01 Июл, 2025, 6 Муҳаррам, 1447
01 Июл, 2025, 6 Муҳаррам, 1447
Сўнгги пайтларда ижтимоий тармоқдаги баъзи даъватчилар томонидан мусулмон умматини орасига ихтилоф соладиган, баҳс ва мунозараларга сабаб бўладиган, шу сабабли уммат ўртасида фитна чиқишига “калит” бўладиган мавзулардаги чиқишлар кўпайиб бормоқда. Бу мавзуларнинг баъзилари ақидавий, баъзилари фиқҳий ва яна баъзилари ижтимоий мавзуларда бўлсада, натижаси фақатгина мусулмон умматиниг парчаланишига, заифлашишига, бир-бирига нисбатан тарафкашлик, ҳурматсизлик ва адоватига йўл очиб бермоқда. Уларга бу қилаётган ишининг яхши эмаслиги айтилса, улар ўзларининг ушбу амалларини оқлаш учун: “Биз фақатгина китобларда келтирилган маълумотларни гапирмоқдамиз. Чунки, илмни яшириш мумкин эмас, агар биз айтмасак, илмни яширганимиз учун Аллоҳнинг ҳузурида гуноҳкор бўламиз”, дея жавоб бермоқдалар. Шу билан биргаликда, долзарб бир масалани кашф этгандай фахр билан халққа мавъиза қилиб, улардан илгари яшаб ўтган олимларимизни илмсизликда ёки илмга хиёнатда айбламоқдалар.
Хўш, аслида ҳам шундайми? Неча минг йиллар илгари яшаб ўтган, умрини ва молини илм йўлида фидо қилган улуғ зотлар, аждодларимиз ростан ҳам ушбу кундаги “шайх”лар билган илмларни, улар айтаётган ҳадисларни билмаганми? Ёки улар айтганидек илмга хиёнат қилганми? Агар билган бўлсалар ёки илмга хиёнат қилмаган бўлсалар, нега бу “шайхлар” айтаётган масалаларни оммага ошкор қилмаганлар?
Жавоб шуки, биздан илгари яшаб ўтган олимларимиз хозирги кундаги сохта шайхлар айтаётган масалаларни борлигини, саҳиҳлигини аниқ билганлар. “Шайх”лардан кўра анча илмли бўлганлар. Шу билан биргаликда, фаросат бобида ҳам бир неча баробар устун бўлганлар. Уларнинг илм ва фаросатдаги олийликлари сабаб, мусулмон умматининг ихтилофига, тафриқаси ва фитнасига сабаб бўладиган масалалар фақатгина ўзлари, хос кишилар даврасида муҳокама қилинган. Улар: “Одамларга уларнинг ақллари етадиган ҳадисларни айтинглар. Аллоҳ ва Унинг росулини ёлғонга чиқарилишини истайсизларми?” деган қоидага амал қилганлар. Бу эса асло илмга хиёнат дейилмайди. Аксинча, илм ва фаросат бобидаги устунлик дейилади.
Масалан, Имом Муслимнинг саҳиҳларида келтирилган бир ҳадисда Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу шундай деганлар: “Мен Пайғамбар алайҳиссаломдан икки идиш тўла ҳадис ёдладим. Лекин, улардан фақатгина бир идиш ҳадиснигина ривоят қилдим холос. Иккинчи идишни эса очмадим ҳам. Чунки, ушбу идишда ихтилофли ҳадислар бор эди. Агар ушбу идишни очсам, ҳалқумимнинг кесилиб кетишидан қўрқдим”. Яъни, абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудек зот ҳам, мусулмонларнинг фитна ва ихтилофига сабаб бўладиган ҳадисларни ривоят қилишдан кўра, ўзлари билан қабрга олиб кетишни афзал билганлар. Хўш айтингчи, қайси “шайх” у зотни илмга хиёнатда айблай олади?
