04 Июл, 2025, 9 Муҳаррам, 1447
04 Июл, 2025, 9 Муҳаррам, 1447
Ўзбекистон Бадиий ижодкорлар уюшмаси аъзоси, “Меҳнат шуҳрати” ордени соҳиби, таниқли хаттот, юздан ортиқ асарлар муаллифи, кўплаб шогирдлар устози, юртимиз ва хорижда ўтказилган нафис санъат фестивалларида иштирок этиб, нуфузли совринларни қўлга киритган Салим домла Бадалбоев билан хаттотлик санъатининг аҳамияти, нозик жиҳатлари ҳақида суҳбатлашдик.
– Ассалому алайкум, домла. Юртимизда тарихий иншоотлар, меъморий мажмуалар кўп. Улар пештоқига арабий матнда гўзал санъат асарлари битилган. Кўрган киши завқ олиш баробарида, уларни ким ёзганига қизиқади...
– Ва алайкум ассалом. Аллоҳ таоло инсонга ато этган бебаҳо неъматлардан бири ёзув. У бўлмаганда ўтмишни бугун ва эрта билан боғлаб бўлмасди. Халқимиз ўтмиши давомида турли ёзувлардан, жумладан, араб имлосидан фойдаланиб келган.
Хаттотлик – дунё халқлари, жумладан, Шарқ мамлакатлари маданиятининг ўзига хос йўналишидир. Унинг Марказий Осиё ва Ўзбекистонда пайдо бўлиши Ислом дини кириб келиши ва ёйилиши билан боғлиқ.
Ундан олдин амалда бўлган уйғур, урхун-энасой, хоразмий ёзувлари истеъмолдан чиқди. Шу тариқа араб тили ва ёзувига эътибор кучайиб, уни санъат даражасида ёзишга мўлжалланган хаттотлик мактаби юзага келди.
Наққошлик, ганж, ёғоч ўймакорлиги, каштачилик, кандакорлик каби ҳунарлар қаторида хаттотлик ҳам санъат даражасига чиқди. Юртимизда хаттотлик санъати Амир Темур даврида янада ривожланган.
Чиройли ёзилган хат кўзни қувнатади. Ҳуснихат билан кўчирилган қўлёзмалар ниҳоятда қадрланади.
– Соҳага қизиқтирган устозларингиз, илк фаолиятингиз ҳақида ҳам айтиб ўтсангиз...
– Мустабид тузум даврида кўплаб соҳалар қатори хаттотлик диний йўналиш, Қуръон хати сифатида тазйиққа учради. Араб хатини яширинча ўргандик. 1963–1964 йилларда Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)нинг филология факультетида ўқиб юрган кезларимизда хаттот устоз Ҳасанхон домла Низомов форс тилидан дарсга кирарди.
Бир куни устоз матн берди. Тахтага ёзарканман, устоз ёнимга келиб: “Салимжон, сиз хаттот бўлишингиз керак. Истеъдодингиз бор экан, хоҳласангиз, менга шогирд тушинг”, деди. Устоздан бир неча йил таълим олдим. 1980 йилдан сўнг хат илмини ўрганишни яна давом эттирдим.
Алҳамдулиллаҳ, истиқлолдан сўнг бар-ча амалий санъат турлари қатори хаттотликка ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Ёшим 50 дан ошиб, хаттотликни ўрган-
гач, олий ўқув юртлари, араб тили ўргатиладиган махсус лицейларда дарс бера бошладим.
Камолиддин Беҳзод номидаги миллий дизайн ва рассомлик институти, Тошкент Давлат шарқшунослик институтида, Ўзбекистондаги Миср элчихонаси маданият марказида ишладим.
Ҳозир бир кам саксонга кирган бўлсам-да, фаолиятимни тўхтатганим йўқ. Насх, сулс, риқъа, настаълиқ, девоний, куфий каби хат турларида ижод қиламан. Асарларимни эски ўзбек тили ёзувида ёзаман. Унда асосан мақол, ҳикматли сўз, ҳадислардан фойдаланаман. Одамларга илм ўргатяпман, жамиятга нафим тегаётганидан хурсандман.
– Хаттот ўз касбини пухта ўзлаштириши учун нималарга эътибор қаратиши керак, деб ўйлайсиз?
– Хаттотлик касбини танлаган киши камида 5–6 та хат турида ёза олиши, назарияни яхши билиши лозим. Мисол учун, насх, сулс, настаълиқ, риқъа, девоний, куфий хатларининг алоҳида ёзилиши, ўз назарияси бор. Қоидаларини билмасдан чиройли ва тўғри ёзиб бўлмайди.
Хаттотликка қизиққан баъзилар дарс бошиданоқ: “Устоз, олтита хат алифбосини ёзиб беринг”, дейди. Мен: “Йўқ, аввал насх хатини яхши ўрганиб, Қуръондан 5-6 пора кўчирганингдан кейин сулс хатини ўргатишим мумкин”, деб тушунтираман. Шогирдларимга кунига камида икки соат хат ёзишга ажратмаса, хаттот бўлиш қийинлигини айтаман. Кўпчиликнинг сабр-тоқати етмайди.
Хаттот бўлиш учун, аввало, Аллоҳнинг каломига муҳаббат, дарсга мунтазам қатнашиш, уй вазифаларини доимий бажариш керак.
Низомиддин Турсуналиев, Шаҳноза Раҳматуллаева, Омина Бойназарова, Дилдора Зокирова, Нодира Қутбиддинова умидли шогирдларимдан.
– Сизнингча, бошқа ўлкалар билан қиёсланса, бугун юртимизда хаттотлик санъати қай даражада ривожланмоқда?
–Айни пайтда яхши ривожланмоқда. Масалан, Сурия ва Ироқда зўр хаттотлар бор. Аммо ҳозир у ерлар нотинч бўлгани боис хаттотлик одамларнинг хаёлига ҳам келгани йўқ. Қаерда тинчлик-хотиржамлик бўлса, у ерда тараққиёт бўй кўрсатади.
Халқаро хаттотлик мусобақа ва фестивалларида қатнашиб, машҳур хаттотлар билан суҳбатлашганман. Жумладан, халқаро мусобақаларда доимо етакчи ўрин олиб келадиган туркиялик хаттотлар фаолиятига қизиқиб, улардаги шарт-шароитларни ўрганганман. Ҳамкасбимнинг айтишича, у ерда давлат томонидан ташкил қилинган алоҳида хаттотлик мактаблари йўқ. Аммо хусусий тўгараклар жуда кўп экан. Машҳур хаттотлар ана шу жойларда дарс бераркан.
Айни пайтда юртимиздаги диний таълим муассасаларида, маданият ва санъатга ихтисослашган ўқув даргоҳларида араб тили, хаттотлик дарслари бор. Аммо бу етарли эмас. Ушбу соҳага ихтисослашган таълим муассасаларни кўпайтириш, ижтимоий йўналишдаги барча олий ва ўрта-махсус таълим муассасалари, мактабнинг юқори синф ўқувчилари учун бошқа тиллар қатори араб тили ва хаттотлик фанини ҳам киритиш керак. Хусусий хаттотлик тўгаракларини ҳам кўпайтириш зарур. Ёшлар орасида ушбу нафис санъат турига қизиқувчилар кўп.
– Таълим муассасаларида ўқиётган ёки айни пайтда соҳада фаолият бошлаш арафасидаги талаба-ёшларга тавсия ва насиҳатларингиз...
– Хаттот бўлиш учун икки шарт бор: аввало, дарс қолдирмаслик ва берилган вазифани бажариш. Шунда натижа бўлади. Аксарият ёшлар дарсга беш-олти ой қатнашиб, битта насх хатини ўрганиб, тўхтатиб қўяди. Яхши шогирд устозини кўп “безовта қилиши” керак, уйга берилган вазифани тўлиқ бажариш билан бирга, ўз устида мустақил ишлаши ҳам керак.
Шогирдларимга: “Бу нафис санъат, илм мукаммал бўлиши учун хат ҳам чиройли бўлиши керак”, дейман. Ҳақиқатда илму амали яхши, хати чиройли ва ихлосли киши зўр мутахассис бўлиб етишади.
Хаттотлик илми мисоли қушга ўхшайди. Қўлингизда ушлаб турсангиз, у сизники, агар қўлингизни қушдан бўшатсангиз, учиб кетади. Сўнг яна ушлаш учун катта машаққат чекиш керак. Демак, хаттотликни мукаммал эгаллаб, доимо машқ қилиб турсангиз, хатни ушлаб туришингиз мумкин. Зеро, ҳаёт ўрганишдан иборат.
– Мазмунли суҳбатингиз учун ташаккур.
Баҳриддин ХУШБОҚОВ,
суҳбатлашди
“Ҳидоят” журналининг 8-сонидан олинди
1. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким таомини еб бўлгач:
الحمدُ للهِ الذي أطعَمَني هذا الطَّعامَ ورَزَقَنيه من غيرِ حولٍ مِنِّي ولا قوةٍ
“Алҳамду лиллаҳиллазий атъаманий ҳазат тоъама ва розақонийҳи мин ғойри ҳавлин минний ва лаа қувватин” деб айтса, унинг аввалги гуноҳлари мағфират қилинади», дедилар (Имом Термизий, Имом Абу Довуд, Имом Ибн Можа ривояти).
Маъноси: “Бу таомни менинг куч-қувватимсиз менга таомлантириб, у ила мени ризқлантирган Аллоҳга ҳамд бўлсин.
2. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Ким янги кийим кийганда
الحمدُ للهِ الَّذي كساني هذا ورزقنيه من غيرِ حوْلٍ منِّي ولا قوَّةٍ
“Алҳамду лиллаҳиллазий касаний ҳазас савба ва розақонийҳи мин ғойри ҳавлин минний ва лаа қувватин” деса Аллоҳ унинг олдинги гуноҳларини кечиради” (Имом Термизий, Имом Абу Довуд, Имом Ибн Можа ривояти).
Маъноси: Ўзгартирмасдан, қувватимни кетказмасдан менга ризқ берган ва мени кийинтирган Аллоҳга ҳамд бўлсин.
3. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимки азонни эшитганида:
أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ رَضِيتُ بِاللهِ رَبًّا وَ بِالْإِسْلَامِ دِينًا وَ بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ رَسُولًا
“Ашҳаду аллаа илаҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу лаа шарика лаҳу ва ашҳаду анна Муҳаммадан абдуҳу ва Расулуҳу. Розийту биллаҳи Роббан ва бил Ислами дийнан ва би Муҳаммадин соллаллоҳу алайҳи васаллама Расулан” деса гуноҳлари кечирилади”, дедилар (Имом Термизий ривояти).
Маъноси: Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига гувоҳлик бераман. У якка-ю ягонадир, унинг шериги йўқдир. Муҳаммад алайҳиссалом Унинг бандаси ва расули эканига ҳам гувоҳлик бераман. Аллоҳни Роббим, Исломни эса диним, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни расул деб рози бўлдим.
4. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким ҳар намоздан кейин ўттиз уч марта Аллоҳга тасбеҳ айтса, ўттиз уч марта Аллоҳга ҳамд айтса, ўттиз уч марта “Аллоҳу акбар”, деса ҳаммаси тўқсон тўққиз бўлади, юзтанинг тамом бўлишига:
لا إلهَ إلاَّ اللَّه وحْدهُ لاَ شَرِيكَ لهُ لَهُ المُلْكُ ولَهُ الحمْدُ وَهُو عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَدِيرٌ
“Лаа илааҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу лаа шарийка лаҳу, лаҳул мулку ва лаҳул ҳамду ва ҳува ъалаа кулли шайин қодийр”ни айтса, унинг гуноҳлари денгиз кўпиклари каби бўлса ҳам, мағфират қилинади», дедилар (Имом Муслим ривояти).
5. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимки ўрнига ётаётганида:
لا إله إلا اللهُ وحده لا شريك له له الملكُ وله الحمدُ وهو على كلِّ شيءٍ قديرٌ لاحولَ ولا قوةَ إلا بالله العليِّ العظيمِ سبحان اللهِ والحمدُ لله ولا إله إلا اللهُ واللهُ أكبرُ
“Лаа илаҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу лаа шарийка лаҳу, лаҳул мулку ва лаҳул ҳамду ва ҳува ъалаа кулли шайин қодийр. Лаа ҳавла ва лаа қуввата илла биллаҳил ъалиййил ъазийм. Субҳаналлоҳи валҳамдулиллаҳи ва лаа илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар” деса гуноҳлари денгиз кўпиклари каби бўлса ҳам кечирилади”, дедилар (Ибн Ҳиббон ривояти).
6. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ер юзида кимда-ким:
لا إلهَ إلَّا اللهُ واللهُ أكبرُ ولا حولَ ولا قوَّةَ إلَّا باللهِ
“Лаа илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар ва лаа ҳавла ва лаа қуввата илла биллаҳ” дер экан, унинг барча гуноҳларига каффорат бўлади, гарчи гуноҳлари денгиз кўпигидек кўп бўлса ҳам», дедилар (Имом Термизий ривояти).
7. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким бир кунда юз марта “Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи” деса унинг хатолари ҳатто денгиз кўпикларича бўлса ҳам ўчирилади», дедилар (Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий ривояти).
8. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимки:
أسْتَغْفِرُ اللهَ العَظِيمَ الَّذِي لاَ إلَهَ إلاَّ هُوَ الحَيُّ القَيُّومُ وَأتُوبُ إلَيهِ
“Астағфируллоҳал ъазиймиллазий лаа илаҳа илла ҳувал ҳаййул қоййуму ва атуби илайҳ” деса урушдан қочган бўлса ҳам гуноҳлари кечирилади», дедилар (Имом Термизий ривояти).
Даврон НУРМУҲАММАД
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа