بسم الله الرحمن الرحيم

ИСЛОМДА МЕРОС МАСАЛАСИ

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي تَوَلَّى بِنَفْسِهِ تَقْسِيمَ الْمِيرَاثِ بَيْنَ الْوَرَثَةِ بِقَوْلِهِ "يُوصِيكُمُ اللهُ فِي اَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ" اِلَى آخِرِ الْآيَةِ وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى مَنْ قَالَ "مَنْ تَرَكَ مَالًا فَلِوَرَثَتِهِ" وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعِيْنَ وَعَلَى مَنْ تَبِعَهُمْ بِإِحْسَانٍ إِلَى يَوْمِ الدِّيْنِ اَمَّا بَعْدُ

Муҳтарам жамоат! Азалдан ҳар бир халқ ва динларда вафот этганнинг мол-мулкини мерос қилиб олиш қонун-қоидалари бўлган. Жумладан, динимизда ҳам бу масалага алоҳида эътибор қаратилиб, оят, ҳадис ва ижмоъда ким қанча мерос олиши баён қилинган. Чунки, меросни бўлиш ҳалол-ҳаром масаласига тегишли бўлиб, у мол-мулкка эга бўлишнинг ҳалол йўлларидан биридир. Агар меросни бўлишда бепарволикка йўл қўйилса, одамларнинг ҳаққи бир-бирига ўтиб кетади. Мерос масаласининг муҳимлиги шундаки, унинг асосий масалалари Қуръони каримда ҳал этилган, яъни меросни Аллоҳ таолонинг ўзи бандаларига бўлиб берди, ўзгага топширмади. Буни Қуръони каримда шундай ифодалайди:

...آَبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا

яъни: “...Ота-оналарингиз ва фарзандларингиздан қайси бирлари сизлар учун манфаатлироқ эканини билмайсизлар. (Шунинг учун мерос тақсими) Аллоҳнинг (ўзи) томонидан (белгиланди ва) фарз қилиб қўйилди. Албатта, Аллоҳ билимдон ва ҳаким зотдир” (Нисо сураси, 11-оят).

“Мерос” сўзи луғатда моддий ёки маънавий бойликни меросхўрга кўчиб ўтишини билдиради. “Мерос” луғавий маъносида Қуръони каримда қуйидагича келади:

وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ...

яъни: “Сулаймон (пайғамбарлик ва подшоҳликда) Довудга ворис бўлди...” (Намл сураси, 16-оят).

Мероснинг  шаръий истилоҳдаги маъноси қўйидагича: “Марҳумнинг барча мол-мулки тирик ворисларига ўтишидир”. Бунда мерос мол, кўчмас мулк ёки шаръий ҳақлардан бири бўлиши мумкин.

Мерос илми мазҳаблар ўртасида энг ихтилофи кам илм ҳисобланади. Яъни, меъроснинг аксарият масалаларида олимлар иттифоқ қилганлар. Мерос илми илмнинг учдан бири ёки ярми эканлиги айтилади. Бу илм инсонлардан биринчи олиб қўйиладиган ва унутиладиган билимлардан бўлади.

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай буюрадилар:     

تَعَلَّمُوا الْفَرَائِضَ وَعَلِّمُوهُ النَّاسَ فَإِنَّهُ نِصْفُ الْعِلْمِ وَهُوَ أَوَّلُ شَيْءٍ يُنْسَى وَهُوَ أَوَّلُ شَيْءٍ يُنْتَزَعُ مِنْ أُمَّتِي 

رَوَاهُ الْاِمَامُ الدَّارَقُطْنِيُّ

яъни: “Фароизни ўрганинглар ва уни одамларга ўргатинглар. Чунки у илмнинг ярмидир, у биринчи унутиладиган ва умматимдан олиб қўйиладиган нарсадир” (Имом Дороқутний ривояти).

Мерос масалаларининг биринчи унитилиб кетишига сабаб одамлар унга беэътибор бўла бошлайди, олимлардан ҳам бу ҳақида сўралмайди, сўралмагандан кейин ўқиб ўрганилмайди, натижада аста-секин унитилиб кетади. Воқеълик ҳам шуни кўрсатмоқдаки, мерос масаласи киши вафотидан ўн йиллар ўтгандан кейин кўтарилмоқда. Ваҳолангки, бу масала ўз ўрнида ҳал қилиниши керак эди. Албатта, мерос тақсимланишида мерос илмини биладиган уламолардан бирини чақириб унинг тақсимотига рози бўлиб амал қилинса, ўзаро келишмовчилик, силаи-раҳмнинг узилишига барҳам берилган бўларди.

