Hanafiy-Moturidiy mazhabi Sayful-Haq (Imom Abul-Mu'in Nasafiy) rohimahulloh davridan keyin Buxora madrasasidan istifoda olishlik bilan bir qatorda umumiy tarzda Samarqand madrasasi fikrlari ustida qaror topadi. Muta'axxir ulamolarning nazdida bu ikki madrasa o'rtasida bildirilgan fikrlar va aytilgan gaplar ichida Samarqand madrasasining so'zi rojih (ustun) hisoblangan.
1 – “Al-Jumal min usulud-din” – Imom Abu Salama Samarqandiy rohimahulloh. Ushbu kitob bir necha muhim masalalarni ziyoda qilish bilan “Tavhid” kitobining muxtasariga o'xshaydi.
2 – “Tamhid” – Imom Sayful-Haq Abul-Mu'in Nasafiy rohimahulloh. Ushbu kitob imomning “Tabsiratul adilla” asariga xulosa hisoblanadi va ushbu kitobga ikkita sharh bitilgan: Imom Sig'noqiy rohimahullohning “Tasdid” asari (bu kitob haqida quyida to'xtalamiz) va Imom Bag'obakiy rohimahullohning yozgan sharhlari. Bu sharh barcha uchun juda foydalidir.
3 – “An-Nur ul-Lome'” – Imom Abu Shujo Nosiriy rohimahulloh. Bu kitob Imom G'aznaviyning “Aqidatut Tahoviyya”ga yozgan sharhi, “Mabohisul kalomiyya fi-taqvimil adilla”, “Tabsiratul adilla” va bir qancha asarlardan muhim ta'villarni jamlagan.
4 – “Tabsiratul adilla” – Imom Sayful-Haq Abul-Mu'in Nasafiy rohimahulloh. Ushbu kitob imomdan oldin o'tgan Samarqand ulamolarining kitoblariga (bu kitoblarning askari bizgacha etib kelmagan) xulosa hisoblanadi. Shuningdek, Hidoyat imomi Abu Mansur Moturidiy rohimahullohning tahqiqotlarini markazlashtiruvchi asar sanaladi. Buni imomning o'zlari bayon qilib aytganlar.
5 – “Sharhu Ta'vilot” – Imom Sayful-Haq Abul-Mu'in Nasafiy rohimahulloh. Ushbu kitobni Imom Alouddin Samarqandiy rohimahulloh jamlaganlar. Bu kitob “Tabsiratul adilla” asaridan so'ng mazhabning eng ahamiyatli asari hisoblanadi. O'z ichiga boshqa kitoblarda uchramaydigan dalillar va kalom ilmiga doir foydalarni olgan. Shuningdek, “Tabsiratul adilla” asarida batafsil to'xtalinmagan kalom ilmiga doir masalalarni yoritib beradi.
6 – “Tasdid fiy sharhi Tamhid” – Imom Husomiddin Sig'noqiy rohimahulloh. Ushbu kitob Imom Sayful-Haq rohimahullohning davridan Imom Nuriddin Sobuniy rohimahulloh, Sayyid Nosiruddin Samarqandiy rohimahulloh va Imom Hamiduddin Dorir rohimahulloh kabi mutaaxxir ulamolarning davrigacha bo'lgan tahqiq qilingan masalalarni jamlagan.
7 – “Tavhid” – Hidoyat imomi Abu Mansur Moturidiy rohimahulloh.
8 – “Ta'vilotu ahli sunna” – Hidoyat imomi Abu Mansur Moturidiy rohimahulloh.
Osmonlaru yerni yaratgan Zotning qarshisiga ma’siyatlar ila chiqa ko‘rmang, g‘azabiga toqatingiz, iqobiga sabringiz va azobiga qudratingiz yetmaydi.
Doktor Abdul Muhsin Ahmad o‘zining bir qarindoshi bilan bo‘lgan voqeani aytib berdi. Voqeaga ko‘ra bir yigit ukasiga doim “Allohga hamd aytgin” desa, ukasi: “Nima uchun Allohga hamd aytishim kerak?” – der, Yaratganga bo‘yin eggisi kelmasdi.
Axir uning bu gapini olamlar Rabbi bo‘lgan Zot eshitib turibdi! Alloh uni ikki oyog‘i bilan yurg‘izib qo‘yibdi, qancha odamlar yura olishmaydi. Necha-necha insonlar ko‘rish ne’matidan mosuvo bo‘lganida, uning ko‘zlari ko‘rib turibdi.
Vaqt o‘tib yigit avtohalokatga uchraydi. Uning a’zolari qattiq shikastlanadi. Operatsiyadan so‘ng doktor Abdul Muhsin Ahmad uni bir umr nogiron bo‘lib qolganligini, tanasining yarmi ishlamasligini, aniqrog‘i, bir o‘limdan qolganligini aytadi.
Alloh buyuk! Uning ne’matlari cheksiz. Biz bandalar doim shukrda bo‘lmog‘imiz lozim. Zero, Alloh taolo aytadi: «...Albatta, Uning ushlashi alamli va shiddatlidir»[1].
Tasavvur qiling, bordi-yu, siz do‘zaxiylardan bo‘lsangiz, u yerdagi azobga chiday olasizmi?! Albatta, yo‘q.
Shunday ekan Allohga tavba qiling! U Zotga xush kelmaydigan ishlardan qayting. Solih amallar ila Rabbingizga yaqinlashing.
Alloh bergan ne’matlarga shukr qiling. Gunoh va ma’siyatning kichikligiga qaramang. Allohning buyukligini nazaringizdan qochirmang.
Alloh buyuk! U Zot sizni kutilmaganda ushlamasidan avval qalbingizni qo‘rquv ila to‘ldiring. Qazoingiz yaqinlashmasidan avval poklaning. O‘lim kelgandagi pushaymondan naf yo‘q va buning uchun imkon berilmas...
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.
[1] Hud surasi, 102-oyat.