Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
“…Бас, у(қабр)ларни зиёрат қилинг. Албатта, улар охиратни эслатади”, дедилар (Ҳадиснинг тўлиқ матни қуйида келтирилади).
Ушбу ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам қабрларни зиёрат қилишнинг ҳикматларидан асосийсини эслатиб ўтмоқдалар.
У ҳам бўлса, охиратни эслашдир. Охиратни эслаган одам эса дунёни қўйиб, охират ҳаракатини кўпроқ қилади. Яна ўлганларни кўриб, ибрат олиш, ўлимни ёдга олиш, дунё муҳаббатини кетказиш, манманлик, мақтаниш ва ғурурланишни тарк қилиш ҳам қабр зиёратининг ҳикматларидандир.
Қабр зиёратининг ҳукми
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Исломнинг илк даврларида қабрларни зиёрат қилишни тақиқлаган эдилар. Чунки унда баъзи жоҳилия даврининг одатлари сақланиб қолган бўлиб, айрим қабилалар мақтаниш ва ғурурланиш учун ўликларининг қаҳрамонликларини санаб, бақир-чақир қилар, ошкора йиғи-сиғига зўр берар эдилар. Ислом одоб ва аҳлоқи инсонлар қалбига ўрнашгач, қабрлар зиёратига изн берилди.
Сулаймон ибн Бурайда отасидан ривоят қилади:
“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
“Сизни қабрларни зиёрат қилишдан қайтарган эдим. Батаҳқиқ, Муҳаммадга онасини зиёрат қилишга изн бўлди. Бас, у(қабр)ларни зиёрат қилинг. Албатта, улар охиратни эслатади”, дедилар” (Бешовларидан фақат Бухорий ривоят қилмаган. Лафз Термизийники).
Бу ҳадисдан маълум бўладики, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нафақат изн бердилар, балки бу ишга амр қилдилар, тарғиб этдилар.
Уламолар эркакларнинг қабрларни зиёрат қилишлари мумкинлиги борасида барчалари иттифоқ бўлишган. Лекин аёлларнинг зиёратини эса жумҳур уламолар макруҳ санашган.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
“Аллоҳ қабрларни зиёрат қилувчи аёлларни лаънатласин”, дедилар” (Термизий ривоят қилган).
Ушбу ҳадисда аёл кишиларнинг қабрлар зиёратига бориши яхши эмаслиги қаттиқ таъкидланмоқда.
Жумҳур “уламолар: “Ҳадисда айтилган лаънат қабрлар зиёратига бориб, дод солиб йиғлаган, сабрсизлик қилган ва ношаръий хатти-ҳаракатлар қилган аёлларга хосдир”, дейдилар”.
Ҳанафий мазҳаби уламолари эса макруҳ эмас, дейишган ва бунга юқорида биринчи келтирилган ҳадисни далил қилиб келтирадилар.
Алхойрур-Ромлий: “Агар бунда бу зиёрат ўзларини хафагарчилик, доимгидек йиғи-сиғиларини, бақир-чақирларини янгилаш учун бўлса, жоиз эмас. Агар йиғламасдан, қариндош-уруғчилик муҳаббати эътиборидан, солиҳ кишиларнинг қабрлари зиёрати билан ибратланиш мақсадида борса, ёши ўтган бўлса, зарари йўқ, бўйи етган қиз бўлса, макруҳ бўлади”, деб, икки ҳадисни мувофиқлаштирган. Ибн Обидин раҳматуллоҳи алайҳ: “Бу гўзал мувофиқлаштириш”, деб эътироф этган[1].
Аҳмад Иззуддин ал-Байянуний ўзининг “Таҳорат ва намоз ҳукмлари” китобининг “Қабрларни зиёрат этиш ва уларнинг ҳаққига дуо қилиш” боби, 147-саҳифасида қуйидагиларни ёзади:
“Қабрларни зиёрат қилиш эркаклар учун жоиз бўлганидек, агар фитна хавфи бўлмаса, охиратни эслаб, ўлимдан ибрат олиш учун аёллар ҳам зиёратга борсалар, жоиз. Агар зиёрат сафар масофасида бўлса, унда албатта, маҳрам бўлиши шарт”[2].
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва бошқа пайғамбарларнинг қабрларини зиёрат қилиш эса бундан мустасно.
Аёллар ўзлари юраётган йўлларида бирор қабр учратсалар, унинг эгасининг ҳаққига дуо қилишлари мумкин.