Иброҳим ибн Абу Умла деган зот айтган экан: “Ким нодир илмларни кўтариб келса, у жуда ҳам кўп ёмонликларни кўтариб келибди”. Яъни, бир юртда ёки бошқа бир маконда кенг ёйилган илмни бошқа бир маконга, уламолари бошқа, урф одатлари ва қадриятлари бошқа бўлган жойга олиб келиб, уларга тарғиб қилган киши уларга яхшилик эмас, аксинча ёмонликни олиб келган бўлади. Чунки, улар орасида ихтилоф чиқишига сабаб бўлади.
Имом Молик айтадилар: “Илмнинг ёмони, ғариб бўлганидир. Яъни, одамлар эшитмаган, билмаган ва ўрганмаган янгиликни олиб келиш энг ёмон илмдир. Илмнинг яхшиси эса, кишилар ривоят қилиб, улар орасида зоҳир бўлган илмдир”.
Абдураҳмон ибн Маҳдий айтади: “Ҳеч ким эшитмаган янги нарсаларни ривоят қилиб юрадиган киши ҳам, ҳар бир эшитган нарсасини ривоят қилаверадиган киши ҳам, ёки ҳар бир одамдан эшитган нарсасини ривоят қилаверадиган киши ҳам ҳадис илмида имом бўлолмайди”.
Ушбу даъватчиларнинг яна бир усули, халқни мазҳабсизлик гирдобига тортиш билан адаштирмоқдалар. Улар ушбу йўлда халқнинг миясини заҳарлашда шундай маккорлик билан иш қилмоқдаларки, “Сен мазҳабга эргашасанми, ёки саҳиҳ ҳадисгами?”, дея фақиҳ уламолар билан муҳаддис уламоларни бир бирига қарши қўймоқдалар. Гўёки, муҳаддис уламолар айтаётган ҳадисларнинг хужжати бор бўлиб, уларнинг сўзлари Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тегишлидир. Фиқҳ уламоларинг сўзлари эса ўз раъйларидан келиб чиқиб айтилган гапдир, деган тушунчани сингдирмоқдалар. Ва саҳиҳ ҳадислардан ўз фойдалари учун устамонлик билан фойдаланмоқдалар. Бир нарса десанг, “мана, саҳиҳ ҳадис борку”, дея ҳадисни рўкач қилмоқдалар. Мана шу жозибадор сўз кўп кишиларни адашишларига, мазҳаб уламоларини камситишга, фақиҳларга нисбатан беҳурматлик қилинишига сабаб бўлмоқда.
Ёки, улардан баъзилари юртимизда Ҳанафий мазҳаби кенг тарқалган бўлишига, фиқҳий китобларимиз ва ибодатларимизнинг деярли барчаси Ҳанафий мазҳаби асосида ёзилганига қарамасдан, масжидларда, ибодат ўринларида бошқа мазҳаб амалларини қилиш билан ҳам ихтилоф чиқишига сабабчи бўлмоқдалар. Бу ҳам фақатгина илмсизлик натижаси холос. Гарчи, бу амалларни бажаришда “бу суннат”, деган даъво бўлсада, лекин, унинг муқобилида бошқа бир суннат амал бўлган ўринда ихтилоф чиқмаслиги учун ўша ихтилофли амални тарк қилиш ҳам суннатдир.
Хулоса шуки, агар ихтилоф чиқадиган бўлса, фиқҳий масалаларда иттифоқ бўлган яхшидир. Фитна, ихтилоф чиқадиган пайтда фитнага, ихтилофга сабаб бўладиган амалларни тарк қилиш ҳам суннатдир.
