Мазмунли умр: мазҳабимиз ҳимоячисининг ҳаёти ва ижоди
Машҳур муфассир, муҳаддис ва фақиҳ Зафар Аҳмад ибн Латиф Усмоний Таҳонавий 1892 йил Ҳинд диёрининг Девбанд шаҳрида дунёга келган. Уч ёшида онасидан айрилган Аҳмадни ўз қарамоғига олган меҳрибон бувиси илм йўлида фидоий аёл эди. У набирасига ҳар томонлама яхши тарбия бериб, келажакда унинг етук олим бўлиб етишишига замин яратди. Беш ёшида Девбанддаги “Дорул улум” мадрасасида ҳуснихат, тажвид каби бошланғич илмларни ўзлаштириб, етти ёшида урду, форс тилида ҳисоб ва риёзий китобларни ўрганади. Шундан кейин у Таҳона шаҳрига бориб, умматнинг ҳакими лақабини олган тоғаси Мавлоно Муҳаммад Ашраф Али Таҳонавийдан сарф, наҳв ва одобдан сабоқ олди. Орадан бир оз ўтгандан кейин тоғаси урду тилида “Баён ал-Қуръон” китобини ёзишга киришиб, Зафар Аҳмадни Конбурдаги ўзи асос солган “Жомиул улум” номли мадрасага ўқишга жойлайди. Мадрасада тоғасининг шогирдлари Муҳаммад Исҳоқ Бурдувоний ва Муҳаммад Рошид Канбурийлар қўл остида ҳадис илмини пухта ўрганади. Мазкур мадрасада Имом Бухорийнинг “Саҳиҳ ал-Бухорий”, Имом Муслимнинг “Саҳиҳ Муслим”, Абу Довуд, Имом Термизий, Ибн Можжа ва Имом Насоийларнинг “Сунан” асарлари, “Мушкот ал-масобиҳ”, “Мусталаҳ ал-ҳадис” каби ҳадис илмига оид муҳим манбаларни ўрганди. Бу илм даргоҳида юқори натижаларга эришгач, иқтидорли талабалар қаторида 1910 йили Зафар Аҳмад Саҳоранфурдаги “Мазоҳирул улум” мадрасасига ўқишга бориб, “Базлул мажҳуд фи шарҳи сунани Абу Довуд” (Абу Довуднинг “Сунан”асари шарҳига бор куч-ғайратни сарфлаш) китоби муаллифи Мавлоно Халил Аҳмад Саҳоранфурий ҳузурида ҳадис илмидан сабоқ олди. Шунингдек, у диний илмлар қаторида мантиқ, ҳандаса ва арифметика каби дунёвий фанларни ҳам яхши ўзлаштириб олди.
Ноёб қобилият ва ўткир зеҳн соҳиби Зафар Аҳмад мазкур мадрасага мударрис қилиб тайинланиб, у ерда етти йил фиқҳ, усул, мантиқ, фалсафа каби фанлардан дарс берди.
Илмда юқори натижаларга эришган ва умматнинг ҳакими деб танилган тоғаси унга “Эълоус сунан” (ҳадислар шаънини юксалтириш) асарини ёзишга ижозат берди ва унга йигирма йил вақт сарфлади. Натижада ҳанафий фиқҳи бўйича йигирма жилддан иборат энг муҳим манба вужудга келди.
Мазкур асар Абу Ҳанифага ва ҳанафийлик мазҳабига нисбатан қилинаётган бўҳтонларга барҳам берди. Абу Ҳанифа гўё ҳадис ва суннатни яхши билмаган, унинг мазҳабидаги ҳукмлар китоб ва суннатга асосланмаган, балки шахсий райълар асосида чиқарилган, ҳатто саҳиҳ ҳадислар зиддига ҳам райъга асосланган, деб нотўғри даъво қилувчиларга тўлиқ раддия бўлди. Шунингдек, “Эълоус сунан” асари орқали муаллиф ҳанафийлик мазҳабининг ҳукмлари Қуръон, ҳадис, ижмоъ ва қиёсий далилларга асосланганини исботлаб берди.
Кейинчалик Мавлоно Ҳаким буйруғига биноан Имом Абу Ҳанифа ва у кишининг шогирдлари ва шогирдларининг шогирдлари ҳақида “Инжаул-ватан анил-издирои би имомиз-замон” (Ватанни замон имоми билан таҳқирлашдан сақлаш) ҳамда Имом Жассоснинг “Аҳкам ал-Қуръон” китобига асосланиб “Далоил ал-Қуръон ала масаил ан-Нуъмон” (Нўъмон масалаларига Қуръон далиллари) китобларини таълиф қила бошлади. Бу китоб икки жилддан иборат бўлиб, Нисо сурасининг охирида тугаллаган ҳамда фақиҳ ва олимлар: “Ан-назару фийҳи наъиймун муқиймун, ваз-зафару бимислиҳи фатҳун азиймун” (Бу китобга назар роҳатбахш ва ундан ўтказиб бир китоб ёзиш буюк ихтиродир) деб таърифладилар.
Зафар Аҳмад раҳматуллоҳи алайҳ яшаган даврда урду тилида таълиф қилган “Ал-матин фил-ихфааи би омин”, (намозда Фотиҳа сурасининг охирида “омин” калимасини махфий ичида айтиш бўйича матн) “Шаққул-ғайн ан рафул-йадайн” (намозда икки қўлни кўтариш борасида ҳаддан ошиш), “Роҳматул-Қуддус фи таржимати баҳжатин-нуфуус”, “Фатиҳатул-калам фи қироати халфал-имом” (Имомнинг ортидан қироат қилиш масаласи бўйича кириш сўзи) номли китоблари ҳанафийлик мазҳаби ҳукмлари асосли эканини исботлаб берди
Бирма давлатидаги “Ранкун” мадрасасида икки йил ишлаб, катта мажлисларда маърузалар қилди. Шундан сўнг яна Таҳона Буҳунга қайтиб, фатво бериш ва уларни одамларга тушунтириш ишлари билан шуғулланди ҳамда “Далоил ал-Қуръон” деган асарини давом эттирди.
Сўнгра Покистоннинг Докҳа шаҳридаги университетга ҳадис, фиқҳ ва усул фанлари бўйича мударрис лавозимига тайинланди. Мазкур университетда саккиз йил ишлаб, мударрислар саййиди унвонига мушарраф бўлди. Шарқий Покистонда Қуръон, ҳадис, фиқҳ ва бошқа илмлар бўйича “Ал-жомиату ал-Қуръанияту ал-арабийя” мадрасасига асос солди.
Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи мазҳаби фиқҳининг фидокор ҳимоячиси Зафар Аҳмад ат-Таҳонавий мана шундай сермаҳсул умр кечириб, умрининг охирида оғир хасталикка йўлиқди ва саксон икки ёшида вафот этди. Аллоҳ таоло у кишига ўз раҳмати ва ризоси ёнидан жой берсин.
Муҳаммадсиддиқ Усмонов тайёрлади
ЎМИ Матбуот хизмати
«Бисмиллаҳ»ни айтиш эсидан чиқиб қолса...
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ فَلْيَذْكُرِ اسْمَ اللهِ، وَإِنْ نَسِيَ أَنْ يَذْكُرَ اسْمَ اللهِ فِي أَوَّلِهِ فَلْيَقُلْ بِسْمِ اللهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қачон бирортангиз таом еса, Аллоҳнинг исмини зикр қилсин. Агар аввалида Аллоҳнинг исмини зикр қилишни унутиб қўйса, «Бисмиллаҳи аввалаҳу ва ахироҳу» десин», дедилар» (Абу Довуд ва Термизий ривоят қилганлар).
Баъзан таом тановул қилиш пайтида инсон шошилиб, «Бисмиллаҳ»ни айтиш эсидан чиқиб қолади. Бир оз еганидан кейин «Бисмиллаҳ»ни айтмагани эсига тушиб қолади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ушбу ҳадиси шарифларига биноан, ана шундай вақтда «Бисмиллаҳи аввалаҳу ва ахироҳу» демоғи лозим.
Бу жумланинг маъноси «аввалида ҳам, охирида ҳам Бисмиллаҳ» дегани бўлиб, таомнинг баракасини қайтаради ва унга шайтон шерик бўлишини қирқади.
وَعَنْهَا قَالَتْ: كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَأْكُلُ فِي سِتَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَجَاءَ أَعْرَابِيٌّ فَأَكَلَهُ بِلُقْمَتَيْنِ، فَقَالَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَمَا إِنَّهُ لَوْ سَمَّى كَفَاكُمْ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَصَحَّحَهُ.
Яна ўша кишидан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг олтита саҳобалари билан таом емоқда эдилар. Бир аъробий келиб, икки луқмада (ҳаммасини) еб қўйди. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар у тасмия айтганида, ҳаммангизга етар эди», дедилар» (Термизий ривоят қилган ва саҳиҳ, деган).
Бу ҳадиси шарифда ҳар бир одам таомни «Бисмиллаҳ»ни айтиб еса, у баракали бўлишига далолат бор.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у кишининг олти саҳобалари албатта «Бисмиллаҳ»ни айтиб, сўнг таом ейишни бошлаганлар. Аммо ҳалиги аъробийнинг «Бисмиллаҳ»ни айтмай таом егани баракани қочирди.
وَكَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جَالِسًا وَرَجُلٌ يَأْكُلُ فَلَمْ يُسَمِّ حَتَّى لَمْ يَبْقَ مِنْ طَعَامِهِ إِلَّا لُقْمَةٌ، فَلَمَّا رَفَعَهَا إِلَى فِيهِ قَالَ: بِسْمِ اللهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ، فَضَحِكَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثُمَّ قَالَ: مَا زَالَ الشَّيْطَانُ يَأْكُلُ مَعَهُ، فَلَمَّا ذَكَرَ اسْمَ اللهِ اسْتَقَاءَ مَا فِي بَطْنِهِ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ.
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирган эдилар. Бир киши таом ер эди. У тасмия айтмади. Фақат бир луқма таом қолгандагина «Бисмиллаҳи аввалаҳу ва ахироҳу» деди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кулдилар ва:
«Шайтон у билан таом еб турди. Аллоҳнинг исмини зикр қилганида қорнидаги нарсани қусиб юборди», дедилар» (Абу Довуд ва Насоий ривоят қилганлар).
Бу ҳам барчамиз учун дарс. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бор жойдаги ҳар бир ўтириш, ҳаракат ва сакинат ҳамманинг диққат эътиборида бўлиши маълум.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирган жойда бир одам «Бисмиллаҳ»ни айтмай, таом тановул қила бошлади. Ҳамма дамини ичига ютиб, нима бўлар экан, деб кутиб турди.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам эса индамас эдилар. Ҳалиги киши эса таом ейишда давом этар эди. Энди нима бўлади? Атиги бир луқма таом қолганда бирдан эсига тушиб қолиб:
«Бисмиллаҳи аввалаҳу ва ахироҳу» деди».
Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кулдилар ва: «Шайтон у билан таом еб турди. Аллоҳнинг исмини зикр қилганда қорнидаги нарсани қусиб юборди», дедилар».
Демак, таомни «Бисмиллаҳ»ни айтмай еган одам билан бирга шайтон ҳам унинг таомидан қўшилишиб еб турар экан.
Бу эса ҳам гуноҳ, ҳам таомнинг баракасини қочиришдир. Шунинг учун бу масалага жуда эҳтиёт бўлмоқ керак. Мабодо аввалида айтиш эсдан чиқиб қолган бўлса ҳам, эслаган заҳоти айтиш лозим.
Аллоҳнинг исмини зикр қилиб, сўнг таом ейишни бошлаш исломий овқатланиш маданиятининг бошида туради.
Албатта, таом Аллоҳ таоло томонидан бандага бериладиган улкан неъмат эканлиги ҳеч кимга сир эмас. Доимо Аллоҳни эслаб туриши лозим бўлган банда учун неъматга эришган пайтда неъмат берувчи Зотни эслаш зарурати яна ҳам ортади. Ана шундай пайтда Аллоҳни – неъмат берувчи Зотни эсидан чиқарган одам хато қилган бўлади. Агар ўзи эслаб, хатосини тўғриласа, яхши. Агар унинг эсига тушмаса, атрофдагилар унга эслатиб қўйишлари лозим. Чунки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам доимо шундай қилганлар.
«Ҳадис ва ҳаёт» китоби 16-жузидан