar (Termiziy rivoyat qilgan).

Sharh: Ushbu hadisda duoning bajariladigan ishlarga bog‘lab qo‘yilgan qazoni qaytarish sabablaridan ekani bayon qilingan. Zero, Alloh taolo amalga oshadigan barcha narsalarga azaliy sabablarni tayin qilib qo‘ygan. Solih amallar saodatga erishish uchun azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish, qarindoshlik aloqalarini uzmaslik kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi. Ana shunday azaliy sabablar yuzaga chiqarilgan paytda o‘sha sababga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqadi.

Imom Tahoviy[9] rahmatullohi alayh “Aqidatut Tahoviya” asarida quyidagilarni yozgan: “Tiriklarning duo va sadaqalarida o‘liklar uchun manfaatlar bordir. Alloh taolo duolarni qabul qiladi va xojatlarni ravo qiladi (deb e’tiqod qilamiz)”.

Keyingi mavzu:
Dunyoning yo‘qdan bor qilingani bayoni.

[1] Bu haqidagi ma’lumot 53-baytning izohida bayon qilindi.

[2] Doktor Ahmad Farid. Bahrur-Roiq. – Iskandariya: “Dorul Majd”, 2009. – B. 105.

[3] Najm surasi, 39-oyat.

[4] Baqara surasi, 286-oyat.

[5] Muhammad Anvar Badaxshoniy. Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy. – Karachi: “Zamzam babilsharz”, 1415h. – B. 192.

[6] Muhammad surasi, 19-oyat.

[7] Hashr surasi, 10-oyat.

[8] G‘ofir surasi, 60-oyat.

[9] Abu Ja’far Ahmad ibn Muhamad ibn Salama Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 239 yilda Misrning “Toha” shaharchasida tug‘ilgan.

Imom Tahoviy hanafiy mazhabidagi mo‘tabar olimlardan bo‘lib, “Sihohi sitta” mualliflari bilan bir asrda yashab faoliyat yuritgan. Bu zot haqida ulamolar ko‘plab maqtovli so‘zlarni aytganlar. Jumladan Suyutiy “Tobaqotul Huffoz” asarida: “Imom Tahoviy alloma, hofiz, go‘zal tasnifotlar sohibidir”, – degan. Zahabiy: “Kimki ushbu imomning yozgan asarlariga nazar solsa, bu zotning ilm darajasi yuqori, ma’rifati keng ekaniga amin bo‘ladi”, – degan.

Imom Tahoviy tafsir, hadis, aqida, fiqh va siyratga oid ko‘plab asarlar yozib qoldirgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:

1. Ahkamul Qur’an (Qur’on hukmlari);

2. Sharhu ma’onil osor ( Asarlarning ma’nolari sharhi);

3. Aqidatut Tahoviya (Tahoviy aqidasi);

4. Bayonu mushkilil osor (Asarlarning mushkilotlari bayoni);

5. Sharhu jomeis sag‘ir (Jomeus sag‘ir sharhi);

Imom Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 321 yilda Misrda vafot etgan.