Биз шундай кишиларнинг гапларига учиб, қайси бирига эргашсам экан, дея иккиланиб юрган кишиларга қарата айтамизки, азизлар, саҳиҳ ҳадис деган чиройли истилоҳга алданиб қолмайлик. Чунки, муҳаддис уламолар санад (ровийлар силсиласи) нинг саҳиҳлигини ўрганадилар, матннинг саҳиҳлигини эса мужтаҳид мазҳаббошилар ўрганади. Бошқа ҳадисларга зид эмасми, насх қилинмаганми, билмасдан туриб амал қилинмайди. Баъзи ихтилофли масалаларда саҳиҳ ҳадис бор деб оммани чалғитаётганлар муҳаддис уламолар наздидаги нарсани фиқҳга киргизишмоқда. Унутмайлик, муҳаддислар ривоятни борлигини, бор бўлса қанчалик ишончли хабарлигини ўрганадилар. Унга амал қилса бўладими, фарз даражасидами, суннатми, мубоҳми, буларни билиш фақиҳ уламоларни иши.
Саҳис ҳадисларда келган ривоятларнинг ҳаммаси бажариш шарт дегани эмас. Улардан баъзилари фарз бўлса, баъзилари мубоҳ бўлиши мумкин. Ёки унинг муқобилида бошқа бир ҳадис бўлган ривоятни қайсидир жойда ишлатмаслик аълороқ бўлиши ҳам мумкин. Бунда ҳолатга, маконга ва кишиларнинг шароитларига қараб ҳукм чиқарилади. Масалан, Қуръони каримдаги кўп оятлар буйруқ маъносида келган. Лекин, уларнинг ҳаммаси ҳам фарз дегани эмас. Баъзи буйруқларга амал қилиш фарз, баъзиларига амал қилиш суннат ва баъзиларига амал қилиш эса мубоҳдир. Уларнинг фарз, суннат ёки мубоҳ амал эканлигини Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амаллари ҳамда кўрсатмалари орқали билганмиз. Худди шунингдек, саҳис ҳадислардаги ҳукмларни даражасини ҳам фаҳиқ уламоларнинг амаллари, улар чиқарган ҳукмлар орқали биламиз.
Хулоса қилиб айтганда, мазҳаббоши уламоларимиз ҳадисларни яхши билганлар. Ютимиз уламолари ўз даврларида илм чўққисини забт этган кишилар бўлишган. Агар улар қайсидир амални қилмаган бўлсалар, ёки қайсидир ҳадисни зикр қилмаган бўлсалар, бу фақатгина фаросат ва илм сабабли, мусулмонларнинг бирдамлигига ҳизмат қилган. Турли хил ихтилоф, бўлиниш ва тафриқанинг олдини олишга сабаб бўлган. Шунинг учун, интернет юлдузи бўлиб турган “шайх”ларнинг сохта, жимжимадор “даъват”ларига алданиб қолмасдан аввало илм ўқинг. Ҳаргиз, ўтиб кетган уламолар шаънларига нотўғри гаплар билан туҳматлар қилиб қўйманг. Аллоҳдан қўрқинг. Чунки, мусулмонларнинг иттифоқи уларнинг ихтилофидан яхшидир.
ЎМИнинг Тошкент вилояти вакиллиги ходими
Ё. Исломов
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مُغَفَّلٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «نَفَقَةُ الرَّجُلِ عَلَى عِيَالِهِ صَدَقَةٌ».
Абдуллоҳ ибн Муғаффалдан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кишининг аҳли аёлига қилган нафақаси садақадир», дедилар.
Шарҳ: Дарҳақиқат, аҳли аёлга нафақа қилиш садақадир. Чунки бунда киши вожиб ибодатни адо этади. Зотан, шариат ҳукми бўйича аҳли аёлнинг нафақаси вожибдир. Бу Аллоҳ таолонинг амридир. Шариатда кўрсатилган амални Аллоҳнинг амрини бажариш нияти билан қилиш Аллоҳ таолонинг йўлида қилинган иш бўлади. Шунинг учун ўз аҳли аёлимга берсам, садақанинг савобидан маҳрум бўламан, деган тушунча нотўғридир. Аксинча, яхши ният билан, шариатнинг буйруғини, Аллоҳ таолонинг ҳукмини адо этяпман, аҳли аёлимнинг нафақаси менга вожибдир, шуни ҳалолдан адо этаман, деб ҳаракат қилган киши аҳлининг нафақаси туфайли улуғ ажрларга эришади.