Киши вафот этганидан кейин у қолдирган мол-дунёга нисбатан тартиб билан қуйидаги тўрт иш бажарилади;

1) Маййитни кафанлаш ва дафн қилиш. Мерос қолган молдан исроф ҳам,  зиқналик ҳам қилмасдан сарфланади.

2) Кафанлаш ва дафндан сўнг маййит  қолдирган молдан унинг қарзлари тўлиғича адо қилинади.

Гоҳида қолдирилган молдан маййитнинг қарзлари узилмасдан меросхўрлар меросни бўлиб олишади ва бу билан катта гуноҳни бўйниларига олишади. Баъзида қарздор киши уни адо қилишга етадиган мол қолдирмасдан вафот этади, ҳадисларда келишича бундай кишига Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам жаноза ўқишни истамаганлар. Шундай ҳолатда қарзни маййитнинг номидан бошқа киши тўлаб берса ҳам қарз адо бўлади. Яна, шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, қарздор одам ҳеч қандай мол қолдирмасдан вафот этса, уни тўлашга фарзандларини мажбурлаб бўлмайди.

3) Маййитнинг васиятлари, агар шаръан жоиз васиятлар бўлса, улар маййит қолдирган молнинг учдан биридан адо қилинади. Меросхўрларга эса васият қилинмайди. Чунки улар шундай ҳам мерос оладилар. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам қуйидагича марҳамат қилганлар:

إِنّ الله تَبَارَكَ وَتَعَالَى قد أَعْطَى لكُلّ ذِي حَقّ حَقّهُ فَلاَ وَصِيّةَ لِوَارِثٍ

  رواه الامام الترمذي

яъни: “Аллоҳ таборака ва таоло ҳар бир ҳақ эгасига ҳақини берди. Мерос олувчига васият қилиш йўқ”, – деганларини эшитдим (Имом Термизий ривоят қилган).

4) Маййитнинг юқоридаги сарф-харажатлардан ортиб қолган мол-дунёси Қуръони карим, суннат ва ижмоъда кўрсатилганига биноан ҳақдор меросхўрларга бўлиб берилади.

Шунинг учун мерос тақсим қилинмасдан олдин маййитнинг молидан хайри-эҳсон қилиб юбормаслик керак. Айниқса, маййитнинг балоғатга етмаган фарзандлари бўлса, бунга ниҳоятда эҳтиёт бўлиш лозим. Ота ёшлик ҳолида оламдан ўтиб, ортидан етим фарзандлари қолса ундан қолган мол-мулк унинг болалари то балоғатга етгунича авайлаб, сақлаб турилиши лозим бўлади. Лекин кўпинча маййитнинг хотини ёки ота-онаси бу мол-мулкни шариат кўрсатмасига номувофиқ сарфлаб юборишади. Аллоҳ таоло бундай огоҳлантириб шундай деган:

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا

سورة النساء:10

яъни: “Етимларнинг мол-мулкларини зулм йўли билан ейдиган кимсалар, албатта, қоринларида олов еган бўлурлар ва албатта, дўзахда куйгайлар” (Нисо сураси, 10-оят). Бошқа бир оятда эса шундай дейилади:

وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلاً لَّمّاً

яъни: “Меросни эса (ўз улушингизга ўзгаларникини) қўшиб еяверасиз” (Фажр сураси, 19-оят). Муфассирлар ояти каримадаги “қўшиб еяверасиз” жумласини ҳалолга ҳаромни, ўзининг ҳиссасига бошқаларнинг ҳиссасини, айниқса аёллар ва болаларнинг ҳиссасини қўшиб ейиш, деб тафсир қиладилар.

         Яна бир муҳим жиҳат шуки, маййитнинг қариндошлари ичида 6 киши ҳеч қачон меросдан бутунлай маҳрум бўлмайди. Улар: ота, она, эр, хотин, ўғил ва қиз. Бу кишиларни заифлиги сабабли меросдан четлаштиришга ҳаракат қилмаслик  керак, зеро бу ўзганинг ҳаққини ейиш бўлади.

ТЕЗИС ИЛОВАСИ

Муҳтарам жамоат! Мавъизанинг фиқҳий масалалар қисмида намозни бузувчи амаллар  ҳақида суҳбатлашамиз.  Қуйидаги амаллар намозни бузади:

• Намозда озми, кўпми дунёвий сўзни сўзлаш, гарчи ихтиёрсиз бўлса ҳам;
• Янглишиб бўлса ҳам салом бериш ёки саломга алик қайтариш;
• Ейиш ёки ичиш;
• Қибладан бошқа томонга бурилиш;
• Намоздаги бир рукнни бажариш асносида уч марта ортиқча ҳаракат қилиш (масалан: кийимни тўғрилаш, қашиниш ва ҳоказо);
• Ўзи эшитадиган даражада кулиш, аммо ёнидаги эшитадиган даражада кулса, таҳорати ҳам, намози ҳам бузилади.
• Дунёвий ташвиш туфайли “уф” тортиш, “оҳ-воҳ” дейиш ва йиғлаш, аммо охиратни ўйлаб, жаннатдан умидвор бўлиб, дўзахдан қўрқиб йиғласа намози бузилмайди; 
• Узрсиз томоғни қириш ёки йўталиш; (масалан: атайлаб йўталиш);
• Акса   уриб “Алҳамдулиллоҳ” деган кишига “Ярҳамукаллоҳ” дейиш;
• Бирор хабарга жавоб бериш гарчи, Қуръон оятини ўқиб бўлса ҳам (масалан: “Фалончи вафот этди”, дейилса, намоз ўқиётган киши: “Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожийъун”, деб жавоб берса);
• Таяммум билан намоз ўқиётган киши сувни кўриши;
• Бомдод намозини ўқиш пайтида қуёшнинг чиқиши;
• “Аллоҳу акбар” лафзидаги “а” товушини чўзиш;
• Намоз ичида ўқиладиган сура ва дуоларни китобга қараб ўқиш;
• Одамлардан сўраса бўладиган нарсани намозни ичида Аллоҳдан сўраб дуо қилиш (масалан: “эй Аллоҳ, менга кўп мол бер”).

(“Мухтасарул виқоя” ва “Нурул ийзоҳ” китобларидан).

Аллоҳ таоло барчамизни тўғри йўлида собитқадам қилиб, мерос ҳукмларига амал қилиш бахтини насиб этсин! Омин.

Агар инсон одамларнинг кўзидан яшириб, беркитиб, уйининг ичига кирволиб, деразаларига қора пардаларни тўсиб, гуноҳ содир этса ҳам, шу гуноҳига қиёмат куни 4 та нарса гувоҳликка беради.

Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч кимга билдирмай қилаётган гуноҳимиз учун ҳам охиратда тўрт нафар гувоҳлар бизга қарши гувоҳликка ўтадилар.

1-гувоҳ: Биз гуноҳ қилаётган ер, жой.

Аллоҳ таоло бу ҳақида Қуръони Каримда шундай деган:

يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا

“Ўша кунда у(ер) ўз хабарини айтадир” (Залзала сураси, 4-оят).

Биз бир квадрат метр жойда гуноҳ қилганмизми, даҳлизда гуноҳ қилганмизми, ҳаммомда гуноҳ қилганмизми, ҳаммасини айтиб беради.

2-гувоҳ: Елкамиздаги фаришталар.

Елкамиздаги фаришталар бизнинг барча амалларимизни ва сўзларимизни ёзиб боришяпти.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай деган:

وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ كِرَاماً كَاتِبِينَ يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ

“Ҳолбуки, устингиздан кузатиб турувчилар бордир. Улар ҳурматли, ёзиб тургувчилардир. Улар нима қилаётганингизни биладир” (Инфитор сураси, 10-12-оятлар).

Бошқа бир оятда бундай деган:

إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ

“Зотан икки кутиб олувчи ўнгда ва чапда ўтирган ҳолларида кутиб олурлар. У бирор сўз айтмас, магар ҳузурида (фаришта) ҳозиру нозир” (Қоф сураси, 17-18-оятлар).

3-гувоҳ: Номаи аъмолимиз.

Номаи аъмолимиз (амаллар дафтаримиз)га ҳар бир сўзимиз, қилган ишимиз ёзиб борилмоқда. Ана шу китоб қиёмат куни бизга берилади. Баъзиларга ўнг тарафидан, баъзиларга чап тарафидан, айримларга орқа томонидан берилади.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда китоби ўнг тарафдан бериладиганлар ҳақида шундай деган:

فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا كِتَابِيهْ إِنِّي ظَنَنتُ أَنِّي مُلَاقٍ حِسَابِيهْ

“Бас, кимнинг китоби ўнг тарафдан берилса, у, мана, менинг китобимни ўқиб кўринглар... Албатта, мен ҳисоб-китобимга йўлиқишимга ишонардим, дейдир” (Ал-Ҳааққаҳ сураси, 19-20-оятлар).

Китоби чап тарафдан бериладиганлар ҳақида бундай деган:

وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتَابِيهْ وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِيهْ يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ مَا أَغْنَى عَنِّي مَالِيهْ هَلَكَ عَنِّي سُلْطَانِيهْ

“Ва аммо кимнинг китоби чап тарафдан берилса, у, вой шўрим, кошки менга китобим берилмаса эди. Ва ҳисоб-китоб қандоқлигини билмасам эди. Қани (бу дунёдаги ўлим) охиргиси бўлса эди. Молу мулким мени сақлаб қола олмади. Менинг султоним ҳам ҳалок бўлди, дейдир”. (Мулку султоним, мансабу обрўйим, насабу хасабим ҳамма ҳаммаси ҳалок бўлди.) (Ал-Ҳааққаҳ сураси, 25-29-оятлар).

Аллоҳ таоло бошқа бир оятда номаи аъмолнинг гувоҳ бўлиши ҳақида шундай марҳамат қилган:

وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَاباً يَلْقَاهُ مَنشُوراً اقْرَأْ كَتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً

“Биз ҳар бир инсоннинг амалини бўйнига боғлаб қўйганмиз ва қиёмат куни унга китоб чиқарамизки, унга очилган ҳолда рўбарў бўлур. Китобингни ўқи, бугунги кунда сен ўзингга ўзинг ҳисобчиликка кифоя қилурсан (дейилур)”. (Бошқа ҳисобчининг кераги йўқ. Ҳамма ишларинг шу китобда ёзилган, ўқиб олсанг бўлди. Ўзинг ўзингга ҳисобчисан, гувоҳсан.) (Исро сураси, 13-14-оятлар).

4-гувоҳ: Тана аъзоларимиз.

Инсоннинг тана аъзолари қиёмат куни бу дунёда қилган ишлари ҳақида гувоҳлик беради. Кўз нималарга қарагани ҳақида, қулоқ нималарни тинглагани ҳақида, қўл нималарни ушлагани ҳақида, оёқ қаерларга юриб боргани ҳақида, тил нималарни гапиргани ҳақида, бошқа аъзолар ҳам қаерда нима иш қилгани ҳақида гувоҳлик беради.

Аллоҳ таоло бу ҳақида шундай деб марҳамат қилган:

 الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

“Бугунги кунда уларнинг оғизларига муҳр урамиз. Нима касб қилганларини Бизга қўллари сўзлар ва оёқлари гувоҳлик берур”. (Жиноятчиларнинг оғизлари муҳрлаб қўйилади, бошқа аъзолари шоҳидлик бера бошлайди. Қўли гапиради, оёғи гувоҳлик беради.) (Йасин сураси, 65-оят).

Ҳа, азизлар, бу дунёда бирор муддат тинмаган, бировларга гапириш имконини бермай маҳмадоналик қилган тил у Кунда боғлаб, муҳрлаб қўйилади, унинг ўрнига бошқа аъзолар гапиради.  

Аллоҳ таоло мана шу тўртта гувоҳни қиёмат куни бизга қарши гувоҳликка ўтмайдиган қилиб қўйиши мумкин. Бунинг шарти – тавбадир.

Банда ҳақиқий маънода тавба қилса, истиғфорда бардавом бўлса, Аллоҳ таоло мазкур гувоҳларнинг ёдидан барча гуноҳларни чиқариб юборар экан. Шунда ер ҳам, фаришталар ҳам, номаи аъмолимиз ҳам, тана аъзоларимиз ҳам фақат яхшиликларимиз ҳақида гувоҳлик берар экан.

Шунинг учун ҳар биримиз тавба ва истиғфорга машғул бўлайлик!

Аллоҳ таоло тавбаларимизнинг насуҳ тавба, истиғфорларимизнинг ҳақиқий истиғфор бўлишини насиб этсин, омин!  

Ёрқинжон домла мавъизалари асосида

Нозимжон Иминжонов тайёрлади

Кеча, 18 январь куни Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги “Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим юртида “Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази”, “Ҳадис илми мактаби” фаолияти билан таништириш, шунингдек марказ ташаббуси билан нашр қилинган “Имом Бухорий таърифи”, “Самарқанд алломалари” ҳамда “Одоблар хазинаси” китобларининг тақдимотини ўтказиш бўйича тадбир ўтказилди. Бу ҳақда билим юрти матбуот хизмати хабар берди.

Тадбир қизғин баҳс-мунозаралар билан давом этди. Билим юрти талабалари қизиқтирган саволларига меҳмонлар жавоб бердилар.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати