Қадимдан Самарқанд шаҳри ўзининг буюк алломалари билан жаҳонга донг таратган. Шундай уламолардан бири Абу Лайс куняси билан танилган Наср ибн Муҳаммад ибн Иброҳим Хаттоб Самарқандий Тусий Балҳий, баъзи ривоятларда Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад (Муҳаммад) ибн Иброҳим Самарқандий.

 Абу Лайс Самарқандий (301-393ҳ) «Имомул ҳуда», «Ал-Фақиҳ» номлари билан машҳур бўлган. Ҳаёти давомида тафсир, фиқҳ, ҳадис, ақида, қироат ва усул ад-дин каби фанларга доир кўплаб асарлар яратган.   

Имом Абу Лайс Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» - «Илмлар уммони» деб номлаган тафсири «Ат‑тафсир бил-маъсур» тоифасидандир. Бу асар Хуросон ва Мовароуннаҳрда шу йўлда яратилган илк асар, тафсир илмининг асоси сифатида баҳоланади. Алломанинг тафсири илмий жиҳатдан ниҳоятда мукаммал яратилган.  

Асар қуйидаги жиҳатлари:  

1. Ҳар бир суранинг қаерда, қандай ҳолда нозил бўлганлиги;  

2. Ояти карималарнинг машҳур муфассирлар қандай шарҳлагани;  

3. Оятларнинг нозил бўлиш сабаблари, улар тўғрисидаги маълумотларни аниқ, содда, равон қилиб баён этилганлиги;  

4. Оятларни тафсир қилишда фиқҳий, ақидавий ҳукмларни келтирилганлиги билан эътиборга лойиқ. Шу билан бирга, оятларни ўқилишида қироатхонларнинг ютуқ ва камчиликлари ҳам таҳлил қилинган.  

Муҳаммад Ҳусайн аз-Заҳабий «ат-Тафсир вал-муфассирун» асарида Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» тафсири ҳақида шундай деб ёзади: «Бу тафсирни кўп маротаба ўқиб чиқдим, муаллиф бир бобида салаф уламоларидан ривоят қилган ҳолда кишиларни тафсир илмини ўрганишга чақиришини ва унинг фазилатини баён қилишини кўрдим. Сўнг араб тилини ҳамда оятларнинг нозил бўлиш сабабларини яхши билмаган ҳолда оятларни тафсир қилиш мумкин эмаслигини баён қилган. У тафсирга бўлган ҳурматни нафақат ўз фикри билан, балки салаф уламоларининг сўзлари билан ҳам асослайди. Агар бирор киши араб тилини ва ояти карималарнинг нозил бўлиш сабабларини яхши билмаса, тафсирни ўргансин, ёд олишга ҳаракат қилсин, оятлар ҳақида маълумот беришни хоҳласа, бирор олимдан ҳикоя тарзида гапириб бериши мумкиндир», деб таъкидлайди.  

Бизга маълумки, тафсирдаги сўзлар хусусида луғат илми олимларининг фикрлари ҳам ўрин олган. Шарҳни мукаммаллаштириш мақсадида Пайғамбар ҳадисларидан, араб шоирларининг асарларидан иқтибослар берилган, саҳоба ва тобеъинлардан кўплаб ривоятлар келтирган. Шу сабабли "Баҳр ал-улум» тафсири ислом оламида, хусусан, ҳанафия мазҳабида машҳур бўлди. Ўқувчига осон бўлиши учун асарда келтирилган ҳадисларнинг санадлари зикр қилинмаган.  

Ўз замонининг олимлари Абу Лайс Самарқандийни тафсиршуносликнинг асосчиси, дея эътироф этди. Ундан кейин кўплаб муфассирлар Қуръони каримга шарҳлар битди. Уларга Абу Лайс Самарқандийнинг тафсири асосий манба бўлиб хизмат қилди. Шу сабабли замондошлари унга «Имомул-худа» — «Тўғри йўл имоми» деган юксак ном бердилар.  

Самарқандийнинг тафсири кўпчилик муфассирларнинг асарлари орасидан яна шу жиҳати билан алоҳида ажралиб турадики, унда аниқ манбаларга асосланган, қироат турларига эътибор қаратилган, араб тилидаги сўзларнинг маънолари тушунтирилган. Мазкур тафсирдаги ўзига хос хусусиятлардан яна бири, бу – Қуръони каримда тарбиявий жиҳатининг ёритилишга алоҳида аҳамият қаратилган.  

Исро сурасининг 23-оятида “Роббинг фақат Унинг ўзига ибодат қилишингизни ва ота-онага яхшилик қилишни амр этди. Агар ҳузурингда уларнинг бирлари ёки икковлари ҳам кексаликка етса, уларга «уфф» дема, уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт!”  

Ушбу “ота-онага яхшилик қилиш" ояти кариманинг шарҳида меҳрибонлик билан уларга итоат қилиш,«уларга «уфф» дема, уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт» оятидаги «уфф» сўзи бир неча маънода келади. Бир маъноси ота-онага ёмон сўзларни айтиш, уларни ҳақоратлаш беҳурмат қилиш маъносида бўлса, бошқа маъноси уларнинг олдида "уфф" дейиш «Болам оғир ҳолатга тушиб қолибди-да», деб озор чекишидир.  

Аллома ота-онага яхшилик қилиш, уларга ҳеч бир озорни раво кўрмаслик, уларга фақат яхши сўз айтиш фарзанд учун ҳам фарз, ҳам қарз эканлигини таъкидлайди. Шу боисдан ҳам ёшлар тарбиясида диний, миллий ва умуминсоний қадриятларнинг қарор топишида ҳам тафсир илмининг ўрни беқиёс ҳисобланади  

Муфассир салаф уламоларининг саҳоба ва тобиъинларнинг сўзларидан келтириб тафсир қилади. Лекин у ким ривоят қилганини зикр этмайди. Камдан-кам ҳолларда санад (ривоят қилувчи)ларни айтиб ўтади. Маълум ҳолларда қироатларга ҳам эътироз билдиради, баъзан тилга ҳам мурожаат қилиб туради. Абу Лайс Самарқандий араб, форс, туркий тиллар қаторида иброний тилни ҳам мукаммал билган. Ўша даврда Самарқандда 30 минг яҳудий истиқомат қилган. Аллома иброний тилда ёзилган тавротни бемалол ўқирди. Қуръондаги бир оят бошқа бир оятни тушунтириб берадиган бўлса, Қуръонни Қуръон билан шарҳлайди. Исроил қиссаларидан ҳам ривоятлари учраб туради. Кўпинча баъзилар ундай деди, баъзилари бундай деди, деб ҳам зикр этади. Баъзи қийин жойларда ўқувчига савол бериб, сўнг унга ўзи жавоб беради. Қуръонда ихтилоф ва қарама-қаршилик бор, деб ўйлаётган кишиларга эътироз билдириб, уларнинг шубҳаларини бартараф этади. Китоб жуда нодир маълумотларни жамлаган. Унда муфассир нақл бўйича тафсир ва ақл бўйича тафсирни бир жойда жамлаб, нақлий жиҳатни ақлий жиҳатдан устун қўйган. Шунинг учун бу тафсирни манбаларга асосланган (маъсур) тафсир деб ҳисоблаймиз.  

Алломанинг «Баҳр ал-улум» тафсирининг бир нечта нусхалари мавжуд. Икки нусхаси Миср Араб Республикаси кутубхоналарида, бир нусхаси Эдинбург кутубхонасида сақланмоқда. Уч жилдлик ушбу асар Миср Араб Республикасининг «ал-Азҳар» университети докторлари Муҳаммад Муавваз, Аҳмад Абдулмавжуд ва Абдулмажид ан-Нутийлар томонидан ўрганилиб, 1993 йил Байрутда нашр этилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институтида 2824 рақамли тафсирнинг тўлиқ нусҳаси ҳамда 3294/IX рақами остида 3 варақдан иборат бўлган парчаси мавжуд. Умумий ҳисобда тафсирнинг 77 нусҳаси ҳозирги давргача етиб келган.  

Хулоса қилиб айтганда, Абу Лайс Самарқандийнинг «Баҳр ал-улум» асарининг мазмун-моҳиятини, ўгитларини ёшларимизнинг қалбига сингдира олсак, ёшларда бағрикенглик онги, тафаккури ва хулқ одобини чиройли шакллантирсак, бугунги кунда уларнинг тарбиясига, саломатлиги ва маънавиятига салбий таъсир ўтказаётган диний ақидапарастлик, гиёҳвандлик, боқимандалик ва оммавий маданият каби иллатлардан ҳимоя қилишимиз осон бўлади.  

Шундагина ғаразли мақсадларни кўзлаб юрган кучлар уларни тўғри йўлдан чалғита олмайди.  

А.Абдуллаев, Тошкент ислом институти «Тафизул-Қуръон» кафедраси катта ўқитувчиси

“Жумадан жумагача” рукни орқали muslim.uz сайтида эълон қилинган энг муҳим хабарларнинг қисқача шарҳи билан танишиш мумкин.

Президентимиз томонидан 2018 йил 16 апрелда қабул қилинган «Диний-маърифий соҳа фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармонда маърифатпарварлик, бағрикенглик, меҳр-мурувват, бунёдкорлик каби эзгу фазилатлар ва қадриятларимизни кенг тарғиб қилиш, жамиятда ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлашда диний-маърифий соҳа вакилларининг ўрни ва иштирокини ошириш ҳамда 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофиқ бир қатор вазифалар белгилаб берилди.

Жумладан, “Жаҳолатга қарши маърифат” улуғвор ғоя асосида диннинг асл инсонпарварлик моҳиятини, эзгулик, тинчлик ва инсонийлик каби фазилатлар азалий қадриятларимиз ифодаси эканлигини кенг ёритиш ва бу соҳадаги илмий-маърифий фаолиятни жадал ташкил этиш, ислом ва жаҳон цивилизациясига бебаҳо ҳисса қўшган аждодларимизнинг бой маданий меросини чуқур ўрганиш асосида ёшларнинг онг-у тафаккурини шакллантириш, динни зўравонлик ва қон тўкиш билан бир қаторга қўядиган бузғунчи ёт ғояларнинг асл моҳияти ва мақсадлари ҳақида аҳолининг, айниқса, ёшларнинг хабардорлик даражасини ошириш, жамиятда миллий ва диний қадриятларимизга ёт бўлган ғояларга нисбатан тоқатсизлик муҳитини шакллантириш, жамиятда бағрикенглик, ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат, тинчлик ва тотувликни, ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлашда диний-маърифий соҳа вакилларининг дахлдорлик ҳисси ва иштирокини янада ошириш, диний-маърифий ташкилотларнинг моддий-техника таъминотини мустаҳкамлаш, соҳа вакиллари меҳнатини муносиб рағбатлантириш ва ижтимоий ҳимоясини кучайтириш, глобаллашув шароитида жамиятимиздаги ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлиги ва эътиқод эркинлигига таҳдид туғдириши мумкин бўлган омилларни барвақт аниқлаш ва олдини олишга қаратилган ахборот-таҳлилий фаолиятни кучайтириш, диний ва дунёвий билимлар уйғунлигини ривожлантириш асосида таълим сифатини ошириш, диний-маърифий соҳада малакали кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оширишнинг яхлит тизимини яратиш бўйича барча зарур чоралар кўрилмоқда.

         Ислом дини таълимотида юрти ва миллатига хиёнат қилиш, бегуноҳ одамларнинг қонини тўкиш оғир гуноҳ саналади. Исломнинг муқаддас китоби бўлган Қуръони каримда террор ҳаракатларига қарши шундай оятлар келтирилган: “Аллоҳ бузғунчилик-фасодни севмайди”  (Бақара, 205-оят).    

     Яна бир оятда эса:  “Эй мўминлар, Аллоҳга, пайғамбарига ва ўзларингиздан бўлган бошлиқларга итоат қилинглар”, дейилади. (Нисо сураси, 59-оят).

Ислом дунёсидаги дастлабки террорчилик ҳаракатини қўллаган жамоа сифатида 657 йили вужудга келган “Хорижийлар” оқимини кўрсатиш мумкин. Ушбу гуруҳ  “Гуноҳи кабира” (катта гуноҳ) қилганлар имондан чиқади ва уларга қарши уруш (жиҳод) олиб бориш керак, деб эълон қилган ва ўзларига эргашмаган мусулмонларни қирғин қилишган.

         Шундай экан, ёш авлодда мустақил теран фикрлаш, соғлом дунёқараш ва мустаҳкам ирода, қалби ва онгида соғлом ҳаёт тарзи, миллий ва умуммиллий қадриятларга ҳурмат-эҳтиром, мафкуравий таҳдидларга қарши доимо сергак, огоҳ ва ҳушёр бўлиб яшаш туйғусини болаликдан шакллантириш лозимдир.

     Исломда тинчлик инсон қалбининг тинчлигидан бошланади. Сўнгра қалбдаги тинчлик оилага кўчади. Ислом оила тинчлиги учун зарур бўлган барча чораларни ишга солади. Демак, аста-аста оиладаги тинчлик қўни-қўшни, қариндош-уруғлар орасига кўчади. Сўнгра тинчлик жамиятга кўчади. Ҳар бир жамият ўзаро тинчликда яшаш учун нималар қилиши лозимлиги ҳам муқаддас динимиз кўрсатмаларида белгилаб қўйилган.

Жаноб Расул Акрам (с.а.в.) муборак Ҳадиси шарифларида айтадиларки: "Икки неъмат борки, кўпчилик инсонлар унинг қадрига етмайдилар. У хотиржамлик ва сиҳат-саломатлик".

Инсонда хотиржамлик бўлмас экан, на егулигида ҳаловат бўлсин, на уйқусида. Кўнглига ҳеч нарса сиғмайди, чунки унда хотиржамлик йўқ-да! Агар кишининг саломатлиги бўлмаса, у суйиб тановул қиладиган лаззатли таом ҳам татимайди. Чунки унинг танасида оғриқ бор. Ҳадиси шарифдан кўриниб турибдики, тинчлик, осойишталик ва хотиржамлик улуғ неъматдир. Тинчлик бор жойда юрт равнақ топади.

Дарҳақиқат, инсон огоҳ бўлсагина келиши ёки содир бўлиши мумкин бўлган фитна-фасод, хавф-хатарни олдини олиш ва бартараф қилиш ҳаракатида бўлади. Аксинча, ғофил, бепарво ва лоқайд бўлган кимса эса атрофида нималар бўлаётганига ҳам эътибор бермай, охир-оқибат турли бало ва мусибатларга дучор бўлади. Ҳар бир мусулмон турли фитна, фасод ишлардан, бузғунчилик, динда фитнага тушиш, хусусан бир жамиятда яшовчи инсонлар ўртасида тафриқа солиш, бузғунчи фикр ва ботил ғояларни тарқатиш каби ношаръий амаллардан эҳтиёт бўлиши зарур.

Донишмандлардан бири шундай деган эди: “Душманлардан қўрқма – нари борса, улар сени ўлдириши мумкин. Дўстлардан қўрқма – нари борса, улар сенга хиёнат қилиши мумкин. Бефарқ одамдан қўрқ – улар сени ўлдирмайди ҳам, сотмайди ҳам, фақат уларнинг жим ва бепарво қараб туриши туфайли ер юзида хиёнат ва қотилликлар содир бўлаверади”. Тўғри, душман қотиллиги, дўст хиёнати – бу оғир мусибат, катта йўқотиш, аммо бепарво ва лоқайдликнинг зарари олдида ҳеч нарса эмас. Чунки лоқайдликнинг зарари кўпчиликка, жамиятга бўлади.

Ҳасан ТАЛХАЕВ  - Пайариқ туман “Чинобод” жоме масжиди имом хатиби

Шу йил, 24 октябрь куни Фарғона вилояти вакиллигида шаҳар-туман бош имом-хатиблари иштирокида йиғилиш бўлиб ўтди. Унда ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштириш, диний бағрикенглик ҳамда миллатлараро тотувликни мустаҳкамлаш борасида имом-хатиблар томонидан амалга оширилаётган ишлар таҳлил қилинди. ЎМИнинг 2685-сонли хатида келтирилган топшириқлар кўриб чиқилди.

Жойларда меҳнат ва ижро интизоми борасида йўл қўйилаётган хато-камчиликлар, “Одоб-ахлоқ комиссияси” фаолияти самарадорлигини ошириш, масжидларда куз-қиш мавсумига жиддий тайёргарлик кўриш, иситиш ва бошқа мақсадларда техник хавфсизлик талабларига мос бўлмаган асбоб-анжомлардан фойдаланмаслик бўйича зарур кўрсатмалар берилди.

Маълумки, вилоятда ҳафтанинг ҳар чоршанба кунлари “Маънавият-маърифат” машғулотлари ўтказилар эди. Чоршанба “Фуқароларни қабул қилиш” куни сифатида белгиланиши ҳамда ЎМИнинг юқорида қайд этилган хатидаги кўрсатмага биноан эндиликда “Маънавият-маърифат” машғулотлари ҳафтанинг пайшанба кунлари ўтказилиши белгиланди.