عَنِ الْحَسَنِ يَرْفَعُ الْحَدِيثَ قَالَ: «إِذَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَى أَهْلِهِ مِنْ غَيْرِ إِسْرَافٍ وَلَا إِقْتَارٍ كَانَتْ نَفَقَتُهُ بِمَنْزِلَةِ النَّفَقَةِ فِي سَبِيلِ اللهِ».
Ҳасандан ривоят қилинади: «Киши аҳли аёлига исроф ҳам қилмай, жуда сиқиб ҳам қўймай нафақа қилса, Аллоҳнинг йўлидаги нафақа ўрнида бўлади».
Шарҳ: Аҳли аёлга, яъни қарамоғидагиларга қилинган нафақада исроф қилиш ҳам, хасислик қилиш ҳам дуруст эмас. Балки ўртача, бир меъёрда нафақа қилиб бориш Аллоҳнинг йўлидаги нафақа бўлади.
Аҳли аёлнинг нафақасида исрофга йўл қўйиш барча ҳолатлардаги исроф каби ношаръий иш ҳисобланади. Шу билан бирга, бу иш аҳли аёлнинг ҳаддидан ошишига, одобсизликларга қўл уришига сабаб бўлиб қолиши ҳам мумкин.
Аҳли аёлнинг нафақасини сиқиб қўйиш бахилликнинг ёрқин намунасидир. Бу нафақадаги кишиларнинг ҳаққини поймол қилишдир.
Барча иш ва ҳолатлардаги каби, бу ишда ҳам ўртача бўлиш маъқул. Зотан, динимиз васатийлик – ўртача йўл тутиш динидир.
Аллоҳ таоло Фурқон сурасида айтади: «Инфоқ қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмаслар, бу иккиси ўртасида мўътадил бўлурлар» (67-оят).
Араб тилида «инфоқ» – «нафақа» иборалари мол-пул сарфлаш маъносини англатади. Бизда «бировга садақа қилиш», «эҳсон қилиш» маъносида ишлатиш одат тусига кириб қолганлиги оятни нотўғри тушунишга, хайр-эҳсон, садақа қилганда мўътадил бўлиши кераг-у, бошқа вақтларда нима қилса, ўзи билади, деган хаёлга олиб келмаслиги лозим.
Мусулмон киши мол-пул сарфлашда доимо мўътадил бўлиши керак. Мол-дунёни ҳеч қачон исроф ҳам қилмаслиги ва ҳаддан ташқари хасис бўлиб, зарур жойга ва керакли миқдорда сарфлашдан бош тортмаслиги ҳам керак.
Исломда шахсий мулкчиликка кенг йўл очиб қўйилган. Шу билан бирга, кишиларга шахсий мулкларини ҳавойи нафсларига биноан тасарруф қилишларига ҳам йўл қўйилмайди. Аввало, бу мулкни гуноҳ ишларга, ҳаром-ҳаришга ишлатиш ман қилинган.
Шунингдек, мол-мулкни беҳуда сарфлашга «исроф» деган номни бериб, мусулмонлар исрофдан қайтарилган. Мол-мулкини беҳуда, ноўрин сарфлайдиган одам «сафийҳ» – эси паст дейилади. Ким сафийҳ бўлса, маҳкаманинг ҳукми ила унинг мол-мулки музлатиб қўйилади. Керак бўлганида, маълум миқдори берилади, қолгани сақлаб турилади.
Шу билан бирга, ўта хасис одамга қарши чора ҳам кўрилади. Бола-чақасидан, нафақасидагилардан қисиб, уларга ҳақлари даражасида сарф қилмаса, маҳкама уларнинг ҳақларини олиб беради.
Исрофгарчилик ва хасисликни танқид этиб, қораловчи кўплаб ҳадислар келган.
