أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلۡمَلَإِ مِنۢ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ مِنۢ بَعۡدِ مُوسَىٰٓ إِذۡ قَالُواْ لِنَبِيّٖ لَّهُمُ ٱبۡعَثۡ لَنَا مَلِكٗا نُّقَٰتِلۡ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِۖ قَالَ هَلۡ عَسَيۡتُمۡ إِن كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلۡقِتَالُ أَلَّا تُقَٰتِلُواْۖ قَالُواْ وَمَا لَنَآ أَلَّا نُقَٰتِلَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ وَقَدۡ أُخۡرِجۡنَا مِن دِيَٰرِنَا وَأَبۡنَآئِنَاۖ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيۡهِمُ ٱلۡقِتَالُ تَوَلَّوۡاْ إِلَّا قَلِيلٗا مِّنۡهُمۡۚ وَٱللَّهُ عَلِيمُۢ بِٱلظَّٰلِمِينَ٢٤٦
246. (Ey Muhammad), MusodankeyingiBaniIsroila'yonlariniko'rmadingizmi? Ularpayg'ambarlariga: "Bizgabirpodshohnitayinqilibber, shundaAllohyo'lidajangqilaylik!" deyishdi. U: "Agarsizlargaurushfarzqilinsa, balkiurushmassizlar?" dedi. Ular: "Diyorimizdanvafarzandlarimizdanjudobo'lgach, Allohyo'lidaurushmasmidik!" deyishdi. Ulargaurushfarzbo'lganidaozchilikdantashqarihammalariboshtortishdi. Allohzolimlarnibiluvchidir.
Ushbu suraning 246 dan 251-oyatigacha Tolut va Jolut haqidadir. Tolut Bani Isroilning podshohi, payg'ambar Dovud alayhissalomning qaynotasi bo'lgan, undan so'ng podshohlik hazrati Dovudga qolgan. Jolut esa Bani Isroilning ashaddiy dushmanlaridan bo'lgan Amoliqa podshohlaridan biri edi. Uni hazrati Dovud palaxmon (tosh o'q bilan o'qlanib, bosh ustida aylantirib otiladigan qurol) bilan otib o'ldirgan. Tarixchilar rivoyatiga ko'ra, payg'ambar Shamvil alayhissalom Bani Isroil qavmini ozodlikka va farovonlikka olib chiqish tadorikini ko'radi. Bunda Bani Isroil qavmiga jasur, shijoatli yo'lboshchi kerakligini bilib, Allohdan shunday yo'lboshchi ato etishni so'raydi. Alloh taolo Shamvilga vahiy yuborib: "Qavmingdan qaysi odamning bo'yi asoyingcha bo'lsa, o'sha odam qavmga podshoh bo'ladi", deydi. Bo'yi aso uzunligicha keladigan odam faqat Tolut ismli kishi bo'lib, bu qavmga u podshoh etib yuborildi. Uning podshohligi belgisi sifatida qavmga bir sandiq ham yuborildi.
Imom Abul Mu’in Nasafiy rahmatullohi alayh "Tabsiratul adilla" asarlarida Xuroson va Mavoraunnahr aholisi hanafiylikni Imomi A’zam rahmatullohi alayhning yetakchi shogirdi Imom Muhammad ibn Hasan Shayboniy, uning shogirdi Abu Suraymon Juzjoniy, uning do‘sti Shayx Abu Bakr Ahmad, Shayx Is'hoq Sobih Juzjoniy, Imom Abu Bakr Juzjoniy, Imom Abu Nasr Ahmad ibn Abbos Iyodiy Ansoriy va Imom Moturidiy silsilasi orqali o‘rgangan deb keltiradi. Imom Nasafiyning ta’kidlashlaricha bu olimlar ilk davrdan boshlab Movarounnahrning barcha hududlarida hamda Xurosonning Marv va Balx shaharlarida hanafiylik mazhabini yoyishda jonbozlik ko‘rsatishgan.
Imom Moturidiy rahimahulloh Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhning e’tiqodiy qarashlarini yaxshi o‘zlashtirishdan tashqari mintaqamizda hanafiylik tarqalishida muhim hissa qo‘shganlar.
Kosonsoy tuman "Buzrukho‘ja" jome masjidi imom-xatibi
Sodiqjon Abdurahmanov
Manba: @Softalimotlar