Sayt test holatida ishlamoqda!
17 Mart, 2025   |   17 Ramazon, 1446

Toshkent shahri
Tong
05:13
Quyosh
06:32
Peshin
12:36
Asr
16:44
Shom
18:35
Xufton
19:48
Bismillah
17 Mart, 2025, 17 Ramazon, 1446

29.04.2022 y. Silai rahm – qarindoshlik aloqalarini yaxshilash

27.04.2022   4985   16 min.
29.04.2022 y. Silai rahm – qarindoshlik aloqalarini yaxshilash

بسم الله الرحمن الرحيم

SILAI RAHM – QARINDOShLIK ALOQALARINI YaHShILASh

Muhtaram jamoat! Alloh taolo biz bandalariga shu qadar mehribonki, O'zining roziligini ibodat bilan topishimiz bilan bir qatorda, o'zaro muomalalarni chiroyli va xolis qilish bilan ham topish imkoniyatini bergan.

Silai rahm – qarindoshlik rishtalarini bog'lash bo'lib, u insoniy muomalalarning eng afzalidir. Uning aksi bo'lgan qarindoshlik rishtalarini uzish esa, u eng og'ir gunohlardan hisoblanadi.

Silai rahm dinimiz mohiyatini ko'rsatib beruvchi buyuk bir ibodatdir. U Qur'oni karim oyatlarida Allohning o'zigagina ibodat qilish barobarida zikr etiladi:

وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى

ya'ni: “Allohga ibodat qilinglar. Unga hech narsani sherik qilmanglar. Ota-onangizga va yaqin qarindoshlarga yaxshilik qiling” (Niso surasi 36-oyat).

Ushbu amal mo'min-musulmonlar hayotida eng ahamiyatli amallardan biri bo'lgani uchun Qur'oni karim oyatlarida qayta-qayta takrorlanadi. Quyidagi oyatda Alloh taolo silai rahmni o'zi buyurganini ta'kidlaydi. Vaholanki, dinimizdagi barcha amallarni Alloh taolo buyurgan. Barcha buyruqlarni bergan zot aynan silai rahmga buyurganini ta'kidlagani ushbu ibodat naqadar muhim amal ekanini bildiradi. Alloh taolo Qur'oni karimda shunday dedi:

 وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ   

ya'ni: “Ular Alloh bog'lanishga buyurgan narsalarni (ya'ni qarindoshlar bilan aloqani) bog'laydilar, Parvardigorlaridan qo'rqadilar va (oxiratda) hisob-kitobning noxush kechishidan cho'chiydilar” (Ra'd surasi 21-oyat).

Rasululloh sallallohu alayhi vasallam ham silai rahmni namoz va zikr ibodatiga tenglashtirganlar: “Bir a'robiy Nabiy sallallohu alayhi vasallamning yo'llarini to'sib chiqib: “Menga jannatga yaqinlashtiradigan va do'zaxdan uzoqlashtiradigan amalning xabarini bering”, – dedi. Shunda Rasululloh alayhissalom: “Allohga ibodat qilasiz. Unga hech narsani shirk keltirmaysiz. Namozni ado qilasiz. Zakotni berasiz. Silai rahm qilasiz”, –dedilar”.

Silai rahm insoniylikning yuksak ko'rinishi hisoblanadi. U kishining asliyatini ochib beruvchi go'zal bir xislatdir. Buni Rasululloh sallallohu alayhi vasallam Hiro g'orida bo'lganlarida Jabroil alayhissalom kelib: “O'qing!” deb “Alaq” surasi nozil bo'lgan mashhur voqeadan ham anglashimiz mumkin. Ushbu voqeadan keyin Nabiy sallallohu alayhi vasallamning qalblari titrab-qaqshab, uylariga  qaytdilar. Hadicha onamizning oldilariga kirganlarida: “Meni o'rab qo'yinglar! Meni o'rab qo'yinglar!” dedilar. U zotdan qo'rqinch ketguncha o'rab qo'yishdi. Keyin u zot Hadicha onamizga xabarni ayta turib: “O'zimga bir narsa bo'lmasa edi, deb qo'rqdim”, – deganlarida Hadicha onamiz: “Unday emas! Allohga qasamki, Alloh sizni hech qachon sharmanda qilmaydi. Siz silai rahm qilasiz. Zaifga yordam berasiz. Odamlar qilmagan yaxshiliklarni qilasiz. Mehmonga ziyofat berasiz. Musibatga uchraganlarga yordam berasiz”, dedilar. Ushbu hadisda silai rahm Rasululloh sallalohu alayhi vasallamning buyuk axloqlari qatorida zikr etilmoqda. Shuningdek, ushbu hadisdan mazkur axloqlar, jumladan silai rahm bilan sifatlangan insonlarni hech qachon Alloh taolo sharmanda qilmasligini ham bilib olishimiz mumkin. Zero, bu so'zlarni insoniyat tarixida eng buyuk ayollar safida zikr etiladigan, eng birinchi bo'lib Islom ne'mati bilan sharaflangan va o'ta kuchli farosat sohibasi bo'lgan onamiz Hadicha binti Huvaylid raziyallohu anho aytmoqdalar va bu so'zlar Islomning eng ishonchli manbalarida bugungi kungacha naql etilib kelinmoqda.

Rasululloh sollallohu alayhi va sallam payg'ambarlikning ilk kunlaridanoq silai rahmga chaqirishni boshlaganlari ham ushbu ish naqadar ahamiyatga ega amal ekanini bildiradi.

Abu Umoma Bohiliy raziyallohu anhu aytadilar: Men Amr ibn Abasa raziyallohu anhudan: “Sizni nega “Islomda ilk musulmonlardan” deyishadi? – deb so'radim. U zot bunday deb javob berdilar: “Men odamlar zalolatda ekanini ko'rardim va butlar hech narsa emasligini bilardim. So'ngra Makkada bir odamning xabarini eshitdim. Tuyamga minib Makkaga keldim. Qarasam, Rasululloh sallallohu alayhi vasallamni qavmi o'rab turibdi. Yonlariga bordim va: “Siz kimsiz?” – dedim. “Payg'ambarman”, – dedilar. “Payg'ambarnima degani?”“Allohning elchisi”, – degani. “Sizni Alloh yubordimi?”“Ha”.“Nima uchun yubordi?”  “Allohning biru borligini bildirib, Unga hech narsani sherik qilmaslik, butlarni yo'q qilish va silai rahmni mustahkamlash uchun yubordi”.

Ushbu hadisda silai rahm payg'ambarlikning asosiy vazifasi sifatida hamda Islom dinining asosiy g'oyalari bilan bir o'rinda keltirilmoqda.

Silai rahm o'ziga xos bo'lgan juda ko'p ajrlarga ega qiluvchi ibodat hisoblanadi. Amr ibn Dinor rahmatullohi alayh: “Bilinglarki, farzga bosilgan qadamdan keyin qarindosh tomon bosilgan qadamdan ko'ra kattaroq ajr keltiruvchi amal yo'qdir”, – deganlar.

Silai rahmning o'ziga xosligi shundaki, uning mukofoti dunyoda ham o'ta tez beriladi va oxirat uchun ham katta zaxira bo'ladi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Ibn Hibbon rivoyat qilgan hadisda:

الطاعاتِ ثوابًا صلةُ الرَّحِمِإنَّ أعجلَ

ya'ni: “Ibodatlar ichida eng savobi tez keladigani silai rahmdir”, –deganlar.

Payg'ambarimiz alayhissalom bizga silai-rahm sababli rizqning mo'l-ko'l bo'lishi, umrning uzoq bo'lishini uqtiradilar:

من أحَبَّ أنْ يُبْسَطَ لَهُ في رِزْقِهِ، ويُنْسأَ لَهُ في أثَرِهِ، فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ

(مُتَّفَقٌ عَلَيهِ)

ya'ni:“Kim rizqi keng bo'lishi, umri uzun bo'lishini xush ko'rsa, qarindoshlik aloqalarini bog'lasin”(Muttafaqun alayh).

     Dinimiz ko'rsatmalarida yaxshilik qilishni avvalo yaqin qarindoshlardan boshlash lozim ekanligi ta'kidlanadi. Zero bu holatda qilingan yaxshilik ikki barobar ajr olishga sabab bo'ladi. Bu xususda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam:

الصَدَقَةُ عَلَى الْمِسْكِيْنِ صَدَقَةٌ، وَعَلَى ذِي الرَّحْمِ ثِنْتَانِ، صَدَقَةٌ وَصِلَةٌ

ya'ni: “Miskinga qilingan bir sadaqadir. Qarindoshga qilingan sadaqa ikki yaxshilikdir: sadaqa va silai rahmdir” deganlar.

         Rivoyatlarda keladiki, bir kishining amakisining o'g'li og'ir kasallik bilan vafot etganda uning bolalaridan: “Otangizning birortasidan qarzi bormidi?” deb so'raydi. Ular otalarining qarzi bor ekanini aytadilar. U kishi: “Qarzlar mening zimmamga, o'zim to'lab beraman”,  – deydi. U qarz nari borsa o'n ming yoki yigirma ming tanga bo'lsa kerak, deb o'ylagan edi. Biroq bolalardan qarzning 385 ming ekanini eshitadi. Uning o'zi bu xususda shunday degan: “Qarzlarning barchasini bitta-bitta qilib to'ladim. Allohga qasamki, bir necha yillardan beri kasod bo'lib turgan mollarim bor edi. Bir necha kunda sotilib ketdi. Hisoblab qarasam ushbu savdolardan topgan foydam to'lagan qarzlarim teppa-teng chiqdi”.

Umuman olganda silai rahmni bog'lash dinimiz hukmiga ko'ra vojibdir. Uni uzish esa katta gunohlardan biri hisoblanadi. Bunga ulamolar ittifoq qilishganini Imom Qurtubiy va Qozi Iyozlar naql qilganlar.

Silai rahmni joriy qilish qanchalik ulug' bo'lishi barobarida uni uzish gunohi kabiralardandir. Zero oyati karima va hadislarda qarindosh urug'lik aloqalarini uzganlarga qattiq tahdid qilinadi:

فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ

ya'ni: “Agar (imondan) bosh tortsangiz, aniqki, sizlar erda buzg'unchilik qilarsizlar va qarindoshlaringiz (bilan ham aloqalaringiz)ni uzasiz, albatta unday kimsalarni Alloh la'natlagandir, bas, ularning (quloqlarini) «kar», ko'zlarini «ko'r» qilib qo'ygandir” (Muhammad surasi 22-23-oyatlar).

Ushbu oyat sharhida Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayhning quyidagi so'zlari keltiriladi:“Silai rahmni uzgan kishilar bilan do'st bo'lmagin, chunki Alloh taolo ularni Qur'oni karimning ikki oyatida la'natlagan” (Bu erda mazkur oyat bilan Ra'd surasi 25-oyati nazarda tutilgan).

Alloh taoloning izni bilan rahm (qarindoshlik) o'zini bog'laganlarni haqiga yaxshi duo, o'zini uzganlarni duoibad qilib turadi. Oisha onamiz Payg'ambarimiz alayhissalomdan rivoyat qiladilar:

الرَّحِمُ مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ، تَقُولُ: مَنْ وَصَلَنِي وَصَلَهُ اللهُ، وَمَنْ قَطَعَنِي قَطَعَهُ اللهُ

(أخرجه البخاري عن عائشة رضي الله عنها)

ya'ni:“Rahm (qarindoshlik) Arshga osilib: “Kim meni ulasa, Alloh uni ulasin! Kim meni uzsa, Alloh uni uzsin!”, deydi”(Imom Buxoriy rivoyatlari).

Silai rahmni uzganlar jannatga kirmasligi haqida Payg'ambarimiz alayhissalomdan quyidagi hadis rivoyat qilinadi:

لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ قَاطِعٌ" قَالَ سُفْيَانُ فِي رِوَايَتِهِ: "يَعْنِي قَاطِعَ رَحِمٍ

(متفق عليه)

ya'ni:“Kesuvchi jannatga kirmaydi”. Sufyon rahimahulloh o'z rivoyatlarida: “Qarindoshlikni uzuvchi nazarda tutilgan”, – deydilar (Muttafaqun alayh).

Yuqoridagi oyati karima va hadisi shariflarga ko'ra silai-rahm musulmon kishiga farz bo'lgan amaldir.

Ba'zi odamlar o'zaro bordi-keldi qilib turgan qarindoshlargagina yaxshilik qilishni silai rahm deb hisoblaydilar. Payg'ambarimiz sallallohu alayhi va sallam ushbu tushunchani xato ekanini aytadilar va silai rahmning haqiqiy mohiyatini bayon qilib berganlar:

لَيْسَ الْوَاصِلُ بِالْمُكَافِئِ وَلَكِنْ الْوَاصِلُ الَّذِي إِذَا قَطَعَتْ رَحِمُهُ وَصَلَهَا

(رواه الامام البخاري)

ya'ni: Haqiqiy silai rahm qiluvchi kishi qarindoshlari tarafidan unga qilingan aloqaga javob tariqasida (bordi-keldi) aloqa qilayotgan odam emas, balki ular tarafidan aloqa uzilgan paytda ularga aloqani bog'lagan odamdir (Imom Buxoriy rivoyatlari).

Demak, silai rahm qarindoshlar bilan chiroyli munosabatda bo'lish, ularning xursandchiliklari bilan quvonish, musibatlariga hamdard bo'lish, muhtoj bo'lsalar yordam berish, ularni doimo ziyorat qilib turish, ko'ngillarini olish, dillarini og'ritishdan saqlanish, ulardan biror yomonlik etsa ham kek saqlamay kechirib yuborish, qalbida ularga nisbatan hasad va adovat saqlamasdan o'rtada muhabbat paydo qilishni o'z ichiga oladi.

Bugungi kunimizda silai-rahm bilan bog'liq, gohida ko'zga tashlanadigan noxush voqealar dinimiz ko'rsatmalariga ziddir. Masalan, ota-onalar dunyodan o'tgach, aka-uka, opa-singillar o'rtasida arzimagan mol-mulk, erni deb kelishmovchiliklar chiqishi yoki sekin-sekin munosabatlar yomonlashib, o'zaro uzoqlashib, begonalardek bo'lib ketishlari, bir-birlarini yo'qlash, tez-tez xabarlashishni ham unutishlari o'ta ayanchli holatlardir. Bu ishlarga mol-dunyoning sababchi bo'layotgani yanada ayanchlidir. Vaholanki, Payg'ambarimiz sallallohu alayhi va sallam molu-mulk haqida bunday deganlar:

تَقيءُ الأرضُ أفلاذَ كبدِها أمثالَ الأُسطوانِ منَ الذَّهبِ والفضَّةِ قالَ: فيجيءُ السَّارقُ فيقولُ: في مثلِ هذا قُطِعَت يدي ويجيءُ القاتلُ فيقولُ: في هذا قَتلتُ: ويجيءُ القاطعُ فيقولُ: في هذا قَطعتُ رحِمي ثمَّ يدَعونَهُ فلا يأخُذونَ مِنهُ شيئًا

(الترمذي)

ya'ni: “Yer o'zining oltin va kumushdan bo'lgan xazinalarini ustunlardek uyum-uyum qayt etib chiqarib tashlaydi. Shunda qotil keladi va: “Men shular sababli odam o'ldirgandim”, deydi. Silai rahmni uzgan keladi va: “Men shular sababli silai rahmni uzgandim” deydi. O'g'ri keladi va: “Men shular sababli o'g'rilik qilgandim”, deydi. Keyin ular bu narsalarni tashlab ketadilar va undan hech narsa ololmaydilar” (Imom Termiziy rivoyati).

Demak, barchadan qoladigan mol-dunyoni deb Alloh taologa osiy bo'lish, u buyurgan amrlarni tark etish, xususan silai rahmdek dunyo va oxiratimiz uchun o'ta foydali ishga beparvo bo'lish mo'min-musulmonga yarashmaydigan ish hisoblanadi.

Alloh taolo barchalarimizning tutayotgan ro'zalarimizni qabul qilsin. Barchalarimizni silai rahm degan buyuk ibodatga amal qiladigan va uning fazilatlariga erishadigan bandalardan aylasin!

 

Juma mav'izalari
Boshqa maqolalar

Imom Muhammad Zohid Kavsariy rohimahulloh

11.03.2025   2653   14 min.
Imom Muhammad Zohid Kavsariy rohimahulloh

         Imom Muhammad Zohid Kavsariy (1879-1952) – Usmonli davlatining oxirgi davridagi yetuk olimlaridan biri bo‘lib, o‘zining chuqur ilmiy salohiyati, qat’iy pozitsiyasi va ma’rifat yo‘lidagi izlanishlari bilan tanilgan. U nafaqat ilmiy bilimlari, balki siyosiy va ijtimoiy jarayonlarga bo‘lgan munosabati bilan ham o‘z davrining yetakchi mutafakkiri bo‘lgan.

       Ushbu maqola Zohid Kavsariyning hayoti, ilmiy yo‘li, ustozlari, shogirdlari, siyosiy faoliyati va ilmiy merosini yoritadi. Maqsadimiz – uning shaxsiyatini yanada chuqurroq o‘rganish va bugungi avlod uchun ibrat namunasi sifatida taqdim etishdir.  

         Muhammad Zohid Kavsariy 1879 yilda Usmonli davlatining Duzja shahriga yaqin hududda tug‘ilgan. Uning oilasi sherkasiy (qafqozlik) bo‘lib, bobosi va otasi Duzja yaqinida joylashgan Hoji Hasan qishlog‘ini tashkil etishgan. Bu qishloq uning otasi Hasan Kavsariy nomi bilan atalgan bo‘lib, ilm-ma’rifat maskani bo‘lgan.

Zohid Kavsariy ilmiy an’analarga boy oilada o‘sgan. Uning otasi faqih va muhaddis bo‘lib, o‘z qishlog‘ida "Dorul-Hadis" maktabini tashkil qilgan edi. Shuningdek, amakisi Muso al-Kozim ham shar’iy bilimlarni o‘rgatgan ustozlardan biri bo‘lgan. Shu tariqa Zohid Kavsariy yoshligidan ilmga qiziqib o‘sdi va dastlabki diniy bilimlarini oilasidan oldi.

         Zohid Kavsariy ilm yo‘lidagi izlanishlarini davom ettirish uchun 14 yoshida Duzjadan Istanbulga ko‘chib o‘tdi. Usmonli davlatidagi ta’lim tizimi o‘sha davrda an’anaviy tarzda olib borilar edi: talabalar bir necha ustozdan birini tanlab, barcha fanlarni o‘sha ustozdan o‘rganar edilar. Zohid Kavsariy Istanbulda ulkan ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan shayx Ibrohim Haqqiy al-Akiniy huzurida tahsil oldi. U o‘z davrining mashhur mutakallimi va mantiq ilmi bo‘yicha yetuk olimi edi.

Ibrohim Haqqiyning o‘limidan so‘ng Zohid Kavsariy uning vasiyati bilan boshqa mashhur olim Ali Zaynul-Obidin al-Alasoniydan ta’lim olishni davom ettirdi. Zohid Kavsariy bu ikki ustozni yuksak e’tirof etib, “Agar Allohning marhamati va bu ikki ustozning ilmiy saboqlari bo‘lmaganda men bugungi darajaga yetmagan bo‘lardim,” deb yozadi.

U Istanbuldagi tahsilini 14 yil davomida davom ettirdi va mashhur “Imtihonur-Ru’us” (Diplom imtihoni)ni muvaffaqiyatli topshirib, Usmonli davlatidagi eng yuksak ilmiy darajaga ega bo‘ldi.

         1908 yilda Zohid Kavsariy Istanbuldagi mashhur Fatih madrasalarida o‘qituvchilik faoliyatini boshladi. U o‘z ustozlari singari bir talabaning barcha darslarini bitta ustozdan o‘rganishi usulini davom ettirdi. Ammo 1909 yilda Usmonli davlatida sodir bo‘lgan siyosiy o‘zgarishlar natijasida ta’lim tizimida ham katta islohotlar amalga oshirildi.

 Zohid Kavsariy o‘zining chuqur bilimlari va an’anaviy ta’lim usuliga sodiqligi tufayli islohotlarning ba’zilariga qarshi chiqdi. Islohotlar ta’lim muddatini 15 yildan 8 yilga qisqartirishni taklif qilgan bo‘lsa-da, Zohid Kavsariy va uning ayrim hamkasblari bu qarorni rad etib, ta’lim muddatini 12 yilgacha ko‘tarishga muvaffaq bo‘lishdi. Keyinchalik u arab tilini o‘rganish uchun tayyorlov kurslarini joriy etib, umumiy ta’lim muddatini 14 yilga qaytardi. Bu uning qat’iyati va ilmiy an’analarni himoya qilishdagi matonatini ko‘rsatadi.

         1909 yilda sulton Abdulhamid II taxtdan tushirilgach, Usmonli davlatida siyosiy vaziyat keskin o‘zgardi. “Ittihod va Taraqqiyot” jamiyati davlat boshqaruvini qo‘lga olib, keng qamrovli islohotlarni amalga oshira boshladi. Zohid Kavsariy ta’lim sohasidagi islohotlarga qisman rozi bo‘lgan bo‘lsa-da, davlat boshqaruvidagi ayrim o‘zgarishlarga keskin qarshi chiqdi. Uning Ittihodchilar bilan kelisha olmaganligi ilmiy va siyosiy faoliyatida katta ta’sir ko‘rsatdi.

1914 yilda Birinchi Jahon urushi boshlanganida Zohid Kavsariy Usmonli davlatining urushga kirishiga qarshi chiqdi. Uning ushbu pozitsiyasi Ittihodchilar tomonidan qattiq tanqid qilindi. U siyosiy bosimlar kuchaygani sababli Istanbuldan Qastamonuga ko‘chib, uch yil davomida o‘sha yerda ta’lim berdi. 1916 yilda urushning salbiy oqibatlari yumshagach, Istanbulga qaytdi va ilmiy faoliyatini davom ettirdi.

Ammo siyosiy bosimlar uni hech qachon tark etmadi. U Usmonli davlatidagi siyosiy o‘zgarishlarni ochiq tanqid qilib, diniy merosning asrab qolinishini talab qildi. Shu sababdan 1922 yilda yangi hukumat tomonidan hibsga olish to‘g‘risida buyruq chiqarilganini eshitgan zahoti Istanbuldan Aleksandriyaga hijrat qildi. Bu hijrat uning hayotida burilish nuqtasi bo‘ldi va uni Misrda yangi ilmiy faoliyat boshlashiga majbur qildi.

         Zohid Kavsariy 1922 yil dekabr oyida Misrning Iskandariya shahriga yetib bordi. U o‘z oilasidan uzoqda yolg‘izlikda yashashga majbur bo‘ldi va yetti yil davomida oilasi bilan bog‘lanolmagan. Keyinchalik u Misrda istiqomat qilishga qaror qildi va Qohirada ilmiy faoliyatini davom ettirdi.

 Misrda Zohid Kavsariy o‘z ilmiy salohiyatini yana-da kuchaytirdi. U Qohiradagi Dorul-Kutub al-Misriyya (Misr Milliy Kutubxonasi)da tarjimon sifatida ishlay boshladi va Usmonli davriga oid hujjatlarni arab tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullandi. Ushbu ish unga arab dunyosidagi ilmiy doiralarga yaqindan tanilish imkoniyatini berdi.

Misrda u katta ehtirom va hurmatga sazovor bo‘ldi. U ko‘plab olimlar bilan ilmiy suhbatlar o‘tkazdi, bahs-munozaralarda faol qatnashdi va Misrning mashhur ulamolari bilan yaqin aloqalar o‘rnatdi. Shuningdek, u ko‘plab kitoblar yozib, maqolalar e’lon qildi. Uning ilmiy maqolalari Misr va butun arab dunyosida katta qiziqish bilan kutib olinar edi.

         Zohid Kavsariy o‘z ilmiy faoliyati davomida taxminan 50 ga yaqin asar yozgan. Biroq Istanbuldan Misrga ko‘chish jarayonida uning yozgan kitoblarining yarmi yo‘qolgan. Shunga qaramay, 30 ga yaqin kitobi va maqolalari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Uning asarlari asosan islom aqidasi, fiqh, hadis ilmi, falsafa va mantiq kabi turli fanlarga oid bo‘lib, o‘z davrining yetakchi asarlari sifatida qaraladi.

Mashhur asarlaridan ba’zilari:

"Irg‘omul-Marid" – bu asar naqshbandiya tariqatining ulug‘lari va ularning ilmiy merosi haqida.

"Tahrirul-Vajiz" – ushbu asarda u o‘zining ilmiy manbalari va sanadlarini bayon qilgan.

"Maqolatul-Kavsari" – uning Misrda yozgan maqolalari to‘plami bo‘lib, diniy va ilmiy masalalarga chuqur tahliliy yondashuvni aks ettiradi.

Shuningdek, Zohid Kavsariy o‘z davridagi ba’zi “salafiy” ulamolarning qarashlarini tanqid qilib, o‘sha davrdagi diniy va falsafiy bahslarda faol ishtirok etgan. U islom ilmlarini an’anaviy manbalarga tayangan holda chuqur tahlil qilish bilan birga, zamonaviy davrning ilmiy talablari va ehtiyojlariga mos tarzda o‘rgangan.

        Zohid Kavsariy o‘z umrining oxiriga qadar ilmiy izlanishlarini davom ettirgan va ko‘plab shogirdlarni tarbiyalagan. Uning eng mashhur shogirdlari orasida:

Abdulfattoh Abu G‘udda – mashhur muhaddis va islom ilmlari tadqiqotchisi.

Muhammad Amin Saroj — Turkiyada mashhur olim va muhaddis bo‘lib, Zohid Kavsariyning ilmiy merosini davom ettirgan shogirdi. Shuningdek, Zohid Kavsariyning ilmiy ta’siri Misrdan tashqari butun arab va musulmon olamiga tarqalgan. Uning asarlari hali ham ko‘plab madrasa va universitetlarda darslik sifatida o‘qitiladi.

        Zohid Kavsariy Usmonli davlatining inqiroz davrini boshidan o‘tkazgan va bu siyosiy o‘zgarishlar uning hayoti va ilmiy faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Usmonli davlatining Birinchi Jahon urushidagi mag‘lubiyati va sulton Abdulhamid II ning taxtdan tushirilishi natijasida davlatda katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. "Ittihod va Taraqqiyot" jamiyati davlat boshqaruvini qo‘lga olib, yangi siyosiy va madaniy islohotlarni amalga oshirdi.

Shuningdek, Zohid Kavsariy Shom (Suriya)ga ham bir necha bor sayohat qildi va u yerda ilmiy izlanishlarini davom ettirdi. U Damashqdagi mashhur "Zohiriya" kutubxonasida o‘qish bilan mashg‘ul bo‘ldi va o‘z ilmiy bilimlarini yanada boyitdi. Uning ilmga bo‘lgan cheksiz ishtiyoqi va qat’iyatliligi tufayli u Misr va Shomdagi ko‘plab olimlar bilan ilmiy muloqotlar o‘tkazdi va shu bilan birga o‘zining ilmiy merosini kengaytirdi.

      Zohid Kavsariy o‘z davridagi ba’zi “salafiy” olimlarning qarashlarini tanqid qilib, diniy an’analarning asrab qolinishini himoya qildi. U zamonasidagi “salafiy” harakatlar va ularning diniy masalalarga yondashuvini qattiq tanqid qildi. Uning fikricha, ba’zi “salafiy” olimlar diniy masalalarni soddalashtirish orqali islomning asl mohiyatini tushunmasdan hukm chiqarishardi.

 Uning eng mashhur tanqidiy asarlaridan biri “Saf’at al-Burhan ala Saf’at al-’Advan” bo‘lib, u “salafiy” olimlardan biri bo‘lgan Muhibud-Din al-Xatibning qarashlarini tanqid qiladi. Ushbu asar yuqori darajadagi adabiy uslub va chuqur ilmiy tahlil bilan yozilgan bo‘lib, Zohid Kavsariyning ilmiy salohiyatini yanada oshirgan.

Zohid Kavsariy “salafiylikning” diniy an’analarni inkor etishini va faqat Qur’on va Sunnatga bog‘lanib qolishini noto‘g‘ri deb hisobladi. U islom ilmiy merosini, xususan, mazablarning boy bilimlarini saqlab qolishni va ularni zamonaviy davr talablari bilan uyg‘unlashtirishni qo‘llab-quvvatladi. Shu boisdan u “salafiylikning” ayrim vakillari bilan ilmiy bahs-munozaralarda faol ishtirok etdi va o‘z ilmiy dalillari bilan ularni rad etdi.

         Muhammad Zohid Kavsariy nafaqat ilmiy bilimlari, balki zohidligi va mol-dunyodan behojatligi bilan ham tanilgan edi. Uning ismi "Zohid" bo‘lib, bu uning hayotida ham aks etdi.

       U Misrda oddiy hayot kechirdi. Qohirada u juda kamtarona yashagan va davlat tomonidan berilgan ozgina nafaqa bilan qanoatlanib, hech qachon ortiqcha boylik to‘plamagan. U ilm-fan va ta’lim-tarbiyaga katta ahamiyat berib, o‘z ilmiy bilimlarini faqat Allohning roziligini qozonish uchun o‘rgatgan. 

 Zohid Kavsariy ilmiy asarlarini yozishdan moliyaviy manfaat ko‘rishni rad etgan. U Misrda o‘z kitoblarini chop etgan noshirga: “Agar men kitoblarimdan foyda olsam, bu mening Alloh oldidagi mukofotimni kamaytiradi”, deb aytgan. Shu sababli u o‘z kitoblari uchun haq olmagan va faqat ilmni tarqatishni maqsad qilgan.

        Muhammad Zohid Zohid Kavsariy 1952 yilda Misrning Qohira shahrida vafot etdi. Uning qabri mashhur imom Shofi’iy maqbarasi yonida, Qohiraning al-Qarafa qabristonida joylashgan. Zohid Kavsariy vafotidan keyin ham o‘zining ilmiy asarlari va merosi orqali islom dunyosiga katta ta’sir ko‘rsatib kelmoqda. Uning asarlari hanuzgacha ko‘plab islom ilmiy markazlarida, madrasalarda va universitetlarda o‘qitiladi. Uning ilmiy dalillari, tahlillari va tanqidiy qarashlari hali ham tadqiqotchilar va olimlar tomonidan chuqur o‘rganilmoqda.

         Zohid Kavsariyning ilmi va merosi bugungi kunda ham islom ilmlariga qiziquvchilar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Uning ilmiy dalillari zamonaviy masalalarga ham mos keluvchi tarzda o‘rganilib, yangi avlodlar uchun ibrat namunasidir.

     Muhammad Zohid Zohid Kavsariy o‘z davrining ulug‘ olimi, ilmiy yetakchisi va diniy meros himoyachisi sifatida tarixda o‘chmas iz qoldirdi. U nafaqat ilmiy bilimlari, balki qat’iy pozitsiyasi, matonati va islom ilmiy an’analarini saqlab qolishdagi jasorati bilan ham tanilgan edi. Zohid Kavsariy o‘z hayoti davomida Usmonli davlatining inqirozi, yangi siyosiy tuzumlar va diniy merosning xavf ostida qolgan davrlarida ilmiy faoliyatini davom ettirdi va islom ilmlarining asl mohiyatini himoya qildi.

 U o‘z ilmiy faoliyatida an’anaviy islom manbalariga tayangan holda, zamonaviy davrning ilmiy talablari va ehtiyojlariga mos tarzda yondashdi. Uning “salafiylikka” tanqidiy munosabati, diniy an’analarni himoya qilishi va ilmiy tahlillari o‘z davrida katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. Biroq Zohid Kavsariy hech qachon shaxsiy manfaatlarni ko‘zlamadi va faqat Allohning roziligini qozonishni maqsad qilib qo‘ydi.

       Zohid Kavsariyning ilmiy merosi nafaqat musulmon dunyosida, balki butun dunyo bo‘ylab ilmiy doiralar tomonidan qadrli bo‘lib kelmoqda. Uning asarlari hanuzgacha o‘qitilib, zamonaviy islom ilmlari tadqiqotchilari tomonidan chuqur o‘rganilmoqda. Ustozlari, shogirdlari va ilmiy izlanishlari orqali u nafaqat o‘z davrining, balki kelajak avlodlarning ham ustoziga aylandi.

         Bugungi kunda Muhammad Zohid Zohid Kavsariyning ilmiy asarlari va merosi islom olamining turli burchaklarida o‘rganilmoqda. Uning ilmiy tahlillari, falsafiy qarashlari va diniy an’analarni himoya qilishdagi qat’iyatliligi hozirgi davrda ham dolzarbdir.

       Zohid Kavsariy ilm-fan yo‘lidagi izlanishlari, qat’iy pozitsiyasi va zohidligi bilan nafaqat musulmon ulamolari uchun, balki barcha zamonlarda ilmga intilgan insonlar uchun ibrat namunasidir. Uning ilmiy asarlari nafaqat diniy masalalarni chuqur tahlil qilishda, balki zamonaviy ilmiy izlanishlar uchun ham qimmatli manba bo‘lib xizmat qilmoqda.

         Muhammad Zohid Zohid Kavsariy hayoti va ilmiy merosi orqali nafaqat o‘z davrining, balki kelajak avlodlarning ham o‘chmas yulduziga aylandi. Uning ilmiy izlanishlari va diniy merosi hali ham dunyo ilmiy doiralarida katta qiziqish uyg‘otmoqda va o‘rganilmoqda. Shunday ekan biz unga nafaqat olim, balki zamon va makon chegaralarini kesib o‘tgan buyuk mutafakkir sifatida hurmat ko‘rsatamiz.

Abdurrahmon MANSUR,

Imom Buxoriy nomidagi

Toshkent Islom Instituti talabasi