عَنْ أَبِي الْمُخَارِقِ قَالَ: خَرَجَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي غَزَوةِ تَبُوكَ فَطَلَعَتْ نَاقَتُهُ، فَقَامَ عَلَيْهَا سَرِيعًا، فَمَرَّ بِهِ رَجُلٌ، فَقَالَ لَهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ: مَا رَأَيْنَا كَالْيَوْمِ رَجُلًا أَجْلَدَ وَلَا أَقْوَى لَوْ كَانَ فِي سَبِيلِ اللهِ. فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «إِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى صِبْيَةٍ صِغَارٍ فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى وَالِدَيْهِ فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى عَلَى نَفْسِهِ لِيُغْنِيَهَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللهِ، وَإِنْ كَانَ يَسْعَى رِيَاءً وَسُمْعَةً فَهُوَ لِلشَّيْطَانِ».
Абул Мухориқдан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Табук ғазотига чиқдилар. Туялари келиб қолди. Унга тезда миндилар. Шунда олдиларидан бир киши ўтиб қолди. Ҳамма ўша кишига қаради. Шунда саҳобалардан бири у зотга: «Бугунгига ўхшаш бақувват, чапдаст одамни ҳеч кўрмаган эдик. Қани энди у Аллоҳнинг йўлида бўлса», деди.
Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар у ўзининг кичик болалари учун уринаётган бўлса, Аллоҳнинг йўлидадир. Агар у ота-онасига яхшилик қилиш учун уринаётган бўлса, Аллоҳнинг йўлидадир. Агар у ўзининг беҳожатлиги учун уринаётган бўлса, Аллоҳнинг йўлидадир. Агар риё ва хўжакўрсин учун уринаётган бўлса, шайтоннинг йўлидадир», дедилар».
Шарҳ: Демак, мўмин-мусулмонлар риёкорликдан, хўжакўрсинчиликдан, фалончи гапиради, пистончи кулади, фалончини қойил қилиб қўяй, каби банданинг риоясини қилишдан мутлақо узоқ бўлишлари, ҳазир бўлишлари керак. Балки ҳар бир ишни соф ният билан, шариатда кўрсатилганидек, Аллоҳ таолодан савоб умидида адо этиш лозим экан. Шунда ҳам ҳожати раво бўлади, ҳам мурод-мақсадига етиб, бошқаларни хурсанд қилади, энг муҳими, Аллоҳнинг йўлида амал қилган инсон даражасига кўтарилади.
Ушбу ҳадиси шарифдан олинадиган фойдалар:
1. Ўзининг кичик болалари учун уринаётган одам Аллоҳнинг йўлида уринаётган шахс экани.
2. Ота-онасига яхшилик қилиш учун уринаётган одам Аллоҳнинг йўлида уринаётган шахс экани.
3. Ўзининг беҳожатлиги учун уринаётган одам Аллоҳнинг йўлида уринаётган шахс экани.
4. Риё ва хўжакўрсин учун уринаётган одам шайтоннинг йўлида уринаётган шахс экани.
قَالَ شُعْبَةُ: فَقُلْتُ لِعَدِيٍّ: عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ؟ فَقَالَ: عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِذَا أَنْفَقَ الرَّجُلُ عَلَى أَهْلِهِ نَفَقَةً يَحْتَسِبُهَا كَانَتْ لَهُ صَدَقَةً».
Шуъбадан ривоят қилинади:
«Адийга: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламданми?» дедим.
«Ҳа, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан. У зот: «Қачон киши аҳлига савоб умидида нафақа қилган бўлса, унинг учун садақадир», дедилар», деди».
Шарҳ: Аҳлига, қарамоғидагиларга савоб умидида, бу Аллоҳнинг ҳукми, шариатнинг буйруғи, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмалари, бу менга вожиб, деган ниятда ва албатта, ҳалол-пок йўл билан топилган молдан қилинган нафақа садақа ўрнига ўтиб, улкан ажр-савобларга сабаб бўлиши шубҳасиз ҳақиқатдир.
«Яхшилик ва силаи раҳм» китоби 1-жуз
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа