Zaif so'zi lug'atda: ismi foil bo'lib, o'zagi ضعف يضعف))  fe'li, beshinchi bobdan olingan.

Zaif so'zining antonimi "quvvatli" degan ma'noda keladi. Zaif bo'ldi iborasining ma'nosi: kuchi yoki sog'lig'i yo'qoldi, vazni yuqoldi, betob bo'ldi. Zaif so'zining ko'pligi zuafo, zu'fo, zi'of shaklida keladi.

Zaif hadis muhaddislar istilohida: bir necha ma'nolarda sharhlangan. jumladan:

1. Sahih va hasan hadislar shartlari topilmagan hadis.
2. Hasan hadis sharti topilmagan hadis. Bu ta'rif avvalgisidan afzalroq, chunki hadis hasan martabasiga etishmasa, sahihga ham etishmaydi.
3. Hadisni qabul qilinadigan shartlari topilmagan hadis. Boshqacha qilib aytganda,avvalgi ta'riflarga sabab bo'lgan hadisdir.

Zaif hadis ko'p qismlarga bo'linadi. Hadisda qabul qilinadigan shart va sifatlar topilmasa, mursal yo munqote' yo mo''zal yo muaallaq yo mudallas,agar hadisning sirtdan illati bilinmasa,u holda muallal hadis deyiladi.

Shu tarzda Hofiz Muhammad ibn Hibbon al-Bustiy zaif hadislarni 49 qismga ajratgan. Zaif hadislar bir xil darajada qiyoslanmaydi. Mursal[1], Munqote'[2], Mo''zal[3], Muallaqqa[4] o'xshash, zaif hadislar roviysining zaifligi yo roviyning yodlash qobiliyatini sustligi bilan boshqasidan ajralib turadi.

Maqlub[5], Musahaf[6], Muddaraj, Shozz[7], Muztorib[8] hadislar yuqoridagi hadislardan ham zaifroq hisoblanadi. Munkar[9], Matruk[10], Mu'allal[11] hadislar zaif hadislarning eng quyi pag'onasi hisoblanadi. Hatto ayrim zaif hadislar to'qima hadislar sirasiga kirib, ba'zi muhaddislar bu turdagi hadislarni hadislar soniga qo'shmaydi. Roviyning yodlash qobiliyatini sustligi yo roviyning noma'lumligi yo hadisning sanadining uzulishi sababli zaif sanalgan hadislar, mutobe' va shohid hadislar bilan quvvatlantiriladi.

Natijada zaif hadis boshqa yo'llar bilan hasan lig'oyrihi darajasiga ko'tariladi. Roviyning fisq va yolg'onga moyilligi jihatidan zaif sanalgan hadislar, boshqa hadislar bilan quvvatlanirilmaydi. Va bu turdagi hadislarni hasan hadis darajasiga ko'tarish tavsiya etilmaydi.

Faxritdin HUDOYNAZAROV,

Imom Termiziy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi ilmiy xodimi.

[1] Mursal hadis – sanadining oxiridan tobe'indan keyin birorta roviy tushib qolgan hadis.

[2] Munqote' hadis – sanadi muttasil bo'lmagan, ya'ni ulanib kelmagan, kesilishi bor hadis.

[3] Mo''zal hadis – sanadidan ikki va undan ortiq roviy ketma–ket tushib qolgan hadis.

[4] Muallaq hadis – sanadining avvalida bitta yoki undan ko'p roviy ketma–ket tushirib qoldirilgan hadis.

[5] Maqlub – hadis sanadida yoki matnida bir lafzning o'rniga boshqasini keltirish, avval yoki oxiriga surib qo'yish va shunga o'xshash ishlar.

[6] Musahhaf – hadisdagi siqa roviylar rivoyat qilgan bir so'zning lafzini yoki ma'nosini almashtirib qo'yish.

[7] Shozz hadis – hadisi maqbul bo'lgan odam o'zidan ko'ra yaxshiroq roviyga muxolif ravishda rivoyat qilgan hadis.

[8] Muztorib hadis – turli yo'llar ila bayon qilingan va quvvati teng bo'lgan rivoyat.

[9] Munkar – sanadida katta xatosi bo'lgan yoki g'aflati ko'paygan yohud fisqi zohir bo'lgan roviy bor hadis.

[10] Matruk hadis – sanadida yolg'onchilikda ayblangan roviysi bor hadis.

[11] Mu'allal – sirtdan qaralganda illati bilinmaydigan, lekin sahihligiga futur etkazadigan illati topilgan hadis.