SUNNAT ISTILOHI
Muhaddislar sunnat so'zini quyidagicha ta'riflaydilar: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan asar bo'lib qolgan gap, amal va tasdiqlash (ma'qullash) sunnatdir”.
Tasdiqlash arab tilida “taqrir” deb ataladi. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sahobalar tomonidan sodir etilgan gap, so'z, amallarni ma'qullashlari yoki e'tiroz bildirmay indamasliklari ham sunnat hisoblanadi.
Demak, sunnat ushbu jami uch (so'z, amal, taqrir) asos bilan bevosita Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga bog'liq ekan, u zot alayhissalomning mavqelarini o'zlashtirmay (o'rganmay) turib, fiqhni to'liq tushunib bo'lmaydi.
RASULULLOH ALAYHISSALOMNINGMAQOMLARI
Payg'ambarimiz alayhissalom insoniyatga yuborilganlarida qanday mavqe (maqom)ga ega edilar? U zot sollallohu alayhi vasallam pochta xodimi kabi faqat etkazib beruvchi va xatning nima bo'lishi haqida o'ylamaydigan bo'lganmilar?
Javob aniq: Aslo yo'q! Payg'ambarlar alayhimussalom faqat Alloh taoloning kalomini odamlarga etkazish uchun yuborilmagan. Ulardan ilohiy ta'limotni etkazish, uni tushuntirish va amaliy namuna bo'lish talab etiladi. Ilohiy kitoblarni etkazish bilan payg'ambarlarning vazifalari tugamaydi, balki, ular insoniyatga Kitobdagi ko'rsatmalarga muvofiq yashashni o'rgatishlari lozim. Qur'oni karimning ushbu oyati bunga shubha qoldirmaydi:
لَقَدۡ مَنَّ ٱللَّهُ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذۡ بَعَثَ فِيهِمۡ رَسُولٗا مِّنۡ أَنفُسِهِمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُزَكِّيهِمۡ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبۡلُ لَفِي ضَلَٰلٖ مُّبِينٍ ١٦٤
“Alloh o'z ichlaridan Allohning oyatlarini o'qib beradigan, ularni (shirk va gunohlardan) musaffo qiladigan hamda ularga Kitob va Hikmatni ta'lim beradigan Payg'ambarni yuborish bilan, mo'minlarga in'om etdi. Ular esa bundan oldin aniq gumrohlikda edilar” (Oli Imron surasi, 164-oyat).
هُوَ ٱلَّذِي بَعَثَ فِي ٱلۡأُمِّيِّۧنَ رَسُولٗا مِّنۡهُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُزَكِّيهِمۡ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ ٢
“U (Alloh) omilar (savodsiz kishilar) orasiga o'zlaridan bo'lgan, ularga (Uning) oyatlarini tilovat qiladigan, ularni (shirk va jaholatdan) poklaydigan hamda ularga Kitob (Qur'on) va Hikmat (Hadis)ni o'rgatadigan (bir) payg'ambarni (Muhammadni) yuborgan zotdir”(Jum'a surasi, 2-oyat).
Ushbu oyat ma'nolari Ibrohim alayhissalom duolarida ham o'z aksini topgan:
رَبَّنَا وَٱبۡعَثۡ فِيهِمۡ رَسُولٗا مِّنۡهُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَيُزَكِّيهِمۡۖ ١٢٩
“Ey, Robbimiz, ularga (kelajak ummatlarga) o'zlaridan (chiqqan), ularga oyatlaringni tilovat qilib beradigan, kitob va hikmat (Qur'on va Hadis)ni o'rgatadigan va ularni (kufr va gunohlardan) poklaydigan bir payg'ambarni yuborgin!” (Baqara surasi, 129-oyat).
Ushbu oyatda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning to'rt payg'ambarlik vazifalari bayon etilmoqda:
Demak, ushbu oyatlardan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning vazifalari faqatgina Allohning buyruqlarini etkazish emas, balki o'sha buyruqlar asosida insonlarni yashashga o'rgatish ekani ma'lum bo'ladi.
Shuningdek, u zot alayhissalomdan hikmatni o'rgatish talab etiladi. Yana bu hali hammasi emas. Nabiy alayhissalom amaliy namuna bo'lib, insonlarni zalolatdan hidoyat nuri sari boshlashlari zarur.
a) Demak, Qur'on oyatlarini etkazish Nabiy alayhissalomning vazifalaridan biri ekanligini Qur'oni karim tasdiqlaydi;
b) u zot alayhissalomning Qur'on tafsiridagi sharhlari hal qiluvchi asos sanaladi;
v) Nabiy alayhissalom ilohiy ko'rsatmaga asoslangan hikmatni o'rgatuvchi yagona asos hisoblanadilar;
g) insonlarni Islom shariati asosida yashashga o'rgatishda namuna o'laroq bo'lishlariga ishonch bildirilgan.
Musulmonlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga itoat etishlari va ergashishlari shart bo'lmaganida u zot alayhissalomning ushbu vazifalari bajarilmagan bo'lardi. Inchunun, Nabiy alayhissalom so'zlariga amal qilish u zotning ergashuvchilariga majburiydir, amallari esa ummat uchun go'zal namunadir.
Alloh taolo qator oyatlarda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga itoat etishga va ergashishga buyuradi. Bu borada, Qu'roni karimda ikki so'z: “itoat” – bo'yinsunish va “ittibo” – ergashish ishlatiladi.
Birinchi so'z (itoat) Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning buyruq va so'zlariga itoat etishni anglatadi, ikkinchisi (ittibo) esa, u zot alayhissalomning amallariga ergashishni bildiradi.
Muftiy Muhammad Taqiy Usmoniy hafizahullohning
"Islom shariatida sunnatning o'rni" kitobidan
Tarjimon: Davron NURMUHAMMAD
1-qism. Davomi bor...
Mashina yo‘liga chiqib ketgan odamni ko‘rib haydovchi zo‘rg‘a to‘xtatib qoldi. Undan ham oldin yonidagi do‘sti tushasolib yo‘lovchining yoqasidan oldi. Uzr so‘rab dovdirayotgan odamni ko‘rib, haydovchi tez tushdi-da, do‘stidan uning yoqasini qo‘yib yuborishini so‘radi.
– Bu nima deganing?! Sal bo‘lmasa qamalib ketarding-ku buni deb, – yanada jahli chiqdi do‘stining.
– Sen uni qo‘yib yuboraver, gap bor... Bo‘ldi, aka, hushyor bo‘lib yetib oling... Yo‘q, shoshmang...
Haydovchi hatto u odamning qo‘liga pul ham berdi. Do‘stini hayron qoldirib, mashinaga qaytdi.
Do‘stining savol nazari bilan qarab turganini ko‘rib, izoh bera boshladi:
– Bir soatcha oldin dorixonaga kirgandim. Shu odamga ko‘zim tushgandi. Qo‘lida dorilar ro‘yxati yozilgan qog‘oz, puli yetmaganidan mung‘ayib turgan edi. Dorilar narxini eshitib, og‘ir qadamlar bilan chiqib ketgandi. Ortidan chiqib yordam bergim keldi. Lekin pulimni qizg‘ondim. Tashqariga chiqqanimda u onasi bilan gaplashib turgan ekan. Haligi odam onasi bilan gaplashib bo‘lgach: “Shuncha pulni qayerdan topaman? Yo Alloh! O‘zing yo‘l ko‘rsat, deganini eshitib ham indamay ketaverdim. Go‘yo unga pul bersam o‘zim och qoladiganday... Holbuki, Alloh taolo O‘z Kalomida: “Shayton sizlarni (xayr-ehson qilishda) kambag‘al bo‘lib qolishdan qo‘rqitadi” (Baqara surasi, 268-oyat) deya ogohlantirganini bilardim. Yana “Kimki (bir) hasana (savobli ish) qilsa, unga o‘n barobar (ko‘paytirib yozilur)” (An’om surasi, 160-oyat) degan va’dasini ham o‘qigandim. Baribir xomlik qildim. Sal bo‘lmasa o‘sha xasislik qilgan pulimdan o‘n, yuz hissasi chiqib ketadigan bir musibatga duchor bo‘lardim. Mayli, hechdan ko‘ra kech bo‘lsa ham, Alloh imkon berdi. Shuning uchun ayb u odamdamas, o‘zimda, deb bildim...
Ha, azizlar! Hayotimizda bunday holatlarga duch kelib turamiz. Avvalo, birov bilan tushunmovchilik bo‘lib qolsa u odamning ahvolini so‘raylik. Balki biror musibat yo tashvishda yurgandir. Darhol tilimizga kelgan so‘zlar bilan xaqorat qilib, urishib ketmaylik. Bunaqa vaziyatlarda shayton vasvasa qilishini unutmaylik. Xulosa qilishga shoshilmaylik. Hazrati inson degan nomga munosib ish tutaylik.
Akbarshoh Rasulov