05 Апрел, 2025, 7 Шаввол, 1446
05 Апрел, 2025, 7 Шаввол, 1446
وَقَٰتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَكُمۡ وَلَا تَعۡتَدُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ١٩٠
190. Сиз билан урушаётганларга қарши Аллоҳ йўлида жанг қилинглар, аммо тажовуз этманглар. Аллоҳ тажовузкорларни асло севмайди.
Қайси бир қавм бошқа бир қавмга уруш очиб, зулм қилишга ўтсагина Аллоҳ таоло урушишни ҳалол қилган. Душманга қарши уруш очишда Аллоҳ йўлининг ғолиб бўлишигина кўзда тутилади, аммо бунда тажовузга йўл қўйилмайди. Чунки Аллоҳ таоло тажовузкорларни ёмон кўради. Аллоҳ таоло мўминларга ушбу ваҳийни нозил қилганидан кейин мусулмонлар ва мусулмон бўлмаган араб қабилалари ўртасида бир қанча жанглар бўлди. Лекин уларнинг бирортаси ҳам мусулмонлар сабабчи бўлиб бошланган эмас. Бундан ташқари, Муҳаммад алайҳиссалом душманлари билан машҳур Ҳудайбия сулҳ шартномасини тузиб, уларнинг кўпгина шартларига кўндилар ва мусулмонлар билан Аҳли китобларнинг тинч, бехатар яшашини таъминлаб бердилар. Аммо орадан кўп ўтмай, мушриклар шартномани бузишди ва уруш ҳаракатлари қайта бошланиб кетди. Бироқ ўзларини ўнглаб олган мусулмонлар шавкатли қўшин билан Маккани фатҳ этишганида бирор одамнинг қони тўкилмади, бирор уй вайрон этилмади, ҳеч ким зулм кўрмади. Ваҳоланки, Пайғамбар алайҳиссалом хоҳлаганларида мусулмонлар ўз бошларига чексиз уқубат ва кулфат келтирган мушрикларнинг қабила бошлиқларидан ўч олган бўлардилар. Аммо у зот уларга қарши ҳеч қандай чора кўрмай, умумий авф эълон қилдилар. Охирзамон Пайғамбарининг ана шу марҳамати ва бағрикенглигидан ҳайратга тушган жуда кўп мушриклар кейинчалик мусулмон бўлишди.
وَٱقۡتُلُوهُمۡ حَيۡثُ ثَقِفۡتُمُوهُمۡ وَأَخۡرِجُوهُم مِّنۡ حَيۡثُ أَخۡرَجُوكُمۡۚ وَٱلۡفِتۡنَةُ أَشَدُّ مِنَ ٱلۡقَتۡلِۚ وَلَا تُقَٰتِلُوهُمۡ عِندَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ حَتَّىٰ يُقَٰتِلُوكُمۡ فِيهِۖ فَإِن قَٰتَلُوكُمۡ فَٱقۡتُلُوهُمۡۗ كَذَٰلِكَ جَزَآءُ ٱلۡكَٰفِرِينَ١٩١
191. Уларни кўрган жойингизда ўлдиринглар, сизларни чиқаришган жойдан уларни ҳам қувиб чиқаринглар. Фитна қотилликдан ҳам ёмондир. Ўзлари уруш бошламагунча улар билан Масжидул-Ҳаромда жанг қилманглар. Агар сизларга уруш очишса, уларни ҳам ўлдиринглар, кофирларнинг жазоси шудир.
Аллоҳ тажовузкорларни ёмон кўради, ҳар қандай зулмни ман этади. Шунинг учун У мусулмонларга золим ва тажовузкор кимсаларни қаерда кўришса ҳам ўлдиришга, ўзлари уруш бошламагунча Аллоҳнинг Байти жойлашган Масжидул-Ҳаром олдида урушмасликка буюрмоқда. Шу боис Муҳаммад алайҳиссалом юз мингли Ислом қўшини билан Маккани фатҳ этганларида бирорта одамнинг қони тўкилишига йўл қўймадилар, ҳеч ким Ислом лашкаридан жабр-зулм кўрмади.
Золим ва қонхўр кимсалар ҳамиша инсонлар, бутун-бутун қабилалар ўртасига фитна, нифоқ солиб, жамиятнинг тинч ҳаётини пароканда қилишади. Фитна эса одамларни қатл қилишдан ҳам ёмон жиноятдир. Аммо жоҳил ва урушқоқ бузғунчилар инсоният тарихи давомида жуда кўп марта Парвардигорнинг ана шу амрларига қарши борган, турли фитналар чиқариб, минг-минглаб бегуноҳ кишиларнинг ҳалокатига сабаб бўлган. Бундай тажовузкор қавмлар Аҳли китоблардан ҳам чиққан. Масалан, ўн биринчи милодий аср охирида Оврупа насронийлари Худонинг марҳаматига мушарраф бўлган Фаластинни "сақлаб қолиш" учун бир неча марта машъум "салиб юришлари" ташкил этишди. Йилномаларда келган маълумотларга кўра, салибчиларнинг қўшинлари Қуддусда икки кун ичида қирқ мингга яқин мусулмон ва яҳудийни ёвузларча қиймалаб ўлдиришган. Уларнинг ваҳшийлиги шу даражага борганки, тўртинчи салиб юриши чоғида ўз диндошларига қарашли Қустантания (Константинополь) шаҳрини ҳам талон-тарож қилиб, ҳамма ёққа ўт қўйишган. Улар Қуддусдаги Сулаймон алайҳиссалом ибодатхонаси олдида одамлар қонини дарё қилиб оқизишган. Ваҳоланки, салибчиларнинг бундай ваҳшийлиги насронийлик йўлига тамоман зид эди.
فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ١٩٢
192. Куфрдан қайтишса, Аллоҳ албатта мағфиратли ва раҳмлидир.
Аммо куфрдан қайтиб, Аллоҳ таолонинг ваҳийларини тан олган, унинг чегараларини бузишдан тийилган инсонларнинг гуноҳларини Аллоҳ таоло мағфират қилади. Чунки У кечирувчи ва раҳмлидир.
Куфр, эътиқодсизлик, имонсизлик кишилик жамиятларининг энг оғир кулфатларидандир. "Инсон учун энг катта кулфат-мусибат нима?" деган саволингизга биров "Қуруқ туҳмат балоси", дейди, бошқаси "фарзанд тобутини елкага олиш" деб жавоб қилади, яна биров "дўст хиёнати" деган гапни айтади. Аслида имонсизлик, куфр энг катта кулфатдир. Ақлини эндигина таниган мусулмон болакай қаердан келиб, қаерга кетишини яхши билади. Аммо саксон ёшли имонсиз файласуф ўзининг қандай яратилганига ақли етмай, маймундан тарқаганмизми ёки бошқа махлуқданми, деб ҳамон довдираб юрибди. Даҳрийлик, моддапарастлик қон-қонига сингиб кетган айрим кимсалар ҳамон бузуқ эътиқодларини ислоҳ қила олишмаяпти. Ниҳояси йўқ ғафлат чангалзорларида адашиб-тентираб юришибди. Бутун дунё аллақачон бузуқ таълимотлардан юз ўгириб, Аллоҳни таниганига қарамай, ҳамон эски ашулатовоқларни эшитиб юришибди. Бу ашулатовоқларнинг дийдиёси ўша-ўша: "Дин афюндир. У камбағал-мазлумларни қуллик ва ҳукмдорларга таслим қилиб беради. Жаннат хом хаёлларига етаклайди. Дин Аллоҳ томонидан юборилмаган, балки жамиятнинг бир қатламини бошқа қатламига бўйсундириш учун мустабидлар томонидан ўйлаб чиқарилган нарса". Булар адашганларнинг нуқтаи назари. Мусулмонлар, ҳатто ҳали Ислом билан шарафланишга улгурмаган жуда кўп Ғарбу Шарқ мутафаккирлари, заковат соҳиблари уларнинг қаттиқ адашаётганини, таги йўқ, пуч таълимотни жоҳилларча қайсарлик билан ҳимоя қилаётганини кўриб-билиб турибди. Уларнинг сафсаталарига қарши соғлом ақл, илм-фан ҳақиқати, ҳақ дин таълимоти билан муносиб жавоб қайтармоқда.
Дин айримлар иддао қилаётганидай нашавандлик (афюн) ҳолати эмас, бу ҳушёрлик, сергаклик, ҳар бир ҳатти-ҳаракатинг, ҳар бир сўзинг ва фикринг учун виждон қийноғидир. Афюн билан мияси айниган, маст-карахт бўлганлар жоҳилларнинг ўзларидир. Чунки улар динни рад этиб, тан олишмайди. Бу билан динга бўйсунишдан ва унинг олдидаги масъулиятдан бўйин товлашади. Бу дунёнинг ўзидагина яшашни тасаввур қилишади. “Ўлгандан кейин тирилиш, ҳисоб-китоб, жазолаш йўқ” деган баҳонада кўнгилларига ёққан ишни қилаверишади. Бундай кимсанинг покиза ниятли бир мусулмонга, агар бирор кишини ҳўкиз сузиб юборса, Ислом динининг кўрсатмаларини бажара олмадим, деб изтироб чеккан ҳамда етти маҳалла наридаги қўшниси олдида ҳам масъулият ҳис этган мусулмонга тенглашишига йўл бўлсин!
وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ لِلَّهِۖ فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَلَا عُدۡوَٰنَ إِلَّا عَلَى ٱلظَّٰلِمِينَ١٩٣
193. Фитна босилиб, бутун дин Аллоҳгагина бўлмагунича улар билан урушинглар. Агар тўхташса, золимлардан бошқасига душманлик йўқ.
Ояти каримадаги "дин" сўзи кенг маънони англатади, "дин" дейилганида имон, амаллар, тоат-ибодат, тақво ва яхшиликлар тушунилади. "Фитна-фасод" эса диндан чиқиш ва бошқаларни ҳам чиқаришдир. Бу нарсалар Масжидул-Ҳаромда ва муҳаррам ойида уруш қилишдан ҳам ёмондир. Инсонлар ўртасида зулм йўқолиши, халқни диндан узиб, гумроҳ қилинмаслиги ва Аллоҳ таолонинг ҳукми жорий бўлиши учун уруш фарз қилинган. Аммо фасод тарқатувчилар фитналарини тўхтатишса, улар ичидаги золимлардан бошқасига тегманглар.
Нофеъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Ибн Зубайр фитнаси пайтида икки киши Ибн Умарнинг олдига келиб: "Одамлар нима ишлар қилишяпти, сиз бўлсангиз Пайғамбаримизнинг дўстлари бўлатуриб индамай ўтирибсиз, уларга қарши курашишингизга нима монеълик қилади?" дейишди. Шунда Ибн Умар: "Аллоҳ таолонинг ўз биродарларим қонини тўкишдан қайтаргани монеълик қилади", деди. Боягилар: "Ахир, Аллоҳ таоло: "Фитна босилиб, бутун дин Аллоҳгагина бўлмагунича улар билан урушинглар" демаганмиди?!" дейишди. Ибн Умар: "Биз фитна қолмагунича ва Аллоҳ таолонинг дини қоим бўлгунича урушдик. Нима, энди сизлар яна фитна содир бўлиб, Аллоҳ таолонинг дини барбод бўлгунича уруш қилмоқчимисизлар?!" дедилар" (Бухорий ривояти).
ٱلشَّهۡرُ ٱلۡحَرَامُ بِٱلشَّهۡرِ ٱلۡحَرَامِ وَٱلۡحُرُمَٰتُ قِصَاصٞۚ فَمَنِ ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡ فَٱعۡتَدُواْ عَلَيۡهِ بِمِثۡلِ مَا ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلۡمُتَّقِينَ١٩٤
194. Ҳаром ой ҳаром ойга муқобилдир, ҳаромларда қасос бор. Ким сизларга душманлик қилса, сизлар ҳам шунинг баробарида душманлик қилинглар. Аллоҳдан қўрқинглар, билингки, Аллоҳ тақводорлар биландир.
Олтинчи ҳижрий сананинг зулқаъда ойида умрага борган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ва саҳобаларини Масжидул-Ҳаром ҳудудида эҳром ҳолатида мушриклар тўсишди. Орадан бир йил ўтиб шу умранинг қазосига боришганида саҳобалар: "Энди урушиш тўғри келиб қолса, нима қиламиз", деб қўрқишди. Парвардигор ушбу ояти карима билан уларга жавоб берадики, улар уруш ҳаром қилинган ойлар ҳурматини поймол қилишса, сизлар ҳам улардан қасос олинглар.
“Ҳаром ойлар” ибораси луғатда «уруш-жанжал, адоват-душманлик ҳаром қилинган, ҳурматли, улуғланган ойлар» маъносини билдиради. Ҳижрий-қамарий сананинг муҳаррам, зулқаъда, зулҳижжа, ражаб ойлари ҳаром ойлар саналади. Бу ойларда ҳар қандай уруш ҳаракатлари, қон тўкиш, адоват-фитна қўзғаш ишлари тақиқланган.
Бугунги кунда Имом Мотуридий ва мотуридийлик ҳақида кўплаб китоб, мақола, магистрлик, докторлик ишлари бажарилмоқда. Имом Мотуридий ҳаётини атрофлича ўрганиш, унинг фиқҳ, ақида ва тасаввуф фанларига алоқадор жиҳатларини очиб бериш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади.
Имом Мотуридий халқни жипслаштиришда, унинг билимини мустаҳкамлашда, бағрикенглик тамойилларини ёйишда муҳим аҳамият касб этади. Унинг адашган тоифалар билан кескин тортишувлари, соғлом эътиқод асосларини ҳимоя қилиши мусулмонлар орасида илиқ қабул қилинган. Бугунги кунда ҳам Мотуридийнинг илм-маърифатга бўлган муносабати халқимиз маънавий ҳаётида алоҳида ўрин эгаллайди.
Мотуридий таълимотлари нафақат диний, балки умуминсоний қадриятларга ҳам асосланган. У инсонлар ўртасидаги ҳамжиҳатлик ва бағрикенгликни алоҳида таъкидлаб, мусулмонлар орасида тинчлик ҳамда тотувликка чақирган. Бу ғоялар бугунги кунда жамиятимиз учун ҳам долзарб ҳисобланади.
Абу Мансур Мотуридий ҳаёти ва ижодига оид манбалар Абул Юсур Паздавий (493-1100)нинг “Усул ад-дин”, Абу Муин Насафийнинг (508-1114) “Табсират ал-адилла”, Ибн Фазлуллоҳ Умарийнинг (749-1348) “Масолик ал-абсор фи мамолик ал-амсор”, Абдулқодир ибн Абул Вафо Қурашийнинг (775-1373) “ал-Жавҳарат ал-музия фи табақот ал-ҳанафия”, Ибн Қутлубуғонинг (879-1474) “Тож ат-тарожим”, Муҳаммад Муртазо Забидийнинг (1205-1791) “Итҳоф ас-содат ал-муттақин би-шарҳи Иҳё улум ад-дин” ва Муҳаммад Абдулҳай Лакнавийнинг (1304-1887) “ал-Фавоид ал-баҳия фи тарожим ал-ҳанафия” асарларида учрайди. Шунингдек, замонавий тадқиқотчилардан Абдулмалик Саъдий, Шовосил Зиёдов, Саидмухтор Оқилов, Сўнмас Қутлуғ, Ҳамза Бакрий, Саъд Аҳмад Даманҳурий, Билқосим Ғолий каби мутахассислар мавзу доирасида рисола ва илмий ишлар эълон қилган.
Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Абу Мансур Мотуридий Самарқандий (333-944) – ислом оламининг буюк олимларидан бири бўлиб, унинг номини тилга олган ҳар бир мусулмон илму ирфон ва маърифат оламининг беқиёс нурини ҳис этади. Мотуридий ўз даврида нафақат ақида ва калом илмида, балки умумий ислом илмларини шакллантиришда ҳам беқиёс ҳисса қўшган буюк зотдир. У танлаган йўл бугунги кунда ҳам аҳамиятини йўқотмаган ва мусулмон умматининг маънавий мероси сифатида ўрганилиб келмоқда.
У яшаган даврга келиб (IX асрнинг охири – X асрнинг биринчи ярми) Мовароуннаҳрда тўғри йўлдан адашган турли гуруҳ ва фирқалар кўпайди. Уларнинг аксари иймон-эътиқод масалалари бўйича баҳсу мунозаралар туфайли вужудга келган эди. Мана шундай мураккаб шароитда аллома Абу Мансур Мотуридий етишиб чиқди ва уларнинг нотўғри фикрларига асосли раддиялар берди. У ҳанафий мазҳаби асосчиси Абу Ҳанифанинг (699-767 йй.) таълимотига суянган ҳолда ўзига хос калом мактабини яратди. У асос солган мотуридийлик таълимоти кейинчалик Самарқанд калом мактаби доирасидан чиқиб, бутун ислом оламига тарқалди ва суннийликдаги икки йирик калом мактабининг бири сифатида танилди.
Манбаларда Имом Мотуридийнинг “Раббоний олим ва зоҳид” деб васф этилиши, тасаввуфда уни юқори мартабаларга чиққанини англатади. Жумладан, олим ўзининг “Таъвилот ал-Қуръон” тафсирининг бир қатор ўринларидаги оятлар шарҳида илоҳий муҳаббат, зуҳд, тақво, дунёга берилмаслик каби тасаввуфнинг нозик қирралари ҳақида сўз юритган. Мазкур оятларнинг тафсирида келган маълумотлар Имом Мотуридийнинг тасаввуф пешвоси сифатида баҳолаш имконини беради.
Хусусан, у “Аҳзоб” сурасининг 113-ояти шарҳида зуҳдни икки қисмга тақсимлаб, уни батафсил изоҳлаган. Шунингдек, Имом Мотуридий: “Ер юзи набий ёки валийдан холи бўлмайди” деган. Абул Юсур Паздавий (ваф. 493-1100) ўзининг “Усул ад-дин” асарида Имом Мотуридий ҳақида қуйидагиларни қайд қилган: “У каромат соҳиби ва аҳли сунна вал жамоанинг раисларидан бўлган. Бобом Зоҳид Абдулкарим ибн Мусодан нақл қилишича, Мотуридийнинг кўплаб кароматлари бўлган”.
Алишер Навоий ўзининг “Насойим ал-муҳаббат” асарида ҳам Имом Мотуридийнинг кароматини зикр қилиб, у киши ҳақида шундай деган: “Шайх Абу Мансур ал-Мотуридий ўз замонининг аълам уламоси эрмиш. Ул вақт уламоси аларни “Султон ал-муиззин” дер эрмишлар. Зоҳир ва ботин улумлари била ороста эрмишлар”.
Бугунги кунда мотуридийлик таълимотини изчил ўрганиш, манбаларини атрофлича таҳлил қилиш хорижий ва маҳаллий мутахассислар олдида турган улкан вазифалардан биридир. Имом Мотуридий халқаро илмий тадқиқот маркази томонидан олимнинг “Таъвилот ал-Қуръон” ва “Китоб ат-тавҳид” асарларини ўзбек тилига таржима қилиниши юртимизда мотуридийлик таълимоти тадқиқ қилинишининг янада ривожланиши белгиси сифатида баҳолаш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг тегишли қарорига асосан жорий йилда Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллиги кенг нишонланиши ва Самарқанд шаҳрида “Мотуридийлик – барикенглик, мўътадиллик ва маърифат таълимоти” номли халқаро илмий-амалий анжуман ўтказилиши буюк олимнинг хизматларини халқаро миқёсда эътироф этилишига замин яратади.
А.Аллоқулов, Имом Мотуридий халқаро
илмий-тадқиқот маркази бўлим бошлиғи.
ЎзА
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 