Шунингдек, диний таълим муассасалари битирувчиларининг иш тақсимоти бўйича жараёнлари ўрганилди. Вилоят бош имом-хатиби Убайдуллоҳ домла Абдуллаев, вилоят бош имом-хатиби ўринбосари Алишер домла Наимов ҳамда Фиқҳ мактаби устози Аҳмадхон домла Низомовлар ёш имомлар билан учрашиб, улар билан самимий суҳбат қилдилар. Дин хизматига қадам қўяётган ёш кадрлар имом-хатиблар, уламолар ёнига кириб, гўзал хулқ ва ихлос билан хизмат қилишлари, аҳолига ислом маърифати ва моҳиятини етказиш, ёшларни ватанга муҳаббат ҳамда аждодларга муносиб равишда тарбиялашда дин ходимлари ибрат бўлмоғи, бир сўз билан айтганда, пешволикка муносиб бўлиш лозимлиги таъкидланди. Устозлар йўли, уларнинг ибратли ҳаётидан намуналар келтирилиб, дин хизматига бел боғлаётган ёшлар ҳаққига дуо қилинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Ўзбекистон Республикаси Фанлар акадамемияси Астрономия институти хабарига кўра, бугун, 25 октярбь куни Ўзбекистонда қисман Қуёш тутилиши кузатилади. Қуёш тутилиши Тошкент вақти билан 15:23да бошланади, максимум фазаси эса 16:34да кузатилади. Шу пайтда Ой Қуёш юзасининг 68 фоизини тўсади ва бу вақтда Қуёшнинг горизонтдан баландлиги 68 даражани ташкил қилади. Қуёш тутилиши соат 17:38да якунига етади.
Бу жараёнда динимизда қандай амаллар қилиш кераклиги баён қилинган.
Қуёш тутилганда жуманинг имоми одамлар билан икки ракат нафл намоз ўқийди. Иккисида қироатни махфий ва узоқ қилади. Сўнгра то қуёш очилиб кетгунча дуо қилади. Агар имом ҳозир бўлмаса, якка-якка ўқийдилар.
Бу намозни сафарда ҳам, ҳазарда ҳам, эркак ҳам, аёл ҳам ўқийди. Қари кампирлар, ёш болалар ҳам жамоат билан ўқиса, яхши. Жума фарз бўладиган шахсларга бу намоз амр қилинган.
Бу намозда азон ва иқома йўқ. Жамоат «Намозга!» деб чақирилади. Жамоат бўлиб ёки ёлғиз ўқиса ҳам бўлади. Яхшиси – масжидда ўқиш.
Бу намозда жумадаги каби хутба қилинмайди. Чунки Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз ўқишга амр қилганлар. Хутба қилишга амр қилмаганлар.
Намоз ўқилиш тартиби:
2 ракат намоз ўқилади.
Қироат махфий ва узоқ қилинади.
Бу намозда азон ва иқома йўқ. Жамоат «Намозга!» деб чақирилади. Жамоат бўлиб ёки ёлғиз ўқиса ҳам бўлади.
Сўнгра то қуёш очилиб кетгунча дуо қилади.
Қобийса ибн Мухориқ ал-Ҳилолий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида қуёш тутилди. Бас, у зот дахшатга тушган ҳолда кийимларини судраб, (шошилиб) чиқдилар. Мен ҳам ўша куни у зот билан Мадинада эдим. Бас, икки ракат намоз ўқидилар. Иккисида қиёмни узоқ қилдилар. Сўнг қуёш очилганда қайтдилар ва:
«Албатта, булар оят-белгилардир. Аллоҳ таоло улар билан бандаларини қўрқитади. Қачон уларни кўрсангиз, энг яқиндаги ўқиган фарз намозингиз каби намоз ўқинг», дедилар».
Имом Абу Довуд ва Насоий ривоят қилишган
Самура розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қуёш тутилганда бизга имом бўлиб намоз ўқидилар. Биз у зотнинг овозларини эшитмадик».
«Сунан» эгалари ривоят қилишган.
Чунки қуёш кундузи тутилади. Кундузги жамоат намозларида қироат махфий бўлади.
Оиша розияллоҳу анҳо:
«Кусуф намозида эдик. У зотнинг қироатларини биринчи ракъатда Бақара сурасига, иккинчисида эса Оли Имронга тахмин қилдим», деганлар.
Абу Довуд ривоят қилган.
Сўнгра то қуёш очилиб кетгунча дуо қилади.
Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шунга амр қилганлар.
Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Албатта, Аллоҳ юборадиган ушбу оятлар бировнинг ўлими ёки ҳаёти учун бўлмайди. Лекин Аллоҳ уларни бандаларини қўрқитиш учун юборади. Бас, улардан бир нарсани кўрсангиз, Аллоҳга зикр ва дуо қилишга, истиғфор айтишга шошилинг», дедилар».
Бешовларидан фақат Термизий ривоят қилмаган.

Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
"Кифоя" китобидан олинди.