O`zbekiston musulmonlari idorasi

Payg'ambar hokimiyatining vaqt chegaralari (11-qism)

12.08.2022 1969 11 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hukmronlik vakolatlarining ikki ko'rinishi mavjud:

Qur'on o'z ichiga olgan yangi hukmlarni joriy etish;
Qur'on hukmlarini tafsirlash, sharhlash.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning boshqa vakolatlarini tahlil etish uchun, yana bir savolga javob berish kerak bo'ladi.

Sunnatni tan olmaydigan toifalar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning Qur'on oyatlarini sharhlash va hukmlarni bayon qilish bo'yicha vakolatlari u zot alayhissalomning hayotlik, sahobalarga murojaat va ularni boshqarayotgan vaqtlari bilan chegaralanadi. Shu sababli, payg'ambarlik vakolati faqat ularga tegishli va ulardan keyingi avlodlarga tegishli hisoblanmaydi.

Keling, o'zimizga savol beraylik: haqiqatdan ham payg'ambarlik vakolatining vaqt chegaralari bormi yoki u abadiymi?

Juda ko'p dalillarga ko'ra, musulmonlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga rahbarga itoat etgandek bo'ysunishlari kerak emas. Balki payg'ambarga itoat etgandek itoat etishlari lozim. Agar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning vakolatlari rahbarlik bilan cheklanganda, haqiqatda uning hukmronligi bilan chegaralangan bo'lardi.

Yana bir savol. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir millatga yoki ma'lum davrga mos edimi yo u zot alayhissalomning elchilik vazifalari butun insoniyatga va to Qiyomatga qadar davom etadimi? Keling bu savolga javobni Qur'ondan qidirib ko'raylik.

قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنِّي رَسُولُ ٱللَّهِ إِلَيۡكُمۡ جَمِيعًا ١٥٨

"Ayting (ey, Muhammad!): Ey, odamlar! Men sizlarning barchangizga (yuborilgan) Allohning rasuli (elchisi)dirman" (A'rof surasi, 158-oyat).

وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا كَآفَّةٗ لِّلنَّاسِ بَشِيرٗا وَنَذِيرٗا وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ ٢٨

"(Ey, Muhammad!) Biz Sizni, haqiqatan, barcha odamlarga xushxabar beruvchi va ogohlantiruvchi bo'lgan holingizda (payg'ambar qilib) yubordik. Lekin odamlarning aksariyati (bu haqiqatni) bilmaslar" (Saba' surasi, 28-oyat).

وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا رَحۡمَةٗ لِّلۡعَٰلَمِينَ ١٠٧

"(Ey, Muhammad!) Biz Sizni (butun) olamlarga ayni rahmat qilib yuborganmiz" (Anbiyo surasi, 107-oyat).

تَبَارَكَ ٱلَّذِي نَزَّلَ ٱلۡفُرۡقَانَ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦ لِيَكُونَ لِلۡعَٰلَمِينَ نَذِيرًا ١

"Olamlar (insonlar va jinlar)ga ogohlantiruvchi bo'lishi uchun O'z bandasi (Muhammad)ga Furqon (Qur'on)ni nozil etgan zot barakotli (buyuk)dir" (Furqon surasi, 1-oyat).

وَأَرۡسَلۡنَٰكَ لِلنَّاسِ رَسُولٗاۚ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ شَهِيدٗا ٧٩

"Sizni odamlarga payg'ambar qilib yuborganmiz. Guvohlikka (esa) Alloh (O'zi) etarlidir" (Niso surasi, 79-oyat).

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَكُمُ ٱلرَّسُولُ بِٱلۡحَقِّ مِن رَّبِّكُمۡ فَ‍َٔامِنُواْ خَيۡرٗا لَّكُمۡۚ وَإِن تَكۡفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمٗا ١٧٠

"Ey, odamlar! Payg'ambar sizlarga Robbingizdan haq narsa (Islom)ni keltirdi. Bas, iymon keltiringiz. (Shunda) o'zingiz uchun yaxshi bo'lur. Bordi-yu, inkor etsangiz, bas, osmonlaru Yerdagi narsalar Allohnikidir. Alloh bilim va hikmat sohibidir" (Niso surasi, 170-oyat).

Yuqoridagi besh oyatni sharhlashga hojat yo'q. Ushbu oyatlarda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ma'lum bir jamoaga emas balki, butun insoniyatga payg'ambar bo'lib yuborilganliklari, u zot alayhissalomning payg'ambarliklari vaqt yoki zamon bilan chegaralanmasligi ta'kidlanadi.

Oltinchi oyatda esa, butun insonlarga Payg'ambar alayhissalomga iymon keltirish buyurilyapti. Qiyomatga qadar keladigan insonlarning barchasi o'z payg'ambariga iymon keltirmog'i shartdir.

Qolaversa, Qur'oni karimda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oxirgi payg'ambar ekanliklari va u zot alayhissalomdan keyin boshqa payg'ambar kelmasligi alohida ta'kidlangan:

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٖ مِّن رِّجَالِكُمۡ وَلَٰكِن رَّسُولَ ٱللَّهِ وَخَاتَمَ ٱلنَّبِيِّ‍ۧنَۗ وَكَانَ ٱللَّهُ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٗا ٤٠

"Muhammad sizlarning erkaklaringizdan birortasiga ota emasdir, balki u Allohning elchisi va payg'ambarlarning muhridir. Alloh barcha narsani biluvchi zotdir" (Ahzob surasi, 40-oyat).

Bu oyat Rasululloh sollallohu alayhi vasallam payg'ambarlar zanjirining oxiri ekanliklari aniq ko'rsatilgan. Ilgari, ba'zi xalqlarga payg'ambarlar yuborilgan boshqa payg'ambarlar ularga ergashgan. Lekin Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan keyin payg'ambar bo'lmagan va bo'lmaydi.

Shunday qilib, Nabiy alayhissalomning payg'ambarliklari to qiyomatga qadar barcha xalqlarga tegishlidir. Payg'ambarimiz buni quyidagicha izohlaydilar.

كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ تَسُوسُهُمُ الأَنْبِيَاءُ كُلَّمَا هَلَكَ نَبِىٌّ خَلَفَهُ نَبِىٌّ وَإِنَّهُ لاَ نَبِىَّ بَعْدِى وَسَيَكُونُ خُلَفَاءُ فَيَكْثُرُونَ

"Banu Isroilni anbiyolar boshqarar edi. Har safar biror nabiy o'lsa, uning o'rniga bir nabiy qolardi. Albatta, mendan keyin nabiy yo'q, faqat xalifalar bo'ladi. Ular ko'p bo'lishadi",(Imom Buxoriy rivoyati).

Agar payg'ambarlik muddati vafot etish bilan chegaralanganda, kelajakdagi insonlar payg'ambar boshqaruvisiz qolgan bo'lishardi. Zero, Alloh taolo hech qachon bandalarini payg'ambarsiz qoldirmagan. Bundan Payg'ambar alayhissalom barcha xalqlarga abadiy elchi bo'lganlariga shubha yo'qligi ma'lum bo'ladi.

Demak, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning payg'ambarlik vakolati haqiqiy emasligini va bugungi kunda musulmonlar unga bo'ysunishga va unga ergashishga majbur emasligini ko'rsatadigan birorta asos yo'q.

Yana bir muhim dalil. Birinchi bobda ta'kidlaganimizdek, Alloh taolo ilohiy kitobni Rasulsiz yubormagan. Payg'ambarlar kitobni o'rgatishlari va tushuntirishlari kerak. Payg'ambar alayhissalomning batafsil tushuntirishisiz farz namozini o'qish usuli haqida hech kim bilmasligini ham yuqorida isbotlab o'tildi.

Shu o'rinda yana bir savol tug'iladi: faqat Payg'ambar davridagi arablar bu tushuntirishlarga muhtoj bo'lishganmi? Makka arablari uchun Qur'on tili bizga qaraganda yaqinroq edi. Ular Payg'ambar alayhissalomga zamondosh bo'lishgan va Qur'on nozil bo'lishining barcha shartlarini yaxshi bilishgan. Ular Payg'ambarning og'zidan Qur'oni karim oyatlarini oldilar va matnni to'g'ri tushunish uchun barcha shart -sharoitlar bilan yaxshi tanish edilar. Biroq, ular Payg'ambarimizning tushuntirishlariga muhtoj edilar. Ho'sh, qanday qilib XIV asrdan keyin, bu afzalliklardan mahrum bo'lgan odamlar, Payg'ambarning izohlariga muhtoj bo'lmasin?

