24 Январ, 2025, 24 Ражаб, 1446
24 Январ, 2025, 24 Ражаб, 1446
Италияда ислом. Ана шу иборанинг ўзиёқ эшитган кишини ҳушёрликка чорлайди. Ахир, тасаввур қилинг: бу давлат пойтахтида Рим-Католик Черковининг маркази Ватикан – шаҳар-давлат бор.
Бироқ, келинг, асрлар қаъридаги тарихга назар ташлаймиз. Аён бўлишича, минг йиллардан ҳам олдинроқ ғарбий европадаги бошқа давлатларга қараганда ислом Италияда кенг ёйилган экан. Ўрта асрлардаги араб истилоси даврида Жанубий Италияда ислом дини кенг тарқалган эди. Борий амирлиги жанубий ярим оролда 847 йилдан 871 йилгача мавжуд бўлган. Бундан ташқари, 700 йилдан 1091 йилгача, 400 йил давомида Пантеллерия, Сицилия, Мальта ва бошқа ороллар мусулмонлар назорати остида бўлган ва бу маконлар, гарчанд, кейинчалик аососий аҳолиси насронийлар бўлган бир неча мусулмон князликларига бўлиниб кетган бўлса-да, шартли равишда Сицилия амирлиги деб аталган. Жанубий Италияни норманлар босиб олганидан сўнг мусулмонларнинг бу ердаги давлати барҳам топган. Шундай бўлса ҳам мусулмонларнинг кўплаб жамоалари Сицилияда ХIV асргача сақланиб қолган.
Айнан ўша даврда Сицилия оролида мусулмон Испанияси билан бирга ушбу минтақада ҳозиргача маданияти ва санъатининг изи қолган ислом тараққиёти ташкил топган.
Гўёки тарих саҳифаларига сингиб кетгандек тилсиз гувоҳлар – Палермодаги ажойиб меъморий ёдгорликлар ва оролдаги бошқа шаҳар ва қишлоқлар, уларнинг номлари, манзарали ва амалий санъат асарларининг ёрқин намуналари, Сицилия музейидаги ноёб экспозициялар, араб тилидаги китоблар ва қўлёзмалар, оролдаги энг муҳташам кутубхонада сақланаётган Қуръони каримнинг қадимий нусхасидир.
IX асрнинг биринчи ярмида мусулмонлар Корсика ва Сардиниянинг бир қисмини босиб олди. Унинг ортидан Мальтани ҳам ишғол қилди. Шундан кейин Ўрта ер денгизи мусулмон давлатининг ичкарисидаги денгиз бўлиб қолди.
Ислом тамаддуни бир неча юз йил давомида Италияда барқ уриб, ҳозирги кунимизгача сақланиб қолган бебаҳо меъморий обидалар барпо этди. XIV юзйиллик сўнггига қадар араб тили сицилияликларнинг муомаладаги тилларидан бири бўлган. Ҳозирги вақтда сицилияликлар тилида арабчадан ўша вақтларда ўзлашган кўп сўзлар мавжуд. Минтақада араблар ва турклар билан боғлиқ қатор ҳайкаллар ҳам сақланиб қолган. Кейинчалик, Уйғониш даврида ислом ўрта асрлар Италиясининг маданий анъаналарида ўз аксини топди. Норманлар истилосидан сўнг Сицилияда мусулмонлар давлатчилиги барҳам топди. Аммо ХIV аср бошларига қадар бу ерда кўплаб мусулмон жамоалари сақланиб қолган. Ислом маданияти ва меъморчилиги таъсири Италияда ҳозирги кунларда ҳам сезилиб туради. Бугунги кунда ислом дини Италияда Ғарбий Европанинг бошқа давлатларига ўхшаб икки кўринишда тарқалмоқда. Бир тарафдан, улар турли вақтларда ислом динига кирган италянлар. Уларнинг сони 10-15 минг атрофида деб айтилса-да, баъзида 30-50 минг киши дейишади. Аммо Италиядаги мусулмонларнинг аксари эса Осиё ва Африканинг ўттиз мамлакатидан келган 560 минг муҳожирдир. Уларнинг ҳаммаси Италия фуқаролигини олган ёки яшашга ва ишлашга рухсатномаси бор шахслардир. Баъзи манбаларга кўра, муҳожир-мусулмонларнинг сони бир миллиондан баланд бўлиши ҳам мумкин. Италияга мусулмон муҳожирларнинг оммавий равишда оқиб келиши ўтган асрнинг 80-йилларига тўғри келади. Лекин ундан олдин ҳам мамлакатда мусулмонларнинг жамоаси мавжуд эди. Уларнинг кўпчилиги Африка давлатлари, бир замонлар Италиянинг мустамлакаси бўлган – Сомали ва Ливия давлатлари фуқароларидир. Кўпайиш босқичидаги италиялик мусулмонларнинг иккинчи авлоди, биринчи муҳожирлар тўлқинининг фарзандларидир. Италиялик мусулмонлар босқичма-босқич италия жамиятига сингишди ва бу жамият муҳожирларни этник ва диний эътиқодидан ажратиб ололмади.
Италияда исломнинг ўрни ҳақида гапирадиган бўлсак, худди қўшниси Франция каби католикликдан кейин иккинчи ўринда туради. Кейинги ўн беш йил ичида муҳожирлар оқимининг кўпайиши сабабли италиялик мусулмонлар ташкилотлари тобора ортиб бормоқда. Дастлаб жамоалар пайдо бўлди, ибодатхоналар очилди, кейин эса турли-туман ислом маданият марказлари ташкил топа бошлади. Миланда чоп этиладиган «Ил журнал» нашри ёзишича, 2002 йил Италияда 350 масжид ва ибодатхоналар бўлган ва уларнинг учдан бир қисмининг минора ва гумбазлари бор бўлиб, ана ўшаларнигина масжид деб аташ мумкин бўлган.
Этник ва диний жамоаларнинг фарқли жиҳатларига қарамасдан Италияда келиб чиқиши турли миллатлардан бўлган, шунингдек, ислом динига кирган маҳаллий мусулмонларни ҳам ўзига жалб этадиган ислом марказлари бор. Бундай марказлар мамлакатда 30га яқин. Уларнинг энг машҳурлари Милан ва Римда, мамлакат жанубида эса Неапол ва қисман Палермода.
Миландаги Ислом маркази масжидларга ўхшаб барпо этилган – Ислом маданияти институтидир. Уларнинг биринчисини 1977 йилда италиялик сунний мусулмонлар барпо этган. Бу марказ исломий мавзуларда турли тадбирлар ўтказади, италян ва араб тилларида хабарнома чиқаради, адабиётлар тарқатади, турли ўқув курслари ташкил қилади ва шаръан ҳалол бўлган гўшт етиштиради. Миланлик дастлабки мусулмон италияда машҳур саналган сулолалардан бирининг вакили Абдул Воҳид Паллавич ҳисобланади. Ислом маданияти институти ва унинг масжидлари беш вақт намоз вақтида игна тушадиган жой топилмай қоладиган, ҳатто одамлар кўчаларгача чиқиб кетадиган, кўплаб мусулмонлар билан боғлиқ. Шунингдек, институт имон келтирганлар ўртасида тарғибот ишларини ҳам олиб боради. Мусулмонларнинг яна бир муҳим маркази – Рим. Ғарбий Европадаги энг катта саналувчи ҳашаматли масжид 1995 йил Римда барпо этилган.
Масжиднинг фаолияти Италия ислом маданияти институти ҳамда Римда аккредитация қилинган мусулмон давлатлари элчхоналари билан боғлиқ. Ушбу мамлакатларнинг дипломатик корпуслари вакиллари институт кенгаши раҳбарлари ҳисобланади. Италияда мусулмонларни умуммиллат даражасида бирлаштиришга кўп бора ҳаракат қилинган. Чунки Италияда ҳам бошқа давлатлардагига ўхшаб мусулмонларнинг манфаатини ҳимоя қиладиган, зарурат туғилганда давлат ҳокимияти билан мунозара қилишга қодир бўлган марказлашган бирлашмага эҳтиёж бор. Италиялик мусулмонларнинг Қуръони каримни мактабда ўргатиш ёки муқобил тарзда барпо этилган мусулмон мактаблари ҳуқуқини давлат мактаблари билан тенглаштириш, янги масжидлар қуриш учун рухсат олиш тартибини соддалаштириш, ислом шариати асосида ўқилган никоҳни расмий тарзда қайд этиш ва бошқа масалаларга доир ечимини топиши зарур бўлган муаммолари ҳам бор. Руйхатдан ўтган ибодатхоналар ва масжидлар қошида ҳалол гўшт дўконлари мавжуд. Мусулмонлар учун алоҳида қабристонга ҳам жой ажратилган.
Италия мактабларида “дин соати” дарси кўзда тутилган. Аммо қайси динни ўрганиш ёки даҳрийлик йўлини тутиб мазкур дарсга қатнашмаслик ўқувчи ва ота-онанинг ихтиёрига қараб бўлади. Бироқ ҳозирча баъзи жойда бунга кадр етишмаслиги, баъзи жойда хона етишмаслиги, гоҳида исломобофия тизими ишга тушаётгани сабабли мусулмон болалар ислом дини дарсларига етарлича қатнаша олмаяпти. Шунинг учун италиялик мусулмонларнинг учдан бир қисми фарзандларига исломнинг асосларини пухта ўргата олмаётганини асосий муаммолардан бир деб ҳисоблайди. Шунингдек, шифохоналардаги мусулмон беморларга руҳий-маънавий ёрдам кўрсатиш масаласи ҳам шундай муаммолар сирасига киради. Улар бу каби муаммолар вақтнинг оқими билан барҳам топиб бораверади, деб ишонадилар.
Дамин ЖУМАҚУЛ таржима қилди.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Кўпчиликка маълум ва машҳурки, фиқҳ илмининг бир неча хусусиятлари бор. Масалан, фиқҳ илмининг жазонинг дунёда ва охиратда бўлиши, шумул, яъни кенг қамровлилик, муруна, яъни мослашувчанлик, сабот, яъни ўзгармас ҳукмлар, тайсир, яъни умматга енгиллик қилиш, харажни, яъни машаққатни кетказиш каби хусусиятлари бор.
Ҳанафий фиқҳининг ривожланиш босқичлари ҳамда унга нисбат бериладиган шубҳалар ҳақида сўзлашдан олдин икки масалада қўшимча қилишни лозим топдик.
Масалан, фиқҳ илмининг жазонинг дунёда ва охиратда бўлиши, шумул, яъни кенг қамровлилик, муруна, яъни мослашувчанлик, сабот, яъни ўзгармас ҳукмлар, тайсир, яъни умматга енгиллик қилиш, харажни, яъни машаққатни кетказиш каби хусусиятлари бор. Уларни кўпчилигимиз биламиз, илгари бу мавзулар ҳақида кўп эшитганмиз.
Шомиллик, яъни қамровнинг кенглиги, деганимизнинг маъноси шуки, дунёда ҳеч бир қонун, ҳеч қайси низом инсон ҳаётини фиқҳчалик тўлиқ қамраб ололмайди. Дарҳақиқат, банданинг Аллоҳ таоло билан муомаласига ҳам, ўзи яшаётган жамият билан, жуфти ҳалоли билан, оиласи билан, қўни-қўшнилари, яшаётган давлати ва ҳоказолар билан муомаласига ҳам айнан фиқҳ илми мезон қўйиб бериб, ушбу алоқаларни тартиб-интизомга келтиради. Кўриниб турибдики, бунчалик кенг қамровли тармоқни фиқҳдан бошқа жойдан топа олмайсиз.
Аслида тўхталиб ўтмоқчи бўлган нуқта ушбу «шумул» хусусияти ҳақида эмас, балки «муруна», яъни мослашувчанлик ва «сабот», яъни ўзгармас ҳукмлар борасида эди. Эътибор берган бўлсак, фиқҳ қонуниятлари қадимдан чўлу биёбон, саҳроларда ҳам, ривожланган шаҳарларда ҳам татбиқ этиб келинмоқда. Ўн аср олдин ҳам амалда қўлланилган, ҳозирги кунда ҳам қўллай оламиз. Мана шу хусусият фиқҳнинг «мослашувчан»лигини сифатлаб беради, яъни фиқҳдаги мана шундай улкан мослашувчанлик туфайли биз уни ҳар қандай замонда, ҳар қандай маконда ҳаётга татбиқ қила оламиз.
Хўш, фиқҳдаги бу мослашувчанлик, универсаллик қаердан келган? Албатта, фиқҳда турли-туман ихтилофлар борлигидан келиб чиққан. Шунга кўра, фиқҳ илми гоҳида «ихтилоф илми» деб ҳам аталади. Фиқҳдаги ихтилофларнинг бор бўлиши зарурий нарсадир. Бунда ихтилофнинг муайян мазҳаб ичида бўлиши ёки мазҳаблараро бўлишининг фарқи йўқ. Агар биз фиқҳни биргина фикрдан иборат десак, ушбу ягона ҳукмни барчага баробар татбиқ этмоқчи бўлсак, ўзимизни катта қийинчиликка дучор этган бўламиз.
Бугунги кунда ташаддуд йўналиши фиқҳий ихтилофларга барҳам беришни, фиқҳда ягона фикр бўлиши кераклигини ёқлаяпти. Уларга қолса, умуман, ихтилоф деган нарса бўлмаслиги керак. Бу йўналиш тарафдорлари, масалан, ҳаммада бир хил соқол, бир хил кийим, барча масалада бир хил ҳукм бўлишини хоҳлайди.
Бизнинг баҳсимиз асосан ташаддуд, мўътадиллик ва таҳаллул йўналишлари борасида бўлади.
Юқорида айтганимиздек, ташаддудчилар фақатгина битта фикрни қабул қилишади, ихтилоф бўлишини инкор қилишади.
Аҳли сунна вал жамоа сифатида бизнинг қоидамиз бундай: «Фикримиз тўғри, лекин хато бўлиш эҳтимоли ҳам бор. Биздан бошқаларнинг фикри нотўғри, лекин тўғри бўлиш эҳтимоли ҳам бор».
Қоидамиз шу. Ҳанафий мазҳаби вакили сифатида мен ҳам: «Менинг фикрим тўғри», дейман. Бу 99 фоиз ёки 99,9 фоиз тўғри дегани бўлади. Лекин «Менинг фикрим ҳақ!» демайман, «Менинг фикрим тўғри», дейман. Шунда гарчи 1 фоиз ёки 0,1 фоиз бўлса ҳам, мендан бошқаларнинг фикри ҳам тўғри бўлиш эҳтимоли бор бўлади. Мана шу эҳтимол мени бошқаларнинг фикрини тўғри қабул қилишга, улар билан ҳамжиҳатликда яшашга ундайди. Шундагина мен мазҳаблар ўртасидаги жузъий ихтилофларни тўғри қабул қила оламан. Шундагина мазҳаблар орасидаги ихтилоф ўша мақталган ихтилоф бўлади.
Шунга кўра, фиқҳнинг универсаллиги айнан мазҳаблар ўртасидаги жузъий ихтилофларнинг борлигидан келиб чиққан. Бунинг самараси шуки, агар ҳанафий мазҳабимиздаги бир масалага амал қилиш вазият сабабли торлик қилиб қолса, масалан, шофеъий мазҳабидан фойдаланиб туришимиз мумкин. Мисол учун, ҳаж ойларида ёки Рамазон ойида Масжидул Ҳаромда намоз ўқияпсиз, дейлик. Бу вақтларда у ерда жуда катта издиҳом бўлади, оломон ниҳоятда тирбанд бўлади. Фараз қилайликки, олдингиздаги сафда ёки ёнингизда аёл киши намоз ўқияпти, сиз эса намозга иқома айтилаётгани учун бошқа жойга ўта олмадингиз. Бу ҳолатда бизнинг мазҳаб қоидасига кўра, намозингиз дуруст бўлмай қолади. Лекин бошқа мазҳаб бўйича дуруст бўлаверади. Демак, бошқа мазҳабга кўра намозингиз дуруст бўлишига имкон бор экан. Кўриниб турибдики, ихтилоф бизга торчилик пайтида кенгчилик берди, биз ундан фойдаландик.
Худди шунингдек, ҳар бир мазҳаб ичида ҳам бир қанча ички ихтилофлар бор. Масалан, бир масала бўйича мазҳаббошилар томонидан уч
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 