31 Декабр, 2025, 11 Ражаб, 1447
31 Декабр, 2025, 11 Ражаб, 1447
هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
У Қуёшни зиё (таратувчи) ва Ойни нур (сочувчи) этган ҳамда йилларнинг ададини ва (вақт ва замонга доир) ҳисобни билишларингиз учун уни (Ойни) манзилларга (бўлиб) ўлчаб қўйган зотдир*. Буни Аллоҳ фақат ҳақ (ҳикмат) билангина яратди. Билувчи қавм учун оятларни (У) батафсил баён қилур.
* Ойнинг ўн икки буржи ва йигирма саккизта манзили бор. Буржлар – ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сунбула, мезон, ақраб, қавс, жадий, далв, ҳут. Ҳар бир буржда иккию учдан бир манзил бўлиб, ой ҳар кеча шу манзиллардан бирига тушиб ўтади. Агар ой 30 кун бўлса, икки кеча ой кўринмайди. 29 кун бўлса, бир кеча кўринмайди. Қуёш мазкур манзиллардан ҳар бирида 13 кун ва 1/3 кунда қўниб ўтади. 28 та манзилнинг кунлари қўшилиб бир йил бўлади.
ҲИЖРИЙ ЙИЛ ҲИСОБИ - Пайғамбаримиз Муҳаммад саллолллоҳу алайҳи ва салламнинг Маккаи мукаррамадан Мадинаи мунавварага ҳижрат қилган йилларидан бошланган. Қамария (ҳижрий-қамарий йил) ва шамсия (ҳижрий-шамсий йил)га бўлинади.
Қамария бўйича йил ҳисоби 622 йилнинг 16 июли жума кунидан бошланиб, Ойнинг кетма-кет келган икки бир хил фазаси орасида ўтган вақт — синодик ой (29,530588 кун) даврига асосланган. 12 ойдан иборат бир қамарий йил 354,3671 кундан иборат. Қамарий йилда 1, 3, 5, 7, 9 ва 11-ойлар 30 кундан, қолганлари 29 кундан бутун қилиб олинган. Ойлар тартиби билан муҳаррам, сафар, рабиул аввал, рабиул охир, жумодул аввал, жумо-дул охир, ражаб, шаъбон, рамазон, шаввол, зулқаъда ва зулҳижжа деб аталишини биламиз. Қамарий йил тропик йилдан 10— 12 кун қисқа. Қамарий йилнинг баъзилари кабиса йил бўлишига сабаб йилнинг каср қисми (0,3671 кун) ҳар 30 йилда 11,013 кунни ташкил этишидир. Унинг 19 йили оддий (354 кунлик), 11 йили кабиса (355 кунлик), 38-йиллик арабча циклнинг 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26 ва 29-йиллари кабиса деб қабул қилинган. Қамария ҳисоби аҳолиси асосан мусулмонлардан ташкил топган мамлакатларда қўлланади.
Шамсия 622 йилнинг баҳорги тенг кунлик куни — 21 мартдан бошлаб ҳисобланади; кейинги йил бошлари эса 20, 21 ёки 22 мартга тўғри келади. Давомийлиги милодий календаридаги каби 365 ёки 366 кундан иборат. Шамсия бўйича ойларнинг номлари ҳут, ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сумбула, мезон, ақраб, қавс, жадди ва далв бўлиб, бу ойлар доимо йилнинг маълум бир вактларида келади.
Ўрта Осиёда янги услуб кенг оммавийлашгунга қадар қамария ҳисоби ҳам, шамсия ҳисоби ҳам ишлатилиб келинган. Шамсия ҳисоби бўйича йилнинг дастлабки кунларида Наврўз байрами ўтказилган.
Ҳижрий йил ҳисобланишининг саналарини янги услуб (Григорий календари)га айлантиришда махсус формулалар ва жадваллар қўлланади. Масалан, Григорий календарининг 1980 йил қамариянинг 1399/1400 йилларига ва Шамсиянинг 1359/1360 йилларига тўғри келади.
ГРИГОРИЙ КАЛЕНДАРИ (ёки янги услуб) — Рим папаси Григорий XIII томонидан Юлий календари (эски стиль) ўрнига 1582 йилда жорий этилган календарь. Перуджий университети ўқитувчиси Луиджи Лилио 1576 йилда таклиф этган лойиҳага биноан тузилган. Юлий календарида йўл қўйилган хатолик ту-затилиб, ҳисоб 10 кун олдинга сурилган. Баҳорги тенг кунлик, яъни 21 мартга тўғри келган. Хатолик яна такрорланмаслиги учун ҳар 400 йилда кабиса йил 3 кунга қисқартирилган, яъни 100 кабиса йили ўрнига 97 кабиса йили жорий этилган. Григорий календарига кўра охирги 2 раками 4 га бўлинадиган йиллар кабиса йиллардир, лекин 2 ноль билан тугаб, 400 га бўлинмайдиган йиллар бундан мустасно, масалан, 1700, 1800, 1900 ва 2100 йиллар оддий йил, 1600, 2000, 2400 ва 2800 йиллар эса кабиса йил ҳисобланади. Шу ҳисобда йилнинг давомийлиги 365,242500 суткани ташкил этиб, тропик йилга қараганда ҳар йили 26 секунд ортиб боради ва сал кам 3300 йилда 1 кун хато қилинади. Григорий календарининг бирдан-бир ноқулайлиги ойлардаги кунлар сонининг ҳар хиллигидир. Собиқ Иттифоқда (шу жумладан Ўзбекистонда) Григорий тақвими 1918 йил 14 февралдан (эски услубда 1 февралдан) бошлаб қабул қилинган.
БУРЖ — Қуёшнинг йиллик кўринма ҳаракати доирасидаги ўн икки юлдуз туркумининг номлари. Бу сўз зодиак юлдузи туркумлари Далв, Ҳут. Ҳамал, Савр, Жавзо, Саратон, Асад, Сунбула, Мезон, Ақраб, Қавс, Жадйларга нисбатан қўлланилади (жадвалга қаранг).
Улар Қуёшнинг йиллик кўринма ҳаракат йўли (эклиптика) бўйлаб жойлашган. Ҳар бирида Қуёш тахминан бир ойча бўлади. Бурж юлдуз туркумларидан Қуёш системасининг деярли барча сайёралари, кометалари ва Ойнинг ҳам кўринма ҳаракат йўллари ўтади. Юнонистонда бурж туркумларини алоҳида ажратиб, уларни махсус белгилар билан ифодалашган. Шунга кўра, осмон гумбазида баҳорги (Ҳамал) ва кузги (Мезон) тенгкунлик, ёзги (Саратон) ва қишки (Жадй) Қуёш туриш нуқталари ҳам ўша белгилар билан белгиланади. Прецессия ҳодисаси сабабли ўтган 2 минг йил ичида бу нуқталар сурилиб, қўшни юлдуз туркумларига ўтиб кетган бўлишига қарамай, шу белгилар, шунингдек Саратон ва Жавзо тропиклари деб аталувчи номлар ҳам сақланиб қолган.