Biz arab tili va Qur'on uslubini bilish darajasida emasmiz, chunki ular Qur'oni karim nozil bo'lgan va ular ishtirok etgan sharoitda hech qachon bo'lmaganmiz. Agar ularga Qur'onni sharh, tafsir qilishda Payg'ambarimiz qanchalik kerak bo'lgan bo'lsa, biz undan ham ko'ra ko'proq muhtojmiz.

Agar Qur'oni karimning qudrati vaqt chegarasi bo'lmasa, uning oyatlari jamiki xalqlarning hamma avlodlari uchun majburiy bo'lsa, Rasulullohning payg'ambarliklari ham barcha makon va zamonlarga tegishli sanaladi.

Qur'oni karimda nafaqat Makka va Madina arablariga, balki barcha iymon keltirganlarga Payg'ambarlarga itoat qilish buyuriladi:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ ٥٩

“Ey, iymon keltirganlar! Allohga itoat etingiz, Payg'ambarga va o'zlaringizdan (bo'lmish) boshliqlarga itoat etingiz!” (Niso surasi, 59-oyat).

Agar Allohga itoat hamisha Payg'ambarga bo'ysunish bilan birgalikda kelgan bo'lsa, demak, uni bir-biridan ajratib bo'lmaydi.

Agar Alloh Robbimiz bo'lsa, Uning hukmronligi abadiy bo'lsa, Payg'ambarning vakolati ham barcha zamonlarda davom etadi. Qur'oni karim Alloh va Rasulini ajratishdan ogohlantiradi:

إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُواْ بَيۡنَ ٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيَقُولُونَ نُؤۡمِنُ بِبَعۡضٖ وَنَكۡفُرُ بِبَعۡضٖ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُواْ بَيۡنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا ١٥٠ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡكَٰفِرُونَ حَقّٗاۚ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡكَٰفِرِينَ عَذَابٗا مُّهِينٗا ١٥١

"Allohga va payg'ambarlariga kufr keltiruvchilar, Alloh bilan payg'ambarlari o'rtasini uzishni xohlovchilar, biriga ishonamiz, biriga ishonmaymiz, deb o'rtacha yo'l tutuvchilar, ana o'shalar haqiqiy kofirlardir. Kofirlarga esa xor etuvchi azobni tayyorlab qo'yganmiz" (Niso surasi, 150-151 – oyatlar).

Binobarin, Payg'ambar alayhissalomning buyruqlariga bo'ysunish iymonning ajralmas qismidir. Uni rad etish – bu ulkan xatoga yo'l qo'yishdir.

Muftiy Muhammad Taqiy Usmoniy hafizahullohning

"Islom shariatida sunnatning o'rni" kitobidan

Tarjimon: Davron NURMUHAMMAD

1-qism, 2-qism, 3-qism, 4-qism, 5-qism, 6-qism, 7-qism, 8-qism, 9-qism, 10-qism, Davomi bor...

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Duolarning ta’sirlari bayoni

10.01.2025 763 10 min.

- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ

Ma’nolar tarjimasi: Duolarning yetuk ta’siri bordir, gohida adashganlar uni inkor qiladilar.

Nazmiy bayoni:

Duolarning yetuk ta’sirlari bor,
Adashganlargina qilarlar inkor.

Lug‘atlar izohi:

لِ – jor harfi فِي ma’nosida kelgan.

دَعَوَاتِ – kalimasi دَعْوَةٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib, lug‘atda “iltijolar” ma’nosini anglatadi. Jor va majrur mubtadosidan oldin keltirilgan xabardir.

تَأْثِيرٌ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado.

بَلِيغٌ – sifat. Ushbu kalimada duoning ta’sirga sabab ekaniga ishora bor. Chunki ta’sir, aslida, Alloh taoloning yaratishi bilan vujudga keladi.

وَ – “holiya” ma’nosida kelgan.

قَدْ – “taqliliya” (cheklash) ma’nosida kelgan.

يَنْفِيهِ – fe’l va maf’ul. نَفِي kalimasi lug‘atda “bir chetga surib qo‘yish” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

اَصْحَابُ – foil. Bu kalima صَاحِب ning ko‘plik shakli bo‘lib, “lozim tutuvchilar” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

الضَّلاَلِ – muzofun ilayh. Ushbu izofada لِ jor harfi muqaddar bo‘lgan[1]. “Zalolat” kalimasi “to‘g‘ri yo‘ldan adashish” ma’nosida ishlatiladi.

Matn sharhi:

Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa “banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”[2].

Mo‘min bandalarning qilgan duolarida o‘zlariga ham, agar marhumlar haqlariga duo qilayotgan bo‘lsalar, ularga ham manfaatlar yetadi. Duolarning ta’siri borligini adashgan kimsalargina inkor qiladilar. Matndagi “zalolatdagilar” degan so‘zdan mo‘taziliy toifasi ko‘zda tutilgan. Chunki mo‘taziliy toifasi bu masalada ham Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga zid da’volarni qilgan.

Duolarning ta’sirini inkor etadiganlar bir qancha dalillarni keltirishgan. Masalan, oyati karimalarda har bir insonga o‘zi qilgandan boshqa narsa yo‘qligi bayon qilingan:

“Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur”[3].

Boshqa bir oyatda esa kishi o‘zining qilgan yaxshi ishlari tufayli mukofotga erishsa, yomon qilmishlari sababli jazolanishi bayon etilgan:

“Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir”[4].

Ushbu oyati karimalarda har bir kishining ko‘radigan manfaatlari boshqalarning qilgan duo va xayrli ishlaridan emas, faqat o‘zining qilgan ishlaridan bo‘lishi bayon qilingan, bu esa duolarning ta’siri yo‘qligiga dalolat qiladi, – deyishgan.

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilarga raddiyalar

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilar keltirishgan yuqoridagi va undan boshqa dalillariga batafsil javoblar berilgan. “Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy” kitobida quyidagicha javob kelgan: "Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur" ma’nosidagi oyatda bayon qilinganidek, haqiqatda inson o‘z sayi-harakati va yaxshi fe’l-atvori bilan do‘stlar orttiradi, uylanib bola-chaqali bo‘ladi, insonlarga mehr-muhabbat ko‘rsatadi va ko‘plab yaxshi ishlarni amalga oshiradi. Shunga ko‘ra insonlar uni yaxshilik bilan eslab, unga Alloh taolodan rahmat so‘rab duo qilsalar, toat-ibodatlarning savoblarini unga hadya qilsalar, bularning barchasi birovning emas, aslida, o‘z sayi-harakatining natijasi bo‘ladi.

Ikkinchi dalil bo‘lgan "Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir", ma’nosidagi oyat ham yuqoridagi kabi oyat bo‘lib, har bir kishi o‘zining qilgan yaxshi ishining samarasini ko‘radi, qilgan ma’siyatiga ko‘ra jazolanadi, kabi ma’nolarni ifodalaydi. (Ya’ni “har kim ekkanini o‘radi”, deyilgani kabi)”[5].

Shuningdek, duo qilishning foydasi bo‘lmaganida mag‘firat so‘rashga buyruq ham bo‘lmasdi. Qur’oni karimda esa mag‘firat so‘rashga buyurilgan:

“Bas, (ey Muhammad!) Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanini biling va o‘z gunohingiz uchun hamda mo‘min va mo‘minalar(ning gunohlari) uchun mag‘firat so‘rang!”[6].

Shuningdek, vafot etib ketgan kishilar haqiga qilingan duolarda manfaat bo‘lmaganida, ularni eslab duo qilganlar Qur’oni karimda madh etilmasdi:

“Ulardan keyin (dunyoga) kelganlar: “Ey Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga (nisbatan) qalbimizda nafrat (paydo) qilmagin. Ey, Robbimiz, albatta, Sen shafqatli mehribonsan”, – derlar”[7].

Shuningdek, vafot etganlarga janoza namozini o‘qish tiriklar zimmasiga vojib qilingan. Janoza namozida esa sano va salovot aytish bilan birgalikda “Ey Allohim, bizlarning tiriklarimizni ham, o‘liklarimizni ham mag‘firat qilgin”, ma’nosidagi duo o‘qiladi.

Mazkur dalillarning barchasida duolarning ta’siri borligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun inson vafotidan keyin ham o‘z haqiga xayrli duolar qilinishiga sabab bo‘ladigan yaxshi amallarni qilishi lozim.

Duo qilish bandaga foyda keltiradigan va undan zararlarni daf qiladigan eng kuchli sabablardan ekani Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham bayon qilingan:

“Parvardigoringiz: “Menga duo qilingiz, Men sizlar uchun (duolaringizni) ijobat qilay!” – dedi. Albatta, Menga ibodat qilishdan kibr qilgan kimsalar yaqinda tuban holatda jahannamga kirurlar”[8].

Ibn Kasir rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Alloh taolo bandalarini O‘ziga duo qilishga da’vat etgan va O‘z fazlu marhamati bilan qilgan duolarini albatta ijobat etishga kafolat bergan”, – degan. Oyati karimaning davomidagi “ibodatdan kibr qilganlar” esa Alloh taologa duo qilishdan takabburlik qilgan kimsalar deya tafsir qilingan. Hadisi shariflarda duoning qazoni qaytarishga sabab qilib qo‘yilgani bayon etilgan:

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar (Termiziy rivoyat qilgan).

Sharh: Ushbu hadisda duoning bajariladigan ishlarga bog‘lab qo‘yilgan qazoni qaytarish sabablaridan ekani bayon qilingan. Zero, Alloh taolo amalga oshadigan barcha narsalarga azaliy sabablarni tayin qilib qo‘ygan. Solih amallar saodatga erishish uchun azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish, qarindoshlik aloqalarini uzmaslik kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi. Ana shunday azaliy sabablar yuzaga chiqarilgan paytda o‘sha sababga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqadi.

Imom Tahoviy[9] rahmatullohi alayh “Aqidatut Tahoviya” asarida quyidagilarni yozgan: “Tiriklarning duo va sadaqalarida o‘liklar uchun manfaatlar bordir. Alloh taolo duolarni qabul qiladi va xojatlarni ravo qiladi (deb e’tiqod qilamiz)”.

Keyingi mavzu:
Dunyoning yo‘qdan bor qilingani bayoni.

[1] Bu haqidagi ma’lumot 53-baytning izohida bayon qilindi.

[2] Doktor Ahmad Farid. Bahrur-Roiq. – Iskandariya: “Dorul Majd”, 2009. – B. 105.

[3] Najm surasi, 39-oyat.

[4] Baqara surasi, 286-oyat.

[5] Muhammad Anvar Badaxshoniy. Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy. – Karachi: “Zamzam babilsharz”, 1415h. – B. 192.

[6] Muhammad surasi, 19-oyat.

[7] Hashr surasi, 10-oyat.

[8] G‘ofir surasi, 60-oyat.

[9] Abu Ja’far Ahmad ibn Muhamad ibn Salama Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 239 yilda Misrning “Toha” shaharchasida tug‘ilgan.

Imom Tahoviy hanafiy mazhabidagi mo‘tabar olimlardan bo‘lib, “Sihohi sitta” mualliflari bilan bir asrda yashab faoliyat yuritgan. Bu zot haqida ulamolar ko‘plab maqtovli so‘zlarni aytganlar. Jumladan Suyutiy “Tobaqotul Huffoz” asarida: “Imom Tahoviy alloma, hofiz, go‘zal tasnifotlar sohibidir”, – degan. Zahabiy: “Kimki ushbu imomning yozgan asarlariga nazar solsa, bu zotning ilm darajasi yuqori, ma’rifati keng ekaniga amin bo‘ladi”, – degan.

Imom Tahoviy tafsir, hadis, aqida, fiqh va siyratga oid ko‘plab asarlar yozib qoldirgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:

1. Ahkamul Qur’an (Qur’on hukmlari);

2. Sharhu ma’onil osor ( Asarlarning ma’nolari sharhi);

3. Aqidatut Tahoviya (Tahoviy aqidasi);

4. Bayonu mushkilil osor (Asarlarning mushkilotlari bayoni);

5. Sharhu jomeis sag‘ir (Jomeus sag‘ir sharhi);

Imom Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 321 yilda Misrda vafot etgan.