25 Декабр, 2025, 5 Ражаб, 1447
25 Декабр, 2025, 5 Ражаб, 1447
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга муҳаббат қўйиб, Ул зотга жон-у молларини фидо этиб, жонбозлик билан ардоқлашда, башар учун, шак шубҳасиз саҳобалар буюк намунадирлар. Уларнинг ҳар бир саъй ҳаракатлари то қиёматгача келгуси одамизот учун ибрат бўлиб қолаверади. Саҳобалардан кейин эса яна шундай зотлар Расулуллоҳга ошиқлик “саҳнасига” чиқдилар. Улар энди Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрмасдан у зотга муҳаббат қўйиш, яна у зотга итоатларини намоён этишда ўзларидан кейинги инсолар учун дарс ўтиб кетишди гўё. Қуйида, ана шундай буюк зотларнинг буюк муҳаббатлари ҳақида сўз кетади.
Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳдан сўрашди: “Сиз қачондан бошлаб Айюб Аcсухтиёнийдан ҳадис эшитадиган бўлгансиз?” Имом Молик жавоб бердилар: “Мен илгари ҳеч ҳам ундан ҳадис тингламасдим. Лекин қачонки унинг ҳузурида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг номлари зикр қилинса, у шунчалик йиғлардики, ҳатто унга раҳмим келарди. Мен уни Рассулуллоҳга шунчалик эҳтиромини кўриб ундан ҳадис тинглайдиган бўлдим!
Салафи солиҳларнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбатан бу даражада эҳтиромари уланинг табиатлари эди гўё. Зеро улар Набий алайҳиссаломнинг қадри ва даражаларини билардилар. Ва ўзларидан қай даржада афзал эканликларини ҳис этардилар. Бу ҳақда Имом молик раҳматуллоҳи алайҳ бир қанча устозларидан кўрган ҳолатларга назар соламиз. Мусъаб ибн Абдуллоҳ раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: Агар Моликнинг ҳузурида Набий алайҳиссалом зикр қилинсалар унинг ранги ўзгариб, қадди букилиб қоларди. Бу ҳаммажлисларига оғир ботарди. Бир куни у зотдан бу ҳолатлари ҳақида сўралди. Шунда у киши қуйдагича жавоб бердилар: “Сизлар ҳам менинг кўрганларимнм кўрганингизда эди, мендаги ҳолатни малол кўрмасдингиз. Мен Муҳаммад ибн Алмункадирни шундай ҳолатда кўрардим. У қорилар саййиди эди. Биз ундан қачонки бирор ҳадис ҳақида сўрасак, у шу даражада йиғлардики, ҳатто унга раҳмимиз келиб кетарди. Жаъфар ибн Муҳаммадни ҳам шу ҳолатда кўрардим. У ҳазилкаш, сер табассум киши эди. Лекин унинг олдида Набий алайҳиссалом зикр қилинсалар унинг ранги оқариб кетарди. Уни бирор марта таҳоратсиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақида гапирганини кўрмаганман. Абдарраҳмон ибн Қосим Расулуллоҳниинг ҳайбатларидан агар Набий алайҳиссаломни зикр қилган вақтда унинг юзига қаралса, ҳудди ундан қон оқаётгандек бўлиб қолар ва тили қуриб қолар эди. Яна Омир ибн Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг олдига қатнардим. Қачонки унинг ҳузурида Набий алайҳиссалом зикр қилинсалар, йиғлайвериб кўзёшлари қуриб қоларди. Зуҳрийни ҳам кўрганман. У аслида инсонлар билан чиқишимли, уларга яқин одам эди. Лекин унинг олдида Набий алайҳиссалом зикр қилинсалар, сиз уни танимайидиган ва у сизни танимайдиган ҳолатга тушиб қоларди. Сафвон ибн Сулаймнинг олдига ҳам қатнардим. У мужтаҳид тобеъинлардан эди. Агар унинг ҳузурида Набий алайҳиссалом зикр қилинсалар йиғларди. У йиғидан тўхтай олмас, ҳатто атрофидаги кишилар тарқалиб кетишарди!”
Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ қачонки, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан айрилганида йиғлаган тўнка ҳақидаги ҳадисни айтсалар, одамларга қарата: “Эй Аллоҳнинг бандалари! Бир ёғоч Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам учун, у зотнинг Аллоҳ таоло берган мартабаси учун шавқ ва алам билан йиғлаяпти! Албатта сизлар ундан кўра ғам-алам чекишга ҳақлироқсизлар!”, дердилар.
Салафи солиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни вафотларидан кейин саҳобалар ул зотни ҳаётликларида улуғлаб, ҳурмат қилганларидек ҳурматлар эдилар. Ул зотнинг масжидларида ҳам овозларини баланд кўтармасдилар. Соиб ибн Язид раҳматуллоҳи алайҳ ривоят қиладилар: “Масжидда тургандим, шунда бир киши менга тош отди, қарасам, Умар ибн Хаттоб экан. У менга: “Бор, ана у иккиласини олдимга олиб кел!”, деди. Мен уларни олиб келдим. Умар уларга: “Кимсизлар ёки қаердансизлар?”, деб сўради. Улар: “Тоиф аҳлиданмиз.”, дейишди. Шунда Умар ибн Хаттоб: “Агар шу шаҳар аҳлидан бўлганингизда албатта сизларни жазолар эдим! Расулуллоҳнинг масжидида овозингизни кўтарасизларми?!!!”, деди. Баъзи тобеъинлар ҳадис мажлисларида овоз кўтаришни ҳудди Расулуллоҳнинг ҳузурларида овоз кўтаришдек ҳисоблардилар. Чунки ҳадис ул зот алайҳиссаломнинг сўзларидир. Ҳаммод ибн Зайд роҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Айюб Ассуҳтиёнийниг олдида эдик. У ҳадис айтаётган эди. Шу пайт шовқин эшитилди. Шунда у: “Бу қандай шовқин? Нима, улар Расулуллоҳнинг ҳадислари зикр қилинаётганида овоз кўтариш ҳудди ҳаётликларида у зотнинг олдиларида овоз кўтаришдек эканини билмайдиларми?!”, деди.
Салафи солиҳларнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳурматлари ўз ташқи кўринишларига эътибор беришларида ҳам акс этарди. Агар улар ҳадис айтмоқчи бўлсалар кўринишларини тузатиб, гўзал суратда бўлишга интилишар ва фарзандларини ҳам шунга кўра тарбия қилардилар. Абу Салама Хазоъий айтадилар: “Молик ибн Анас агар ҳадис айтгани чиқишни ирода қилса, ҳудди намозга таҳорат олгандек таҳорат қиларди, кийимлариниг энг чиройлисини ва бош кийимини кийиб, соқолини тарарди. Ундан бунинг боиси сўралганида: “Мен бу билан ҳадисни ҳурматлайман.”, деб жавоб берарди. Аҳмад ибн Синон Вакиъ ибн Жароҳнинг ҳадис ҳалқасидаги ҳолат ҳақида гапириб шундай дейди: “Унинг мажлисида гаплашилмасди. Калам учланмас, табассум ҳам қилинмасди. Бирор киши тик турмасди. Унинг мажлисидаги инсонлар гўё намозда тургандек турардилар. Агар Вакиъ ўзи учун ўтирганларнинг бирортасидан ёқимсиз бирор бир нарсани илғаса, оёқ кийимини кийиб, хужрасига кириб кетарди”.
Имом Молик Абу Ҳозимнинг олдидан ўтиб кетаётган эдилар. У ҳадис айтаётган эди. Имом молик эса тўхтамай ўтиб кетдилар. У кишидан бунинг сабаби сўралганида: “Мен ўтиришга жой тополмадим. Расулуллоҳнинг ҳадисларини тик туриб қабул қилишни истамадим.”, деб жавоб бердилар.
Муҳаммад ибн Сирин роҳимаҳуллоҳ гаплашиб, кулишиб ўтирардилар, агар суҳбатларига кўра ҳадис келиб қолса хушуълик бўлиб қолардилар.
Саъид ибн Мусайяб роҳимаҳуллоҳ бетоб бўлиб, ёнбошлаб ётган эдилар. У кишидан бир ҳадис ҳақида сўралганди дарҳол ўтириб олдилар. Шунда: “Ўзингиз касалсиз. Жонингизни қийнамасангиз ҳам бўлардику”, дейишди. У зот эса: “Ёнбошлаган ҳолда Расулуллоҳдан ҳадис айтишни истамадим”, дедилар.
Ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ юриб кетаётганларида у кишидан бир ҳадис ҳақида сўрашди. У киши эса: “Бу - илмга нисбатан ҳурматсизлик!”, дедилар.
Бу зотларнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни улуғлаб, муҳаббат билан ҳурмат кўрсатишгани ҳақида кўплаб, ажойиб хабарлар бор. Шундай воқеалардан яна бири Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳ билан содир бўлди. Аббосийлар ҳалифалигидан учталари – Мамун, Муътасим ва Восиқ бирин кетин алмашди. Уларнинг ҳар учаласининг даврида ҳам Имом Аҳмад Қуръоннинг махлуқ ёки ғойримахлуқлиги хақидаги фитналар натижасида зиндонбандлик ва бошқа қистовлар билан оғир имтиҳон қилиндилар. Лекин бу қийновлар у зотни аввалги ҳолатларидан заррача ўзгартирмади. У зот ҳақда собит турдилар. У кишини Восиқнинг мажлисига қўллари кишанланган ҳолда олиб киришди. Имом Аҳмад роҳимаҳуллоҳ шу ҳолатларида улар билан баҳслашиб уларни енгдилар. Ҳужжатларини йўққа чиқариб, макрларини барбод қилдилар. Шу он Аллоҳ таоло халифа Восиқнинг қалбини очди. У имомнинг содиқлигини, ҳақ узра турганлигини билди ва қўлидаги кишанларни ечишликка буйруқ берди. У зотнинг қўлини ечишганда имом Аҳмад арқонни ўзларига олдилар. Шунда зиндон нозири арқонни у кишидан тортиб олди. Восиқ эса арқонни имомга қайтариб беришни буюриб у зотдан уни нега олганини сўради. Аҳмад ибн Ҳанбал роҳимаҳуллоҳ: “Мен у билан Қиёмат кунида Аллоҳ таолонинг ҳузурида менга зулм қилганлар билан ҳусуматлашаман. Ва: “Эй Робб! Мана бу бандангдан сўра; нима учун мени устимда вожиб бўлмаган ҳақ билан мени кишанлашди, оиламни ва биродарларимни қўрқитишди?!!! ”, дейман”, деб йиғладилар. Бу гапни эшитиб Восиқ ҳам ўша ердаги одамлар ҳам йиғлашди. Сўнг Восиқ Аҳмад ибн Ҳанбалдан бу даъвосидан кечиб, уни кўнглини ҳотиржам қилишини сўради. Имом Аҳмад роҳимаҳуллоҳ эса: “Эй Мўминлар амири! Агар сиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи всалламнинг аҳлларидан бўлсангиз, ул зотнинг ҳурматларидан мен сиздаги барча ҳаққимдан кечдим!”, деб жавоб бердилар.
Аллоҳ таоло бизларга ҳам шундайин чин муҳаббат тафтини туйишни насиб этсин!
Расулуллоҳга саловат ва саломларимизни етказсин!
Интернет маълумотлари асосида
“Мулла Абдуғаффор ҳожи” жомеъ масжиди имом хатиби
Икром Каримов таёрлади
Имом Суфён ибн Саъид Саврий раҳматуллоҳи алайҳ ўз замонида ҳадис ривоят қилувчиларнинг кўпайиб кетганини зикр қилиб, шундай деган: “Бир кемада бир нечта бошлиқ денгизчи бўлса кема ғарқ бўлади!”. Айни шу гапни ҳозирги кунда шариатнинг номидан гапириб фатво бериб юрганларга ҳам қарата айтса бўлади. Саҳобалар – Аллоҳ улардан рози бўлсин – Қуръони карим нозил бўлиш даврига ҳамаср бўлсалар ҳам, шариатни Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва салламни шахсан ўзларидан ўрганган бўлсаларда, шариат номидан бирон гап айтишга шошилмаганлар. Улардан бирон масала сўралса, хато гапириб қўйишдан қўрқиб, ўзларидан илмлироқ бўлганларга ҳавола қилиб юборардилар. Саҳиҳ Муслимда ривоят қилинади: Бир киши Зайд ибн Арқам розияллоҳу анҳудан масала сўради. У эса: “Буни Баро ибн Озибдан сўрагин”, деди. Баро ибн Озиб эса: “Зайд ибн Арқамдан сўра”, деган экан. Абу Муҳаммад Ромаҳурмузий “Ал-Муҳаддис ал-фосил” китобида Абдурраҳмон ибн Абу Лайлодан қуйидагини ривоят қилади: “Мен ушбу масжидда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир юз йигирмадан ортиқ ансор саҳобалар билан кўришганман. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларини ривоят қилиш масъулиятини билганлари сабабли ўрнига бошқа киши ҳадис айтиб беришини истар эдилар. Шуниндек, улардан биронтасидан бирон масала сўралса, ўрнига бу масалада бошқа илмлироқ киши жавоб беришини ҳохлардилар. Имом Шаъбийдан бир киши: “Агар сизлардан бирон савол сўралса қандай жавоб берардингизлар?”, деб сўраган экан. Шаъбий роҳматуллоҳу алайҳ: “Агар кимдир биздан бир савол сўраса, биз ёнимиздаги шергимизга, сен жавоб бер, деб ҳавола қилар эдик. Шу тариқа савол яна биринчи сўралган кишига қайтиб келар эди”, деб жавоб берган эканлар.
Агар салафи солиҳлар илмни яшириб қўйиш гуноҳидан қўрқмаганларида эди, умуман фатво беришга журъат ҳам қилмаган бўлар эдилар. Бу борада салаф уламолардан жуда кўп ривоятлар бор. Ушбу ривоятлар фатво бериш масъулиятидан нақадар эҳтиёткор бўлганларини яққол кўрсатиб беради. Аммо бугунги кунда аҳвол бутунлай бошқача, одамлар фатво беришга ошиқадиган, масъулиятни ўйламай, бир-бири билан биринчи бўлиб саволга жавоб беришга мусобақалашадиган бўлиб қолдилар. Шунингдек, мазҳабсизликни даъво қилувчи гуруҳларнинг ҳар бир мавъиза ва насиҳат мажлисида ҳам ақида ва фиқҳ масалаларида асоссиз фатволар кўп айтилади. Минг афсуслар бўлсинки, ҳозирги кунда оддий бир ҳайдовчи ҳам энг мураккаб ва чуқур масалаларда одамларга фатво беришдан тортинмайди. “Мен катта бобомдан эшитганларим бор”, ёки “Уйимдаги эски китоблардан ўқиб олганман”, деб ҳалолни ҳаром, ҳаромни ҳалол қилиб қўйиш ҳолатлари жуда кўп. Бу каби шахсиятлар ўқиган китобидаги маълумотлар ёки эшитган гаплари ҳақиқатга қанчалик мос, адашиш ва оғишлардан холи экани текшириб ўтирмайдилар ҳам. Аслида, бундай масалаларда ҳатто катта уламолар ҳам хато қилиб қўйиши мумкин, қолаверса, оддий устоз кўрмаган шахсиятлар ҳақида гапирмасак ҳам бўлади. Энг хатарли томони шундаки, агар китоблар устозларнинг назоратисиз ўқилса, турли манбалардан чиққан фатволар бир масалада “шариат номидан” бири ҳалол, бири ҳаром, бири тўғри, бири нотўғри, деб чиқарверади. Бу эса бирдам, хотиржам жамиятнинг парчаланишига, одамларнинг шариатга нисбатан беэътибор бўлиб қолишига олиб келади. Оқибатда, уммат қалбидан фатвонинг ҳурмати, шариатнинг улуғворлиги ва уламоларнинг обрў-эътибори сўниб боради. Ҳар ким ўзича фатво беравириши сабабли одамлар орасида, масжид имомлари ва юрт уламолари ҳақида “Буларни фақат ойлик оладиган пайтидагина эшитамиз”, “Буларнинг барчаси ҳақни гапира олмайдилар”, деган гаплар кенг тарқаб қолди. Аслида бу гапларни тарқатганларнинг мақсади мусулмонлар орасида низо ва фитна уруғини сочиш, ўз юртининг уламоларининг гапига ишонмайдиган ҳолатга олиб келиб қўйишдир. Натижада мусулмонлар биродар бўлиб елкадош туриш ўрнига, ўзаро жанжаллашиб, бир-бирини ёмонлаб, душманлашиб кетадилар.
21 аср ижтимоий тармоқ асри деб айтамиз. Мусулмонлар диний масалаларда жавоб олиш учун ижтимоий тармоққа мурожат қилишлари табиий. Ҳечким, буни инкор ҳам қилолмайди, қолаверса бу ишни ман қилиб қўйиш мантиққа тўғри келмайдиган иш. Лекин, азиз халқимиз билиши лозим бўлган нарса шуки, ижтимоий тармоқлардан бериладиган аксар фатво ва саволларга жавоблар Ўрта Осиёда амалда бўлиб турган ҳанафий мазҳабига тамоман зид бўлади. Бу фатволарда келтирилаётган ҳадислар ва шунга ўхшаш сиз номини биринчи маротаба эшитаётган китоблардан келтирилган нақллар сизни алдаб қўймасин. Аслида эса бу фикр на бирор саҳобадан, на бирор тобеиндан, на салaф уламоларидан ҳеч биридан ривоят қилинмаган бўлади.
Ибн Умар разияллоҳу анҳунинг фатвоси, ҳазрати Али розияллоҳу анҳунинг қози сифатида чиқарган ҳукми, Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган нақллар, Абу Зарр розияллоҳу анҳунинг амали ва Зубайр ибн Аввом розияллоҳу анҳунинг тутган йўли ишончли ривоятлар билан бизгача етиб келган. Қолаверса, буларнинг барчаси саҳобалар орасида эътирозсиз қабул қилинган. Демак, саҳобаларнинг барчаси ҳам ўзларича ижтиҳод қилмаганлар, балки ичларидаги энг илмли кишиларга эргашганлар. Шунингдек, тобеинлар ва улардан кейинги авлод фуқаҳоларининг ижмоси ҳам бор. Бу ижмоъ уларнинг фатволари асосида тузилган манбаларда очиқ кўринади. Бу каби манбалар сифатидан Абдурраззоқ, Вакиънинг ва Ибн Абу Шайбанинг “Мусаннаф”лари, Саид ибн Мансурнинг, Байҳақийнинг “Сунан”лари, Ибн Абдулбаррнинг “Тамҳид”и ва “Истизкор”и каби асарларни кўрсатиш мумкин. Буларнинг барчаси ушбу масалада соҳта салафий ва бемазҳаблар томонидан айтилган шоз, яъни барчага хилоф гапларни мутлақо инкор қилади. Бундай масала ҳақида илм аҳли бўлган инсон, юқорида зикр этилган манбаларга ўхшаш китобларни кўрмасдан туриб, гапиришга ҳақли эмас. Саҳобалар ва тобеинларга нисбат бериладиган фикрларнинг манбаи айнан шу каби китоблардир. Кимки бу асарларни кўрмасдан туриб, бирор фикрни саҳоба ёки тобеинларга нисбат берса, у илм аҳли олдида уятли ҳолатга тушади ва уларнинг назарида қадри тушади. Бу эса қандай оғир оқибатларга олиб келишини тушуниш қийин эмас.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, бирон масалада фикр билдиришдан эҳтиёт бўлинг. Унутманг илм ота-боболардан мерос бўлиб қолмайди. Илм китоблардан, устозлардан ўрганилади. Демак, етти аждодингиз уламолар катта эшон боболар бўлса ҳам сизда бирон масалада шариат номидан гапиришга ҳаққингиз йўқ. Қолаверса, охиратининг ғами бўлган мусулмон одам фатво беришдан жуда эҳтиёт бўлиши керак. Зеро, хато айтилган бир фатвонинг оқибати жаҳаннам бўлиши ҳеч гап эмас. Гапимизини Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган нақлни келтириб тугатамиз. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтадилар: “Сизлар орасида фатво беришга энг журъатли бўлганингиз — дўзахга киришга ҳам энг журъатли бўлганингиздир”. (Доримий ривояти).
Маҳмуджон Мухторов
Мир Араб олий мадрасаси ўқитувчиси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 