Бурж жадвали
|
№ |
Арабча |
Форсча |
Ўзбекча |
Ҳозирги |
|
айтилиши |
айтилиши |
айтилиши |
ҳисобга кўра |
|
|
1. |
Ҳамал |
Барре |
Қўй |
22 март—20 апр. |
|
2. |
Савр |
Гов |
Сигир |
21 апр. —20 май. |
|
3. |
Жавзо |
Дупайкар |
Эгизак |
21 май—21 июнь |
|
4. |
Саратон |
Харченг |
Қисқичбақа |
22 июнь—22 июль |
|
5. |
Асад |
Шер |
Арслон |
23 июль—22 авг. |
|
6. |
Сунбула |
Хоша |
Бошоқ |
23 авг—23 сент. |
|
7. |
Мезон |
Тарозу |
Тарозу |
24 сент.—22 окт. |
|
8. |
Ақраб |
Гаждум |
Чаён |
23 окт.—22 нояб. |
|
9. |
Қавс |
Камон |
Ёй |
23 нояб.—21 дек. |
|
10. |
Жадй |
Бузғола |
Тоғ така |
22 дек.- 19 янв. |
|
11. |
Далв |
Дўл |
Қовға |
20 янв.-18 фев. |
|
12. |
Ҳут |
Моҳий |
Балиқ |
19 фев—21 март |
БУРЖИЙ ТАҚВИМ - 365 кунлик қуёш тақвими. Шарқ фалакиётшунослари томонидан ишлаб чиқилган (11-аср). Буржий тақвим ойлари юлдуз туркумлари номи билан аталгани учун «буржий» (яъни юлдуз туркумлари — арабча «бурж» ёки ҳозирги тасаввурда астрономик тақвим) деб ном олган.
КАЛЕНДАРЬ (лот. calendarium — қарз дафтари), тақвим — йил, ой, ҳафта ва кунлар ҳисоблашни юритиш тизими. Қуёш, Ой, сайёраларнинг кўринма ҳаракати, кун биланн туннинг алмаши-нуви, Ой фазалари ва йил фаслларининг даврий равишда такрорланиб туришига асосланади. Календарнинг пайдо бўлиши одамнинг хўжалик фаолиятини юритиш эҳтиёжи билан боғлиқ. Одамлар Қуёшнинг чиқиб ботишини кузатиб — кун, Ой ўроғининг аввал катталашиб, сўнг кичрайишига қараб — ой, йил фаслларининг давомида Қуёшнинг уфқдан қанчалик кўтарилишини кузатиб йил тушунчаларига келишган. Аста-секин вақтни яна ҳам аниқроқ ҳисоблаш эҳтиёжи билан соат, минут бирликлари, ҳафта тушунчаси киритилган. Вақт ҳисобини тўғри юритиш учун дастлабки расадхоналар қурилган, қуёш соати ўйлаб топилган.
Ўзбек тилида биринчи босма календарь Шоҳимардон Иброҳимов томонидан тузилиб, 1871 йил Тошкентда Туркистон ҳарбий округи босмахонасида чиқарилган, унинг 1872 йил 2-нашри Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонасида сақланади.
“ЎзМЭ” маълумотлари асосида
Жалолиддин Нуриддинов тайёрлади
16 март 2017 йил
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Бир жамоа борки, Аллоҳ таоло уларни Ўз тавфиқи ила қўллаган ва уларни дунёнинг ўзидаёқ иззат-икром қилган. Уларнинг юзлари нурли, пешоналари ялтираган ва вақтлари баракалидир. Сиз ҳам ана ўша жамоанинг бир аъзоси бўлинг ва Аллоҳга кўп ҳамд айтинг. Аллоҳдан сизни ҳам ўша жамоанинг бир вакилига айлантиришини сўраб дуою илтижолар қилинг.
Улар фажр аҳлидир... Улар бомдод намозини масжидда жамоат билан адо этишга иштиёқлари баланд бўлганлардир. Уларнинг тонг-саҳарлаб қиладиган амаллари қандай ҳам гўзал! Уларга фаришталар гувоҳ бўлади. Бомдодни жамоат билан ўқиган киши гўё туннинг барини ибодат билан ўтказган ҳисобидадир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким хуфтонни жамоат билан ўқиса, тунниг ярмида ибодат қилгандай бўлади. Бомдодни ҳам жамоат билан адо этса, туннинг барини ибодат билан ўтказган кабидир”[1], деганлар.
Бу ишга шошилиш, ҳаракатда бўлиш жаннат сари етаклайди. Бомдоддан кейинги вақтга барака ёғилади. Набий алайҳиссалом: “Ё Аллоҳ! Умматимнинг саҳарги вақтига барака бер”[2], дея дуо қилганлар.
Фажр аҳли – улар Аллоҳ томон чорлаётган жарчининг: “Намозга келинг... Нажотга келинг...” деган чақириғига “Лаббай” деяётган кишилардир. “Намоз уйқудан яхшироқдир...” деган иборани эшитганлари замон ҳушёр тортган ва бандалик ҳиссини англаб етганларга Аллоҳнинг саломи бўлсин! Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қоронғу пайтлари масжид томон юриб борадиган кишиларга қиёмат кунидаги мукаммал нурнинг хушхабарини беринглар”[3], деганлар.
Эй фажр аҳли! Улкан ажр ила мусобақада ўзиб кетдингиз. Дунё матоҳларига, нафсига эргашганларга ҳавас кўзи билан боқманг. Чунки уларда ҳавас қилинадиган нарсанинг ўзи йўқ. Ундан кўра сизларга бериладиган Аллоҳнинг фазли ва раҳматидан суюнинглар, хурсанд бўлинглар.
Эй фажр аҳли! Жаннатда Аллоҳнинг жамолини кўриш бахти муборак бўлсин! Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Яқинда сизлар шу ойни кўрганларингиз каби Роббингизни тиқилинчсиз кўрасизлар. Қуёш чиқишидан олдинги ва ботганидан кейинги намозни қўлдан бой бермасликни уддалай олсангиз, шундай қилинглар!” дедилар. Кейин эса: “Қуёш чиқишидан илгари ва ботишидан аввал Роббингизга ҳамд билан (Унга) тасбеҳ айтинг (намоз ўқинг)!..»[4] оятини ўқидилар[5].
Эй фажр аҳли! Одамлар мол-дунё, хотинлар билан чалғиганда, сиз вақтда барака, тетиклик ҳамда жаннат мукофоти ила уйга қайтишга рози бўласизми?!
Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Қуёш чиқиши ва ботишидан аввал намоз ўқиган киши ҳеч қачон жаҳаннамга кирмайди”[6], деганлар. Бу ҳадисда айтилган вақтлардаги намоз бомдод ва асрдир.
Эй фажр аҳли! Сизлар Аллоҳнинг ҳифзу ҳимоясидасиз. Жонларингиз хуш, жасадларингиз бардам... Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Ким бомдод намозини ўқиса, у Аллоҳнинг ҳимоясидадир”[7].
Бошқа бир ҳадисда эса ушбу маънолар мужассам: “Ким ғафлат уйқусида бўлса, шайтон унинг гарданига учта тугун тугади ва ҳар бир тугунга: “Ҳали тун узоқ, ётавер!” дея дам уради. Киши уйқудан турса ва Аллоҳни ёдга олса, битта тугун ечилади. Таҳорат олганида яна битта тугун ечилади. Намоз ўқиса, охирги тугун ҳам ечилади. Кейин бояги одам тетик бўлиб қолади. Тугунлар ечилмай шу ҳолда қолса, одам тубан бўлиб, дангасага айланади”[8].
Фажр аҳлининг сафига қўшилинг! Аллоҳнинг зиммасида бўласиз. Яхши кишилар дафтарига номингиз битиб қўйилади. Саодатни қўлга киритасиз ва мунофиқликдан омонда бўласиз. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мунофиқ кимсаларга хуфтон ва бомдоддан-да оғирроқ намоз йўқ. Агар улар бу намозлар ўз ичига нималарни яширганини билишганида эди, эмаклаб бўлса ҳам келишган бўлишарди”[9], деганлар.
Ҳассон Шамсий Пошонинг
“Жаннат бўстонидаги оилавий оқшомлар” номли китобидан
Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Илҳом Оҳунд, Абдулбосит Абдулвоҳид таржимаси.
[1] Имом Муслим ривояти.
[2] Имом Аҳмад, Имом Абу Довуд, Имом Термизий ва Ибн Можа ривояти.
[3] Имом Термизий ва Имом Абу Довуд ривояти.
[4] Тоҳо сураси, 130-оят.
[5] Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти.
[6] Имом Муслим ривояти.
[7] Имом Муслим ривояти.
[8] Муттафақун алайҳ.
[9] Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 