O`zbekiston musulmonlari idorasi

Jaholatga botma, odamzod!

03.03.2021 5996 27 min.

Ilmi yo'qlar o'qimasin!

1) Islom dini hikmatlaridan, shariat ilmlaridan, dunyoviy bilimlardan bexabarlar o'qimasin! Baribir anglamaydi.

2) Besavodlar o'qimasin! Baribir tushunmaydi.

3) Ilmi yo'qlar o'qimasin! Baribir bilmaydi.

Inson – tabiati qiziq... Ba'zan muhim va dolzarb ishlar turganda, arzimas, mayda-chuyda narsalar bilan ovora bo'lib, atrofidagilar bilan o'zaro bahslashadi, tortishadi. Bordi-yu, munozarada yutqazsa, qarshi tomonni ayblaydi, hatto uni dinsizga ham chiqarib qo'yadi. Bu – kecha yoki bugun paydo bo'lib qolgan holat emas. Bunday holat, ayniqsa, muqaddas dinimizning asl mohiyatini chuqur tushunmaydigan yoki boshqalarning ma'naviyatiga tobe kishilarda ko'proq uchraydi.

Gapning indallosi... 8 mart yaqin. Har bahor shu bo'lar takror deganlariday, ko'klam kelishi bilan musulmonlar o'rtasida bir mavzu takrorlanadi: “8 mart – Halqaro xotin-qizlar kunini nishonlasa bo'ladimi?”

Ilmsizlikning eng yuqori cho'qqisi

Birinchi-ikkinchi sinfdagi bolamizga "4 – 9 necha bo'ladi ?" desak, "Ayrib bo'lmaydi!" deb, QAT_''IY javob qiladi. Lekin 6-7 sinfdagi farzandimizdan so'rasak, " Minus (–) 5 bo'ladi! " deb javob qiladi. Nega? Chunki matematika, algebra fanlaridagi "musbat va manfiy sonlar" mavzusini 1-2 sinfdagi bolakayimiz HALI O'TMAGAN! 6-7 sinfdagi bola ushbu mavzuni maktabida O'TIB, UQIB, TUShUNIB, ANGLAB, BILGANI uchun BYeMALOL aniq va TO'G'RI javob berdi.

Quyidagi masala ham HUDDI shunday...

Maqola shu zaylda boshlangani bejiz emas. Negaki, har sana bahor fasli yaqinlashgach, bitta savol g'ujg'on aylanadi.

Tabiiyki, kimlardir bu savolni “bilib” so'rashadi, ayrimlar bilmay. Bilganlarning maqsadi go'yo o'zini ommaga ko'rsatib qo'yish, riyokorlik qilish, dinga, din peshvolariga tosh otish, xalq iborasi bilan aytganda, suvni loyqalatishdan boshqa narsa emas. Aks holda har yili bu savol takror bo'lavermas edi.

O'zi bayram qachon paydo bo'lgan?

Avvalo, o'quvchiga tushunarli bo'lishi uchun ushbu bayram tarixi haqida to'xtalsak. 8 mart 1908 yil birinchi marta Amerika Qo'shma Shtatlarida bayram qilingan. 1909 yildan 1913 yilgacha, fevral' oyining oxirgi yakshanbasida nishonlangan. Dastlab bayramning qaysi kuni nishonlanishi borasida ko'p chalkashliklar bo'lgan. 1911 yildan Halqaro xotin-qizlar kuni Germaniya, Avstriya, Daniya va Shveytsariyada 19 martda nishonlana boshlangan. Keyinchalik 12 may sanasida nishonlangan. 1914 yildan 8 mart bayram kuni sifatida belgilangan.

Bu kun Angola, Gvineya, Kambodja, Hitoy, Kongo, Laos, Makedoniya, Nepal, Janubiy Koreya va Uganda davlatlarida dam olish kuni deb e'lon qilingan. Hozir bu bayram ko'pgina davlatlarda dam olish kuni va ayollar bayramidir.

8 mart bayrami haqida hamma har xil fikrda... Kimlardir uni nishonlasa, kimlardir nishonlanishi kerak emas, deb hisoblashadi. Lekin, hech o'ylab ko'rganmizmi, aslida onalarimiz, opa-singillarimizni tabriklashimiz, ularni ko'ngillarini shod etib, qadrlashimiz uchun 8 martni kutishimiz shartmi? Ularga faqat yilda bir kun, 8 mart kunigina e'tibor qaratishimiz, shirin so'zlab, tabriklashimiz kerakmi? Ular uchun har bir kunni 8 mart bayramidek zavqli va chiroyli kunga aylantirishimiz shart emasmi?!

Shu o'rinda bir mulohaza. Ba'zi mo'min-musulmonlar ham 8 martni bayram qilish dinimizda yo'q, deyishadi. Lekin muhtarama ayolni e'zozlash, unga hurmat ko'rsatish – dinimiz amri, Parvardigori olamning farmoni, Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning sunnatlari ekan, nega endi biz aynan 8 mart kuni xotin-qizlarni e'zozlamasligimiz kerak ekan?!!

“Tabrik”, “Muborak”, “Barakot”!

1)Hadisi shariflarda aytilishicha, to'liq, mukammal salomning bir turi – "Assalomu alaykum va rahmatullohi va barakotuhu" deyishimiz ekan.

2)Namozni ichida salavotda "Allohumma borik a'alaa Muhammadin..." deymiz.

3)Dono xalqimiz hanuzgacha bir insonga yaxshilikni tilaganda ota-bobolarimizdan meros bo'lib kelayotgan "Barakalla!"(Borakalloh!) degan iborani ishlatadi.

4)"Baraka top!", "Baraka toping!" yoki "Umringdan baraka topgin!", "Umringizdan baraka toping!" degan olqishlarni kim eshitmagan?

5)”Ulug' ayyomlaringiz muborak bo'lsin!” deb bayramlarda o'z yaqinlarini tabriklamaydigan inson bormikan?

6)Oylarning podshosi Ramazon oylari kirganlarida ham "Ramazon oylaringiz muborak bo'lsin!" deyiladimi?

7)Haj ibodatini ado qilib kelganimizga "Hajingiz muborak bo'lsin!" deyilsa kerak?

8)Har ikki hayitlarda "Hayitingiz muborak bo'lsin!" degan iborani ishlatmagan odam yo'q, shekilli?

9)Kundagi hayotimizda ham millatidan, jinsidan, irqidan, yoshidan, ma'lumotidan, ijtimoiy kelib chiqishidan qat'iy nazar, har qanday aql-zakovatli, ota-onasidan nafaqat tarbiya ko'rgan, balki shu tarbiyani olgan inson biron yaqin kishisiga yangi uy olsa, yangi moshina olsa, yangi ishga o'tsa, o'z sohasida biror yutuqga erishsa, to'y qilsa, uylansa, yangi kiyim kiysa, "muborak bo'lsin!" deydi. Bir so'z bilan aytganda, yaqinimizning hayotida biron yaxshilik yoki yangilik sodir bo'lsa, o'z-o'zidan tilimizga beixtiyor "muborak bo'lsin!", "tabriklayman!" degan iboralar keladi.

Yuqorida zikr etilgan o'rinlarda hammasining ichida "baraka" degan so'z mavjud.

1)"Assalomu alaykum va rahmatullohi va barakotuhu",

2)"Allohumma borik a'alaa Muhammadin...",

3)"Barakalla!"(Borakalloh!),

4)"Baraka top!", "Baraka toping!","Umringdan baraka topgin!", "Umringizdan baraka toping!",

5) ”Ulug' ayyomlaringiz muborak bo'lsin!”,

6)"Ramazon oylaringiz muborak bo'lsin!",

7)"Hajingiz muborak bo'lsin!",

8)"Hayitingiz muborak bo'lsin!",

9)"Muborak bo'lsin!", "tabriklayman!"

Arab tilida nafaqat so'zlari bir necha ma'noni, balki 28 ta xarflari ham lug'aviy so'zdan tashqari raqamli ma'nolarni ham ifoda etishini bilmaydiganlar "Baraka" arab tilidagi so'z bulib, uning o'zbek tiliga tarjimasi “Alloh taoloning barakasi”, “Ilohiy fayz”, “Hudoning rahmati”, ”Ilohiy baxt”, ”Ulug' rizq”, “Baraka”, “Mo'l-ko'llik”, “Serhosillik”, “Serobchilik”, “Behisob boylik”, ”Bandasigagina beriladigan beqiyos ne'mat” degan ma'nolarni anglatishini qayerdan ham bilishsin?!

“Hikmat izlaganga hikmatdir dunyo,

Illat izlaganga illatdir dunyo”

Aslida ulardan xafa ham bo'lish nojoiz, chunki ularni Hudoi taoloning O'zi shunday qilib yaratgan-da! Toshbaqa bilan chayon hikoyasidagi chayon kabi.

Ho'sh, shunday ekan, yilda bir marta dasturxon atrofida oilaviy yig'ilishib, buvi, ona, opa, singil, xullas, ahl ayollarini tabriklash mumkin emasmi?!

Darvoqe, nafaqat biror bayram, balki istalgan sanada, xoxlagan kunda ham Hudoi taolo man etgan yoki shariatimiz qaytargan narsalarni iste'mol qilish qat'iyan mumkin emasligini bilmagan odam yo'q...

Asl maqsad-muddao nima?

Biz bugun axborot texnologiyalari rivojlangan asrda yashayapmiz. Bugun savob qozonish imkoniyati qanchalik keng bo'lsa, gunohga botish yo'llari ham shunchalik ko'p. Mo'min-musulmon kishi har doim ehtiyot bo'lishi, bo'lar-bo'lmas gaplarni aytavermasligi, tilini tiyishi va har kim haqida yaxshi gumonda bo'lishi zarur. Aks holda, Parvardigori olamning huzuriga kim qay ahvolda borishni hech kim bilmaydi...

“Odam bilmagan narsasiga dushman”, degan bir dono hikmat bor. Darhaqiqat, shunday. Ayniqsa, oddiygina o'rta maktabning 5-6 sinflarida o'tiladigan darslarini bilmagan 4-5 nafar na odob-axloqdan, na dinu diyonatdan, na diniy-na dunyoviy ilmlardan bexabarlarning, dunyoqarashi o'ta tor bo'lib, burnidan u yog'ini ko'raolmaydiganlarning muqaddas va pok Islom dinimizning ahkomlari xususida turli savollar tarqatib, mo'min-musulmonlarni chalg'itishga nima haqlari bor?!?

Islomda ayol

8 mart ilk tarixi – xotin-qizlarning huquqlari himoya qilinib, tenghuquqlilik talab etilgan. Ho'sh...

Ayollarning o'zlarini ham, huquqlarini ham ulug'lash birinchi marta Klara Tsetkin tomonidan joriy etilganmi yoki Qur'oni karimda Alloh taolo tomonidan hukm etilganmi?
Dastlab Qur'oni karim nozil bo'lganmi yoki Klara Tsetkin shu taklif bilan chiqqanmi?!

Alloh taolo insoniyat naslini davom ettirish uchun ayolga onalik imkonini berdi. Ayol erkak uchun taskin, osoyishtalik va libos timsoliga aylandi. Bu haqda Qur'oni karimda bunday deyiladi: “U sizlarni bir jondan yaratgan va orom olsin uchun undan juftini yaratgan Zotdir”(A'rof surasi 189-oyat). Boshqa bir oyatda esa: “Ular (Ayollar) sizga libosdir, siz ularga libosdirsiz”(Baqara surasi 187-oyat), deb marhamat qilingan.

Qur'oni karimning bir nechta oyatlarida onani e'zozlashga, uning haqqini ado etishga buyurilgan (masalan: Isro surasi 23-24 oyatlar, Luqmon surasi 15-oyat, Ahqof surasi 15-oyat). Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam ham hadislarining birida: «Jannat – onalar oyog'i ostidadur!» – deb marhamat qilganlar. Islom ta'limotida oilali ayolning zimmasiga qator vazifalar yuklatilishi bilan barobar, oilada uning o'z haq-huquqlari ham borligi aytilgan (masalan: Baqara surasi 228-oyat).

Ayollarga chiroyli muomala qilishda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam butun insoniyatga namuna bo'ladilar! Ayol nomini ulug'lash, uning sha'nini ko'tarish, xotin-qizlarning huquqini belgilab berishda nafaqat Islom olamiga, balki butun jamiyatga ibratdirlar. U Zoti sharifning muborak oxirgi vasiyatlarida bunday mashhur jumlalar bor edi: “Ogoh bo'linglar, ayollarga yaxshi muomala qilinglar!..”(Imom Termiziy rivoyatlari).

Boshqa hadisi shariflarida: “Sizlarning yaxshilaringiz – xotinlariga yaxshilik qiladiganlaringizdir!”(Imom Termiziy rivoyatlari);

«Kimning bir qizi bo'lib, unga chiroyli odob bersa, Alloh bergan ne'matlaridan uni ham bahramand qilsa, nomai a'moli o'ng tarafdan berilishiga va do'zaxdan osongina qutulib, jannatga doxil bo'lishiga sabab bo'ladi»;

«Mo'minlarning eng imoni mukammali – go'zal xulqlisidir! Sizlarning eng yaxshingiz – o'z ahli ayoliga yaxshi munosabatda bo'ladiganingizdir!», deyilgan.

Abu Umomadan rivoyat qilinadi: «Nabiy sallallohu alayhi vasallam: “Mo'min banda Allohga bo'lgan imondan so'ng erishgan yaxshi narsa soliha ayol bo'lib, unga amr qilsa – itoat qiladi, qarasa – xursand qiladi, qasam ichsa – uni oqlaydi va g'oyib bo'lsa – o'z nafsida va molida unga yaxshilikda bo'ladi,” – der edilar» (Imom Ibn Moja rivoyatlari).

Olmoniyalik taniqli olima Annamariye Shimmelning “Jonon mening jonimda” kitobida bunday jumlalar keladi: “Islom jamiyatida eng katta hurmatga loyiq zot – ayol, ona hisoblanadi”.

Islomda Alloh taologa ibodat qilishdan keyingi birinchi o'ringa qo'yilgan amal silai rahm bo'lib, uni eng yaqin jigarlardan, ya'ni onalar, farzandlar, opa-singil, amma va xolalardan boshlashga targ'ib etiladi. Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning «Ayollar – erkaklarning ajralmas qismidirlar», degan hadislariga binoan, ayol kishi jamiyatning ajralmas bir bo'lagi ekan, u ijtimoiy hayotda o'z mavqeiga ega bo'lib, ilm olishga, kasb-hunar qilishga haqlidir.

Shikoyatini Alloh taolo eshitgan ayol

Umar ibn Hattob raziyallohu anhu ashoblar bilan masjiddan qaytayotganlarida bir ayol yo'llarini to'sib, ta'na qila boshladi: «Ey Umar, seni bir vaqtlar “Umarcha” deyishardi, keyin “Umar” deb ataladigan bo'lding. Bugun esa seni “mo'minlar amiri” deyishmoqda. Ey Umar, mas'uliyat bobida Allohdan qo'rq, kim Qiyomat kunidan qo'rqsa, o'sha olis kun unga yaqinlashib qoladi, kim o'limdan qo'rqsa, o'tkinchi narsalar uni qo'rquvga soladigan bo'ladi”. Hamrohlari Hazrat Umarga: “Shu kampirning gapiga quloq solib o'tiribsizmi?” – deyishdi. Shunda Hazrat Umar: “Bu ayolning kimligini bilmaysizlarmi? U – Avs ibn Somitning xotini Havla binti Sa'laba bo'ladi. Uning so'zini Alloh taolo eshitgan-u, Umar eshitmasinmi?” – dedilar».

Ayol bilan maslahatlashing!

Rasululloh sallallohu alayhi vasallam mushkul vaqtlarda ayollari bilan maslahatlashganlar. Hudaybiya sulhi voqeasida mushriklar bilan sulh tuzilgandan keyin sahobalarga: “Turinglar, qurbonliklaringizni so'yinglar va sochingizni olinglar”, – dedilar. Ana shu gaplarini sahobalarga uch marta takrorlab aytsalar ham, biror kishi o'rnidan turmadi.

Shunda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam zavjalari Ummu Salama raziyallohu anhoning oldilariga kirib, voqeani aytdilar. Ummu Salama raziyallohu anho: “Ey, Allohning Rasuli! Shundoq qilishlarini xohlaysizmi? Chiqing-da, ulardan birortasiga biror so'z aytmasdan, qurbonligingizni so'ying, soch oluvchingizni chaqiring, sochingizni olsin”, – dedilar.

Rasululloh sallallohu alayhi vasallam zavjalari Ummu Salama raziyallohu anho maslahat qilganlaridek ish tutdilar. Sahobalar U Zot sallallohu alayhi vasallamni ko'rib, qurbonliklarini so'ydilar va sochlarini oldirib, U Zotga darhol ergashdilar (Imom Buxoriy rivoyatlari).

Yer yuzida Islom dinini ilk qabul qilgan inson – aynan ayol (!) kishi bo'lgani ayollarning faxrlanishlari uchun etarlidir! Bu ayol – Hadicha raziyallohu anhodirlar.

1500 ga yaqin kitob yozgan hindistonlik buyuk olim Ashraf Ali Tahonaviy “Bayonul Qur'on” deb nomlangan tafsirni yozayotgan payt ayoli u kishiga: “Uydagi qushlarga don berib, so'ng madrasaga keting”, – dedi.

Hazrat “Bayonul Qur'on”ning xayolida ayolining gapini esdan chiqarib, madrasaga ketaveribdi. U zotning shogirdlaridan Shafe' Usmoniy aytadi:

“Agar bir odamning 1500 ta kitob yozishiga kimki shubha qiladigan bo'lsa, unga o'zim ko'rganimni aytib beray: “Men Tahonaviyning qalamini qo'li tegmagan holda kitobning ustida aylanib yozayotganini ko'rganman”.

O'sha kuni tafsirni davom ettirmoqchi bo'lgan olimning qalami qimirlamabdi. Harchand urinib, uni yurgizishga harakat qilmasin, qalam joyida qotib turaveribdi. Shunda Yaratganga “Yo Allohim, men har doim yozishga o'tirganimda, qalam o'zi yozishni boshlardi, mendan nima gunoh sodir bo'ldiki, bugun qalamim yozmayapti?” – deb nola qilibdi. Shunda uydan chiqayotganida ayoli qushga don berishni aytgani esga tushib, qalamni tashlagancha, uyga yugurib ketibdi.

Uyga borib, qushga don berib kelganidan so'nggina qalam qimirlagan ekan.

Qalam yozishni boshlagan joy esa Qur'oni karimning Niso surasidagi «Ayollaringiz bilan yaxshi muomalada bo'linglar!» degan oyat ekan.

Modomiki shunday ekan, Onaga, Ayol zotiga yuksak ehtirom ko'rsatish – azaliy qadriyatlarimizdan biridir. Sohibqiron Amir Temurning: “Ayollarga imkon qadar iliq muomalada bo'lishga harakat qildim”, degan hikmatli so'zi asrlar oshsa-da, o'z mohiyatini yo'qotmagan. Qadimdan ayolni e'zozlagan davlat gullab yashnagan, ravnaq topgan. Ayolni ardoqlagan oila esa bu dunyoning jannatiga erishgan.

Ayol erdan chiqqan emas, erkak – uning otasi.

O'g'il ko'kdan tushgan emas, ayol – uning onasi.

Hulosai kalom

Dinimizda ayolga e'tibor naqadar yuksak ekanini bugun hamma e'tirof etadi. Qur'oni karimda ham ayollarga ehtirom ko'rsatish erkaklar zimmasiga yuklangan, Janobi Payg'ambarimiz Rasululloh sallallohu alayhi vasallam ham ayollarni e'zozlagan ekanlar, nahotki biz bu ishni bir kunga – 8 martga xoslab olgan bo'lsak. Shunday ekan, har kuni ayollarni e'zozlashimiz, ular uchun har kunni “8 mart” qilishimiz kerak emasmi?!

Ona o'rnin ato tutmas o'g'ilg'a,

Ki mumkindur o'g'il bo'lmoq atosiz,

Masiho birla Maryamdin qiyos et,

Ki imkon yo'qturur bo'lmoq anosiz

(Alisher Navoiy).

Klara Tsetkin ismli ayol 1910 yil Kopengagenda o'tkazilgan Ikkinchi xalqaro ayollar konferentsiyasida xotin-qizlar huquqlarini himoya qilib chiqqan bulsa, dinimizning asosiy manbasi Kalomullohda 14 asrdan ziyodroq vaqt avval ayolni e'zozlash ilohiy amr bilan buyurilgan.

Sen hammadan suyuksan, suyukliging unutma, ayol!

Farzand deb dil kuyuksan, kuyukliging unutma, ayol!

Payg'ambaru avliyo, jahongirga sen – Ona,

Shu bois ham buyuksan, buyukligining unutma, ayol!

Haqiqiy baxt esa, ayolni asl maskani – oilasi bag'riga, farzandlari quchog'iga, erkaklarning ardog'iga qaytarishda! Unga onalik baxtini, ayol mukarramligini va go'zalligini, nazokatini, hayo va iffatini qaytarib berishda. Shunday ekan, ayolni e'zozlash, ular uchun har kunni 8 mart qilish zarur!

Ibrohimjon INOMOV,

O'zbekiston musulmonlari idorasi raisi o'rinbosari

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Abu Mansur Moturidiy yashagan davr ilmiy muhiti

04.04.2025 308 13 min.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 14 martdagi “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarori buyuk vatandoshimiz, aqida ilmining bilimdoni Imom Abu Mansur Moturidiyning ibratli hayot yo‘li va boy ilmiy-ma’naviy merosini chuqur o‘rganish, moturidiylik ta’limotiga xos bo‘lgan bag‘rikenglik va mo‘tadillik tamoyillarini xalqimiz hamda jahon jamoatchiligiga yetkazib berishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Abu Mansur Moturidiy kalom ilmiga oid ulkan ilmiy meros qoldirgan. Mutakallim o‘zi yashagan davrdayoq zamondoshlari tomonidan “Imomul huda” – “To‘g‘ri yo‘lga soluvchi imom”, “Qudvatu ahlis sunna” – “Ahlus sunnaning andozasi”, “Qole’u abobilil fitna val bid’a” – “Fitna va bid’at to‘dalarini ag‘daruvchi”, “Imomul mutakallimin” – “Mutakallimlarning peshvosi”, “Rofe’u a’lomish shari’a” – “Shariat bayroqdori”, “Musahhihu aqoidil muslimin” – “Musulmonlarning aqidalarini tuzatuvchi” kabi sharafli nomlarga sazovor bo‘lgan.

Moturidiyning kalom ilmida yuksak martabalarga ko‘tarilishi, olimlar orasida qadr-qimmat topishida u shakllangan ilmiy muhitning o‘rni katta bo‘lgan. Jumladan, IX-X asrlarda Movarounnahr va musulmon dunyosi mamlakatlarida yashagan ustozlar olimning yuksak malakali bo‘lib shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, Abu Nasr Ahmad Iyodiy hamda Abu Bakr Juzjoniyning xizmatlari katta ekani ta’kidlangan.

Olimning ilmiy faoliyatiga ta’sirini o‘tkazgan va shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan ustozlari mavzusi hali ilmiy o‘rganilishi lozim. Chunki o‘rta asr manbalarining kamligi sababli ular haqidagi ma’lumotlarni jamlash qiyin kechmoqda. Masalan, Nusayr Balxiy bilan Muhammad Roziy olimning ustozlari sifatida zikr etilgan ma’lumotlar mavjud. Lekin Abu Muin Nasafiy ularni samarqandlik olimlar qatoriga qo‘shmaydi. Moturidiyshunos olim Ulrix Rudolfning ta’kidlashicha, Moturidiy bilan bog‘liq biror asarda ularning nomi uchramaydi.

Manbalar Abu Bakr Juzjoniyning Abu Mansur Moturidiyning birinchi ustozlaridan ekanini ta’kidlaydi. Olimning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlarga ega manbalar juda kam saqlanib qolgan.

Abu Bakr Juzjoniy Movarounnahr, xususan, Samarqanddagi hanafiy mazhabi fiqhiy maktabi rivoji hamda taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan. Abu Muin Nasafiyning “Tabsiratul adilla” asarida keltirilishicha, Abu Bakr Juzjoniy mashhur olim Abu Sulaymon Juzjoniydan ta’lim oldi, so‘ng Samarqandga kelib, ilm va g‘oyalarini yoyish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Keyinchalik Samarqandda Abu Muqotil Samarqandiy, Abu Bakr Samarqandiy kabi yirik ilohiyotchi olimlar keng qamrovli faoliyat olib bordi. Jumladan, Abu Muqotil Samarqandiy bu yerda mashhur “Kitobul olim val mutaallim” – “Olim va shogird kitobi”ni yaratadi.

Mavjud manbalarning ma’lumot berishicha, olim usul hamda furu’ borasida o‘z zamonasining yetuk mutaxassislaridan sanalgan. Klassik manbalarda, jumladan, Abu Muin Nasafiyning “Tabsiratul adilla”, Ibn Abil Vafoning “Javohirul mudi’a fi tabaqotil hanafiya” – “Hanafiy olimlarning tabaqasi haqida nur taratuvchi javohir”, Muhammad Abdulhayning “Favoidul bahiya fi tarojimil hanafiya” – “Hanafiy olimlarning biografiyasi haqida yorqin foydalar” asarlarida Abu Bakr Juzjoniyning ikkita asar yozgani ko‘rsatib o‘tilgan. Birinchisi “Kitobut tavba” – “Tavba kitobi” Movarounnahr va qo‘shni hududlarda keng shuhrat topgan. Ushbu asar mashhur olim Abul Lays Samarqandiyning “Tanbehul g‘ofilin” – “G‘ofillarni uyg‘otish” asariga o‘xshagan nasihatnoma, pandnoma mavzusidagi asar bo‘lib hisoblangan.

Olmon olimi Ulrix Rudolfning “Moturidiy va Samarqanddagi sunniylik ilohiyoti” nomli kitobida ta’kidlanishicha, Abu Bakr Juzjoniy tom ma’noda mutakallim bo‘lmasada, lekin Abu Mansur Moturidiy hanafiy mazhabi ta’limoti hamda mohiyatini aynan undan o‘rgangan. Shu nuqtayi nazardan ham u Moturidiy ilmiy muhitining shakllanishiga sezilarli hissa qo‘shgan deb sanaladi.

Abu Mansur Moturidiy ilmiy muhitining shakllanishida Abu Nasr Iyodiy (vaf. 277/890 y.)ning xizmati ham katta. Movarounnahrning ko‘pgina yirik olimlari Abu Nasr Iyodiy faoliyatini juda yuqori baholashadi, qomusiy ilmiga alohida urg‘u berishadi. Abul Mute’ Nasafiy olimni tavsiflab, Abu Nasr Iyodiy ilm sohasida tubsiz bahri ummonga monand edi, deb yozadi. Shuningdek, u yigirma yoshida tengdoshlaridan bilim borasida anchagina ilgarilab ketgan bo‘lib, aqlu zakovatining o‘tkirligi, sabr-toqati, o‘ta sinchkovligi bilan munozaraga kiruvchi har qanday odamni asosli javobi, Qur’oni karimdan keltirgan dalillari bilan tang qoldirar edi, degan mazmundagi ma’lumot keltiriladi.

Abu Nasr Iyodiy buyuk alloma sifatida nafaqat o‘zining ustida muntazam ishladi, bilimlarini boyitdi, balki ilm tarqatish, shogirdlar tayyorlashga ham katta e’tibor berdi. Abu Mansur Moturidiy bilan bir qatorda Hakim Samarqandiy, Abu Ahmad Nasr Iyodiy, Abu Bakr Muhammad Iyodiy kabi olimlar ham Abu Nasrning shogird, yaqin muxlislaridan bo‘lgan. Abu Nasr Iyodiyning ilohiyot borasidagi faoliyatida bir necha muhim o‘rinlarni ta’kidlab o‘tish joiz. Olim o‘z davrida paydo bo‘lgan turli oqimlarga nisbatan juda ehtiyotkor munosabatda bo‘ldi. Abu Nasr Iyodiy Muhammad alayhissalom va u zotning sahobalariga hurmat bilan qaradi va ularni turli bo‘htonlardan doimo himoya qildi. Hoji Xalifaning yozishicha, uning “Sayful maslul ala man sabba as’hobar rasul” – “Payg‘ambar sahobalarini haqorat qiluvchilarga qarshi yalang‘ochlangan qilich” asari aynan ana shu maqsadni ko‘zlab yozilgan. Shuningdek, Abu Nasr Iyodiy Allohning sifatlariga bag‘ishlangan asar ham yaratdi. Unda turli yo‘nalishlar, jumladan, mo‘taziliylarning fikrini keskin muhokama qildi. Abu Nasr Iyodiy Movarounnahrdagi mavjud hanafiy mazhabiga xos kalom ilmi bo‘yicha asar yaratgan ilk mualliflardan biri sanaladi. Chunki asar ilmiy risola tarzida bo‘lib, unga qadar keng xalq ommasiga mo‘ljallanib yozilgan asarlardan farq qilgan. Va aynan Abu Mansur Moturidiy Abu Nasr Iyodiydan diniy, ilohiy masalalar borasida faqatgina tasavvurlarni berish bilangina kifoyalanmadi, balki bunday munozaralarda aqlu zakovatga ham suyanish lozimligini ta’kidlab, insondagi “af’oli ixtiyoriyga” ishora qildi.

Moturidiy ta’limotining shakllanishi, ilmiy jihatdan boyitilishi, keyingi avlodlar tomonidan eng hayotiy nizom sifatida qabul qilinishida alloma tarbiyalagan olim-shogirdlarining xizmatlari katta. Abu Mansur Moturidiy ilmiy muhitining rivoji va uning boshqa hududlarga tarqalishiga ilmiy asarlari bilan ijobiy ta’sir ko‘rsatishdi.

Abu Mansur Moturidiyning dastlabki shogirdi mutakallim Abu Nasr Iyodiyning farzandi Abu Ahmad Nasr ibn Ahmad Iyodiydir. Abu Ahmad ilohiyot ilmini dastlab otasi, so‘ng Abu Mansur Moturidiydan o‘rgandi. Kalom bo‘yicha yuqori ilmiy salohiyati bilan olimlar orasida shuhratga sazovor bo‘ldi. Abu Hafs Buxoriyning ma’lumotiga ko‘ra, Abu Ahmad haqiqatgo‘yligi sabab hanafiy mazhabiga yod fikr va xulosalarning kiritilishiga yo‘l qo‘ymadi. Shu tariqa mazhab sofligini saqlashga chin dildan xizmat qildi. Hakim Samarqandiy ham olimni ta’riflab, Abu Ahmad Xuroson hamda Movarounnahrdagi eng yetuk olimlardan edi, deb yozadi. Abu Ahmad mu’taziylar bilan keskin bahslar olib bordi va uning bu boradagi fikrlari ustozi Abu Mansur Moturidiy qarashlari bilan hamohang edi. Abu Ahmadning hayoti, ilmiy merosi haqida Abu Muin Nasafiyning “Tabsiratul adilla” kitobida muhim ma’lumotlar keltiradi.

O‘rta asrlarga oid manbalarga ko‘ra, Abu Ahmad Abu Mansur Moturidiy ta’limotining keyingi asrlardagi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Ustoz-shogirdlik an’anasining uzviyligi ilohiy ta’limotning rivojlanishi va keng tarqalishiga katta hissa qo‘shdi. Ayniqsa, Abu Ahmadning shogirdi Abu Salom Muhammad ibn Muhammad Samarqandiyning mazkur ta’limot rivojlanishi va tarqalishida katta ulushi bor. Taxminan X asrda yashab ijod etgan bu olimning “Jumal usulid din” – “Din asoslari majmui” nomli asari davrimizga qadar yetib keldi. Mazkur asarning qo‘lyozmasi Istanbuldagi Sulaymoniya qo‘lyozmalar xazinasida saqlanadi. Qo‘lyozmaning matni 1989 yili Istanbulda nashr etilgan. Ulrix Rudolfning yozishicha, asar Moturidiydan so‘ng Samarqandda bitilgan an’anaviy ilohiy asarlar uslubidan farq qilsada, Abu Mansur Moturidiy g‘oyalariga to‘liq mos keladi. Abu Salom zamondoshi Abul Lays Samarqandiyning uslubi kabi hanafiy mazhabining an’anaviy uslubini yangi pog‘onaga olib chiqdi hamda Moturidiy ilgari surgan g‘oyalarni rivojlantirdi. Aqidaviy maktabni ustozi uslubida davom ettirishga xizmat qildi. Shu sababli, uning “Jumal usulid din” asari moturidiylik an’analari davom ettirilgan, davrimizga qadar yetib kelgan eng dastlabki, ilk ilmiy manbalardan biri hisoblanadi.

Moturidiylik ilmiy muhitining rivojiga Abul Hasan Ali ibn Sa’id Rustug‘foniy (vaf. 350/961 y.) ham katta hissa qo‘shdi. Olim Moturidiyning shogirdlaridan biri bo‘lib, u Samarqand yaqinidagi mashhur Rustug‘fon qishlog‘ida dunyoga keldi. U Moturidiyning eng ko‘zga ko‘ringan, ilmiy bahslarda mustaqil, erkin fikrlari bilan faol ishtirok etadigan shogirdlaridan hisoblandi. Olimning nisbasi manbalarda Rustufg‘oniy, Rustug‘foniy, Rustufag‘niy ko‘rinishida uchraydi. U o‘z ustozi Abu Mansur Moturidiy bilan ayniqsa, ijtihod masalasida keskin bahslar olib bordi. Ibn Abul Vafoning “Javohirul mudi’a fi tabaqotil hanafiya” asarida ko‘rsatilishicha, Abul Hasan fiqh bo‘yicha ham bilimdon olimlardan biri edi. Manbalar fiqh, ilohiyot ilmlarini mukammal egallagan Abul Hasan Rustug‘foniyning to‘rt asar yozgani haqida xabar beradi. Birinchisi, olimning fatvolari yig‘indisi “Fatava Rustug‘foniy” – “Rustug‘foniy fatvolari”. Olimning turli ensiklopedik lug‘atlarda nomi keltirilgan ikkinchi asari “Kitobul xilof” – “Munozaralar kitobi” esa hozirga qadar topilmagan.

Kalom ilmiga bag‘ishlangan eng asosiy hamda muhim asari “Kitob irshodul muhtadiy” – “To‘g‘ri yo‘ldan yuruvchiga qo‘llanma” deb nomlanadi. Ibn Qutlubug‘aning “Tojut tarojim” – “Biografiyalar toji”, Muhammad Abdul Hayning “Favoyidul bahiya fi tarojimil hanafiya” asarlarida “Irshodul muhtadiy”ga katta e’tibor berildi va yuqori baholandi. Abul Hasan o‘rta asr olimlariga ergashgan holda ularning ijodiga xos qomusiy asar yozish yo‘lidan borib, ilmlar tasnifigabag‘ishlangan “Kitobuz zavoyid val favoyid” – “Qo‘shimchalar va foydalar kitobi” asarini yaratgan. Ushbu silsilaga Abu Zayd Balxiyning “Aqsomul ulum” – “Ilmlarning qismlari”, Ibn Farug‘ning “Javomiul ulum” – “Ilmlarning jamlovchilari”, Xorazmiyning “Mafotihul ulum” – “Ilmlarning kalitlari” asarlarini kiritish mumkin. Bunday asarning hanafiy mazhabidagi olim, Moturidiyning shogirdi tomonidan yaratilishi uning har tomonlama yetukligidan dalolat beradi. Bu esa X asrda Moturidiy ta’limoti va g‘oyalarining yoyilishi, shuningdek, hanafiy mazhabining Movarounnahrdagi rivojiga ulkan hissa qo‘shdi.

Abdul Karim Pazdaviy (vaf. 390/999) ham Abu Mansur Moturidiy ilmiy muhitining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Moturidiyning shogirdi sifatida Moturidiylik ta’limoti hamda asarlarining yoyilishida katta ahamiyat kasb etdi. Abdul Karim Pazdaviyning hayoti va asarlari haqida juda kam ma’lumotlar yetib kelgan. Uning nomi “Kitobul olim val mutaallim” asarida uchraydi. Bu asar matnini Pazdaviy Muhammad Nasafiyga yetkazdi. Ibn Abul Vafo hamda Laknaviylarning ta’kidlashicha, Abdul Karim Pazdaviy Abu Mansur Moturidiyning yaqin shogirdlaridan hisoblanadi. Abdul Karim Pazdaviy o‘zidan keyin ilm maydoniga chiqqan ilohiyotchi olimlar sulolasi – Pazdaviylarga tamal toshini qo‘ydi. Abu Mansur Moturidiyning izdoshlari nomini olgan mashhur Abul Yusr Pazdaviy (vaf. 493/1100 y.), Faxrul islom Abul Hasan Pazdaviy (vaf. 482/1089 y.) shular jumlasidan hisoblanadi. Ular moturudiya ta’limotining davomchilari sifatida aqida ilmi rivojida muhim o‘rin egallashgan. Abul Yusr “Usulud din” – “Din asoslari” nomli asarida bobosi Abdul Karim Pazdaviyning nomini faxr bilan tilga oladi va Abu Mansur Moturidiy haqidagi ma’lumotlar o‘z oilasida avloddan avlodga o‘tib kelayotganini ta’kidlaydi. Shubhasiz, Abdul Karim Pazdaviy Movarounnahrdagi kalom sohasida mavjud ustoz va shogirdlik ilmiy muhiti an’anasining rivojiga katta xizmat qildi.

Abu Mansur Moturidiy hayoti, ilmiy merosi, moturidiylik ilmiy muhitining shakllanishiga xizmat qilgan ustoz hamda shogirdlari haqidagi manbalarni izlab topish, ularni tarjima kilib ilmiy muomalaga kiritish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 14 martdagi “Imom Moturidiy tavalludining 1155 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorida ham ayni shu masalaga alohida e’tibor qaratilgan bo‘lib, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi hamda Madaniy meros agentligi zimmasiga xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan Imom Moturidiy va moturidiylik ta’limotiga mansub allomalarning hayoti, ilmiy merosiga oid noyob qo‘lyozma asarlar va boshqa madaniy boyliklarni aniqlash, ularning nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish va tadqiq qilishni tizimli ravishda tashkil etish vazifasi yuklangan.

Zohidjon Islomov,

filologiya fanlari doktori,

professor, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi.

O‘zA

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati