Сайт тест ҳолатида ишламоқда!
25 Сентябр, 2025   |   3 Рабиъус сони, 1447

Тошкент шаҳри
Бомдод
04:55
Қуёш
06:13
Пешин
12:20
Аср
16:28
Шом
18:19
Хуфтон
19:31
Bismillah
25 Сентябр, 2025, 3 Рабиъус сони, 1447

Далилларни тушунишдаги тўғри ёндашув

24.11.2020   2427   6 min.
Далилларни тушунишдаги тўғри ёндашув

“Экстремистик ғояларни  инкор қилишда шаръий далиллар”

3.  Далилларни тушунишдаги тўғри ёндашув.      

Мазкур масала қуйида айтиб ўтиладиган асосларга таянади: 

А). Саҳобаларнинг йўлига эргашиш. Уларнинг “шаръий далилларни тўғри тушунишда саҳобаларннг маслагига эргашамиз” деган гапи айёрликдан кейинги яна бир айёрликдир. Улар саҳобаларнинг назаридаги ёндашув ва ривоятларни қаёқдан ҳам чуқур англасинлар! Чунки саҳобалар ҳақидаги нақл ва хабарлар турли китобларнинг турли бобларида битилган сатрлардир. Ахир улар саҳобаи киромларнинг асарларидан таркиб топган ушбу илмий манбаларни ўзаро мувофиқлаштириб тадқиқ  қила олармиди? Бунинг жавоби  эса шубҳасиз эплай олмайдилар қабилида бўлади.

Аммо улар саҳобаи киромларнинг ёндашув маслакларига тобеъ бўлишни чиндан ҳам истасалар, тўрт мўтабар мазҳабдан бирини танлашга мажбур бўладилар. Чунки мазкур мазҳаб алломалари саҳобаларга биздан кўра яқинроқ ва уларнинг маслагида биздан кўра етукроқ инсонлар эдилар. Турган гапки  шаръий асосларни тушиниш борасида мазҳаб алломаларининг маслаги ҳам ўзларига Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламдан мерос бўлиб қолмаган. Балки бу жараён саҳобаи киромларга мерос бўлиб қолди. Саҳобалардан тобеийнларга,  тобейинлардан кейин эса фиқҳий мазҳаб мужтаҳидларига уланди.

Шубҳасиз, имом Абу Ҳанифанинг мазҳаблари ибни Масъуднинг йўлига боғланади. Имоми Моликнинг мазҳаблари ибни Умар ва у кишининг ўғиллари ҳамда ҳодимларининг йўлига боғланади. Тобеинлардан иборат тўрт мазҳаб мужтаҳидларининг машойихлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан таълим олганлари ҳеч кимга сир эмас. Энг камида ушбу силсила саҳобалардан таълим олган тобеинларнинг шогирдлари. Шунинг учун ҳам шаръий далилларни идрок этиш борасида тўрт мазҳаб мужтаҳидларининг маслаги расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмалари бўлиб, айни пайтда саҳобалардан ўтиб келаётган омонатдир. Ҳаммага маълум ҳақиқат шуки, саҳобалар гарчи турли ўлкаларда яшаган бўлсалар-да, уларнинг шаръий асослар устидаги турли ҳил қарашлари ортидан фиқҳий мадрасалар вужудга келди. Ироқда имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ қўллари остида ҳозирги замон таъбири билан айтганимизда фиқҳ куллиялари ташкил топди. Мадинаи мунавварада имом Моликнинг мадрасалари ташкил топди. Кейинчалик бу мактабни икки буюк имомлар – имом Шофиъий ва имом Аҳмадлар ривожлантириб турли ўлкаларга тарқатдилар. Улардан кейингилар зиммасида эса мазкур мужтаҳид алломаларга шогирд бўлиб, кўрсатган йўлига тобеъ бўлиш, уларнинг аслий (ақидавий) қоидаларини маҳкам тутиб айрим фаръий (фиқҳий) масалалардагина ижтиҳод қилиш қолди, холос. Чунки мазкур фиқҳий мазҳабларнинг маслаги Аллоҳ ва расулининг ҳукмларини  англаб етиш ва тўғри тушунишда асос бўладиган саҳобаи киромларнинг маслаги ҳисобланади. Зеро, мазҳаб уламолари далилларни тадқиқ қилишда саҳоба ва тобеинларнинг танловларига эргашиш қоидасини илгари сурдилар. Улар аслий қоидалар ва куллий аҳкомларни жамлаш (мувофиқлаштириш)да бор имкониятларини ишга солдилар. Айнан саҳобалар маслаги асосига ўз мазҳабларини барпо қилиб Китоб ва фатволарида уларни қарор топтирдилар.

Биз бугун мазкур асарларни усули фиқҳ деб номлаймиз. Имом Шофеийнинг “Рисола” номли китоблари ҳам шулар жумласидандир. Имом Молик “Муватто ”

китобларида уни янада кенгроқ ёритганлар. Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг шогирдлари Шайбонийнинг  “Асил” китобида у ҳақида нақл қилинади.

Имом Аҳмаддек забардаст аллома ҳам ўз “Муснад”ларида ундан далиллар келтириб ўтади.

Ҳеч кимга сир эмаски, ўзида саҳобалар танлови ва талқинларини  жамлаган мазкур тизимли усуллар  фиқҳий мазҳабларнинг асосини ташкил қилган.   

Шу ерда ҳақли савол туғилади: саҳобаи киромларнинг шаръий далилларни идрок этиш борасидаги маслагига ҳозирги бидъат аҳли жамоалари яқинроқми ёки саҳобалар замонига яқин бўлган  мазҳаб уламолари яқинроқ бўлганми?

Бугунги воқеъликдан келиб чиқсак уларнинг “шаръий далилларни саҳобаи киромларнинг  талқинида идрок қилиш” деган сўзлари фақат ҳавои гаплардир. Воқеъликда амалиётга татбиқ қилинмаган, бирор илмий қийматга эга бўлмаган даъволардир холос.

Иккинчи: араб луғатини чуқур билиш.

Бу масала борасида ҳам улар араб тилида ҳар қанча чуқур билимларга эга бўлмасин, мазҳаб уламолари жамоасининг билим-маърифати олдида уларнинг ўндан бирини ҳам билмайдилар. Биз қандай қилиб араб тилида ҳам етук даражада гапира олган мазҳаб алломаларни четга суриб қўйиб  уларнинг ўрнига мутаассиб жамоаларнинг маслагини қабул қиламиз?! 

Бу қандай ҳам жаҳолат ва бедодликки, улар ўзларини, шаръий ҳукмлар истинботи учун зарур бўлган араб тили ва қоидаларида чуқур билм ва етарли даражада маҳоратга эга деб биладилар! Мазкур жамоалар фикрича,  араб тили ичида яшаб уни ўзига сингдирган, керак бўлса уни нутқ маданияти даражасида  қўллаб юрган мазҳаб уламолари уларнинг даражасига етолмас эканлар. Ҳатто мақомлари ҳақида “гапирган гапи араб тилидаги ҳужжатдир” дейилган имом Шофеийдек  алломалар ҳам мазкур мутаассиб жамоаларга тенг келмас эмиш. 

Фиқҳий мазҳаб алломалари чизиб берган, ўз шайхлари ва улар орқали саҳобаи киромлардан мерос ўлароқ ўтиб келган ушбу маслак нафс таскин топадиган ва суянишга лойиқ бўлган маслакдир. Биздан бирор киши тўрт мўътабар мазҳабнинг бирортасига эргашар экан, аниқ биладики эргашаётган ушбу йўли замонлар оша минглаб алломалар хизмат қилган асл илмий маслакдир. Китоб ва Суннат ҳидояти (йўллаган йўл)да юриш осон бўлган услубдир. Мазҳаб алломаларининг бошқаларни кофирга чиқариш, экстремизм, ноҳақ қон тўкиш каби вайронкор фикрлар билан ёндашганларини кўрмайсиз. Чунки уларнинг фиқҳий ҳукм ва фатволари бидъат аҳлидан иборат мутаассиб жамоаларнинг тутган йўлидан бутунлай айродир. Аммо мутаассиб жамоа вакиллари илмда ҳам жуда ночор, идрок ва тушунишда юзаки ёндашадиган жамоалардир. Улар  шунинг учун ҳам фатволарида ўйин, шаръий аҳкомларида тартибсиз иш тутадилар.

(давоми бор)

“Экстремистик ғояларни  инкор қилишда шаръий далиллар” китобидан.

Таржимон: Тоҳир Воҳид

Мақолалар
Бошқа мақолалар
Мақолалар

Атроф-муҳитни асраш – жамиятни асрашдир

24.09.2025   2296   5 min.
Атроф-муҳитни асраш – жамиятни асрашдир

Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш – бу инсон саломатлиги ва табиатнинг барқарорлигини таъминлаш мақсадида атроф-муҳитни асрашга қаратилган чора-тадбирлар мажмуасидир. Бу соҳадаги фаолият табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, чиқиндиларни бошқариш, ҳаво ва сув сифатини назорат қилиш, биохилма-хилликни сақлаш каби йўналишларни ўз ичига олади. 

Аллоҳ бизларни яшаб турган заминимизни озода сақлаган ҳолда обод қилишга, Унинг берган неъматларини асраб-авайлашга буюриб, бузғунчилик қилишдан, атроф-муҳитга зарар етказишдан қайтариб, Қуръони каримда: «...ер юзида бузғунчилик қилиш ҳамда экин ва наслни ҳалок этиш учун ҳаракат қилади. Аллоҳ эса бузғунчиликни суймас», – деган (Бақара сураси, 205-оят).

Шариатимизда тупроқ, сув, ҳаво ва табиатни тоза сақлаш, уларнинг ифлосланишига йўл қўймаслик ва соғлиқ учун зарарли бўлган нарсалардан сақланиш сингари ҳукмлар келтириладики, бу бизларга ибрат намунаси бўлиши лозим. Хусусан, Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Учта жойга: сув ўзанларига, серқатнов йўлларга ҳамда соя-салқин ерларга ахлат ташлаб, лаънатга қолишдан қўрқинглар», – деганлар (Абу Довуд ривояти). Айтиш жоизки, ҳеч бир ориятли, иймон-эътиқодли инсон ушбу муборак ҳадисда зикр этилган номақбул ишларни қилишга ботинмайди. Аксинча, шундай ишни қилаётган кишини кўрган вақтда дарҳол унга танбеҳ бериб, бундай қилиш номақбул эканлигини тушунтиради.

Динимизда буюрилган ишларга қонунларимиз ҳам мос келади. Конституциямизга кўра ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир.

Атроф-муҳитдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш бўйича умумий қоидаларни белгилайдиган ва умумий тартибга солувчи нормалар тизимида Конституция нормалари алоҳида ўринга эга. Унда мамлакатнинг экологик стратегиясининг асосий йўналишлари, экологик талабларни таъминлаш кафолатлари ва аҳолининг экологик хавфсизлиги белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясида экологик нормалар тизими ўз ифодасини топган бўлиб, уларга фуқароларнинг экологик ҳуқуқлари (49-модда), фуқаролар атроф-табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш мажбуриятини (62-модда) киритиш мумкин.

49-моддага мувофиқ, ҳар ким қулай атроф-муҳитга, унинг ҳолати тўғрисидаги ишончли ахборотга эга бўлиш ҳуқуқига эга. Давлат фуқароларнинг экологик ҳуқуқларини таъминлаш ва атроф-муҳитга зарарли таъсир кўрсатилишига йўл қўймаслик мақсадида шаҳарсозлик фаолияти соҳасида жамоатчилик назоратини амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратиш мажбурияти белгилаб қўйилган. Шунингдек, давлат барқарор ривожланиш принципига мувофиқ, атроф-муҳитни яхшилаш, тиклаш ва муҳофаза қилиш, экологик мувозанатни сақлаш бўйича чора-тадбирларни амалга оширади. Шу билан бирга фуқароларда ўз саломатлиги ва келажак авлоднинг саломатлиги учун қулай табиий муҳитда яшаш, саломатлигини атроф муҳитнинг зарарли таъсиридан муҳофаза қилиш ҳуқуқи мавжуд. Айни пайтда фуқаролар табиатни муҳофаза қилиш бўйича жамоат ташкилотларига бирлашиш, атроф табиий муҳитнинг аҳволи ҳамда уни муҳофаза қилиш юзасидан кўрилаётган чора-тадбирларга доир ахборотларни талаб қилиш ва олиш ҳуқуқи мустаҳкамлаб қўйилган.

Шунингдек, Конституциянинг 62-моддасида фуқароларнинг атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш мажбурияти белгилаб қўйилган. Яъни, фуқаролар табиий ресурслардан оқилона фойдаланиши, табиат бойликларига эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиши, экология талабларига риоя этиши шарт.

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда экологик хавфсизликни таъминлаш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида қатор ислоҳотлар амалга оширилди. 2023 йил 31 майда “Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасини трансформация қилиш ва ваколатли давлат органи фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида” Президент фармони қабул қилинди. Фармонга кўра, экологик хавфсизликни таъминлаш, чиқиндиларнинг инсон саломатлигига зарари олдини олиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва санитария ҳолатини яхшилаш бўйича чора-тадбирлар белгиланди. 

2024 йил 26 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳаларида очиқликни таъминлаш ҳамда бошқариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди. Мазкур Фармон экологик маълумотларнинг очиқлигини таъминлаш, чиқиндилар билан ишлашда жамоатчилик иштирокини ошириш ва экологик назоратни кучайтиришга қаратилгани билан аҳамиятлидир. 

Муҳтарам юртбошимиз таъкидлаганидек, 2025 йилнинг “Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва “яшил” иқтисодиёт йили” деб эълон қилиниши бу соҳадаги конституциявий нормалар ва тамойилларни амалга ошириш учун муҳим асос бўлади.

Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги ислоҳотлар Ўзбекистонда барқарор ривожланишини таъминлаш фуқароларнинг саломатлиги ва фаровонлигини оширишга қаратилган. Давлат органлари, жамоатчилик ва ҳар бир фуқаронинг бу жараёндаги фаол иштироки эса экологик муаммоларни самарали ҳал этишга хизмат қилади. 

Жаҳонгир Хатамов,

ЎМИ Ҳуқуқшунослик бўлими бошлиғи

Мақолалар