[1] “Ал мавсуатул-Фиқҳиятул-Кувайтийя”, Қувайт, Дорус Салосил. –Ж. 24, –Б. 88
[2] Мирзо Аҳмад “Хушназар, “Қабристон зиёрати одоби”. Тошкент”, Мовароуннаҳр 2005. –Б. 9
ЎМИ Матбуот хизмати
Инсониятга гўзал ахлоқни ўргатиб, уларни комил инсон бўлиб етишишларида йўл-йўриқлар кўрсатишлари учун Пайғамбарларни йўлчи юлдуз қилиб юборган Аллоҳ таолога беадад ҳамду сано ва шукроналар бўлсин.
Гўзал хулқларни камолга етказиш учун юборилган ва ўзининг ҳаётида барчага энг олий намуна бўлган ҳазрати Пайғамбаримизга беадад дуруду салавотлар ва саломлар бўлсин.
Юртимизда эркин ва фаровон ҳаёт, кучли ҳуқуқий-демократик давлат, адолатли фуқаролик жамияти қуриш йўлида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Бу эзгу мақсад замирида инсон ва унинг манфаатлари мужассам бўлиб, унинг самарадорлиги халқимиз маънавий-руҳий ва маърифий қарашларидаги янгиланиш, жамиятимиз онгу тафаккуридаги юксалиш билан узвий боғлиқ.
Бағрикенглик мавзусида фикр юритган уламолар ҳам Қуръони карим ва ҳадиси шарифлар асосида унинг ўзига хос усулларини ишлаб чиқдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам, саҳобалар, тобеинлар томонидан асос солиб бойитилган бағрикенглик борасидаги қарашлар мусулмонларнинг бошқа дин вакиллари билан аҳил-иноқ бўлиб яшашларида ўзига хос из қолдирган. Ота-боболаримиз ҳам бу масалага жиддий эътибор қаратишган.
Жаҳонда глобалашув жараёни давом этаётган бир пайтда миллатлараро тотувлик ва бағрикенглик муҳим тушунча саналиб, инсоният тарихида юз берган кўплаб аҳолининг осойишталигига раҳна солувчи дунё миқёсидаги урушларнинг, агрессив сиёсатларнинг, ирқчилик ва сегрегация(одамларни мажбурий тарзда ирқий, этник ва бошқа гуруҳларга ажратиш) каби разил одатларнинг барҳам топишида, халқлар, давлатлар, жамиятлар ва миллатлар ўртасида дўстона муносабатларнинг шаклланиши ва ривожланишида асосий ҳамда самарали йўлдир.
Ислом тарихида мусулмонларнинг бошқа дин вакиллари билан ўрнатган муносабатларини ўрганиш, унинг ижтимоий-сиёсий манбалари ва ривожланишининг асосий йўналишлари масаласи ўз долзарблигини сақлаб қолмоқда.
Ўзбекистоннинг стратегик тараққиётида “Динга ҳурмат ва эътиқод – ўлмас қадрият” сифатида белгилаб қўйилган. Унга кўра, икки тушунча муҳим ўрин тутади:
"Биз ўз муқаддас динимиз ва эътиқодимиздан ҳеч қачон воз кечмаймиз".
"Муқаддас динимиз шаънига доғ тушурмоқчи бўлган, ундан ғаразли сиёсий мақсадларда фойдаланишни истайдиган кимсалар ва кучлар билан ҳеч қачон муроса қилмаймиз".
Бу икки муҳим омил жамиятимизда диний бағрикенглик туйғусини шакллантиришда асосий рол уйнайди. Чунки халқимизнинг аксар қисми ислом динига эътиқод қилади. Қолаверса, халқимизнинг миллий қадриятлари ва урф-одатлари ислом дини билан боғлиқдир. Ҳамда бошқа дин эътиқодчилари билан диний бағрикенглик муносабатида бўлиш биз ўйлаган эзгу мақсадларга эришишни осонлаштиради.
Ислом нуқтаи-назаридан бошқа дин вакиллари икки тоифага бўлинади:
1. Бутпараслар, мажусийлар, даҳрийлар ва собийилар (юлдузларга сиғинувчилар)
2. Аллоҳ тарафидан туширилган самовий китобларга эътиқод қилувчи яҳудийлар, насронийлар; мусулмонларга қарши уруш очмаган барча халқлар билан уларнинг дину диёнати, ижтимоий ҳолати, ирқи ва насаби, танасининг рангидан қатъи назар, доимий ҳамкорлик олиб боришга, уларга яхшилик ва адолат қилишга тарғиб бор.
Аллоҳ таоло Мумтаҳана сурасида шундай марҳамат қилади: “Дин тўғрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни ўз юртингиздан (ҳайдаб) чиқармаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишингиз ва уларга адолатли бўлишингиздан Аллоҳ сизларни қайтармас. Албатта, Аллоҳ адолатли кишиларни севар” (Мумтаҳана сураси, 8-оят).
Аллоҳ таоло бу ояти каримада мўмин – мусулмонларни бошқа миллат ва диёнат вакиллари билан, агар улар мусулмонларга диний адоват ила уруш қилмаса ва уларни сиқувга олиб ўз диёрларидан чиқариб юборишга уринмаса, яхши алоқада бўлишга буюрмоқда ва уларга нисбатан адолатли бўлишни таъкидламоқда.
Ушбу ҳукм Ислом динининг нақадар инсонпарвар ва кенгбағр дин эканининг ёрқин далилидир. Бу дин бошқа диндагиларга яхшилик қилишдан ҳеч кимни ман қилмайди. Ислом динида бошқа дин вакиллари орасида айниқса, аҳли китобларга муомала қилишга алоҳида аҳамият берилган бўлиб, Аллоҳ таоло уларнинг таомларини ейишни ва аёлларига уйланишни ҳалол қилди. Моида сурасининг 5-оятида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Бугун сизлар учун покиза нарсалар ҳалол қилинди. Шунингдек, Аҳли Китобларнинг таоми сизлар учун ҳалол ва таомингиз улар учун ҳалолдир. Зинокорлик ва махфий ўйнаш қилиб олиш учун эмас, балки маҳрларини берсангиз, мўмина аёлларнинг иффатлилари ва сизлардан олдин китоб берилганларнинг иффатли аёллари (ҳам ҳалолдир)...”
Мусулмонлар билан бир жамиятда яшайдиган аҳли китоблар аҳли зимма деб аталиб уларнинг исломда ўзига яраша ўрни бор ҳамда уларга ўзига хос муомала қилинади.
Исломда мусулмонлар билан бир ўлкада яшайдиган бошқа дин вакилларини “Аҳли зимма” ёки “ Зиммий” номи билан ишлатиш жорий бўлган. “Зимма” сўзи аҳд, кафиллик, омонлик деган маъноларни англатади. Бундай номланишининг сабаби шундаки улар учун Аллоҳ ва унинг расулининг, қолаверса мусулмон жамоасининг аҳди бўлганлиги учундир. Ушбу аҳди туфайли улар ислом ҳимоясида тинч, хотиржам яшашади. Шунингдек улар мусулмонларнинг омонлигида ва кафиллигида бўлади. Бу аҳд уларга ўзига яраша ҳақ- ҳуқуқлар бериши билан бирга ўзига хос бурч ва вазифаларни ҳам юклайди.
Пайғамбаримизнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам аҳли китобдан қўшнилари бўлган. Улар билан яхши қўшничилик қилар, ҳадя бериб, улардан қабул этардилар.
Мусулмонлар томонидан фатҳ этилган халқлар исломни қабул қилишга мажбурланган, деган сохта даъволар ва тасаввурлар ғарб тадқиқотчиларининг ўзлари томонидан ҳам рад қилинди, мусулмонларнинг адолатли ва диний хайрихоҳлик билан муносабатда бўлишини ҳамма тан олди. Бу тўғрида дин тарихчиси Л. Браун шундай дейди: "Мусулмонлар ўз давлатларига қўшиб олган халқларни қилич билан исломни қабул қилишга мажбурлаган, деган даъволар ғирт тўқима. Буни исбот талаб қилмайдиган далиллар тасдиқлаб турибди. Уларни янги фатҳларга руҳлантирган динамик омил бу бирдамлик ва иймон эди. Бу худди сел каби кенгайиб бораётган дарёга ўхшайди".
Тарих давомида жуда кенг ҳудудларни бошқарган мусулмон ҳукмдорлар бошқа динларнинг вакилларига фавқулодда ҳурмат ва бағрикенглик билан муносабатда бўлганлар. Ислом давлатларида яҳудий динидагилар ҳам, насронийлар ҳам ҳамиша тўла хавфсизликда, тинч-осойишталикда, диний эркинликда яшаб келганлар.
Буларнинг барчаси ислом бутун оламларга раҳмат ўлароқ келганидандир. Бундай мурувват бошқа бирор маконда ва замонда кўрилган эмас.
Асадуллоҳ Қудратуллоҳ,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси