بسم الله الرحمن الرحيم
الحَمْدُ للهِ الذِّي قَالَ فِي كِتَابِهِ: "وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا"، وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى رَسُولِهِ الذِّي قَالَ: "إيَّاكُمْ وَالفُرْقَةَ" وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ وَالتَّابِعِيْنَ وَمَنْ تَبِعَهُمْ بِإِحْسَانٍ إِلَى يَوْمِ الدِّيْنْ أَمَّا بَعْدُ
HAR KIM HAM QUR_''ON VA HADISDAN HUKM OLIShGA HAQLI EMAS!
Muhtaram jamoat! Ushbu mavzuni yoritishimizdan maqsad, hozirgi kunda ba'zilar o'zicha oyat va hadislardan hukm chiqarib, noto'g'ri fatvolar berib, o'zini va o'zgalarni adashtirmoqda. Aslida, Qur'on karim va hadisi sharifdan hukm olish yoki bir masala chiqarish har kimning ham qo'lidan kelmaydi. Bu mas'uliyatli ishni ijtihod (oyat va hadislardan hukm chiqarish) darajasiga etgan mujtahid zotlargina amalga oshirishlari mumkin.
“Nurul-anvor” kitobida Qur'on va hadisdan hukm chiqarish uchun quyidagi shartlar topilishi bayon qilingan:
وَشَرْطُ الْاِجْتِهَادِ أَنْ یَحْوِیَ عِلْمَ الْکِتَابِ بِمَعَانِيْهِ اللُّغَوِیَّةِ وَالْشَرْعِیَّةِ وَعِلْمَ السُّنَّةِ بِطُرُقِهَا
وَأَنْ یَعْرِفَ وُجُوهَ الْقِیَاسِ بِطُرُقٍ
ya'ni: “Ijtihod qilishning sharti – Qur'oni karimni lug'aviy va shar'iy ma'nolarini puxta bilish, hadis va uning etib kelish yo'llarini hamda qiyosning turlarini chuqur anglab etishdir”.
Qur'oni karimni bilishdegani – Qur'onning ma'nolarini qisqacha tushunish emas, balki, Qur'oni karimga doir barcha ilmlarni chuqur bilish va bu sohada mohir bo'lish kerak. Ya'ni, nosix (o'zidan oldingi oyatning hukmini bekor qiluvchi) va mansux (hukmi to'xtatilgan) oyatlar haqidagi ilm, mutlaq (umumiy ma'noda kelgan) va muqayyad (maxsus bir ma'noda kelgan) oyatlar haqidagi ilm, sababi nuzul – oyatlarning tushish sabablariga doir ilm, arab tili, usulul fiqh, balog'at va fasohat fanlarida mohir bo'lishi va bunga doir zaruriy ilmlarni o'zida hosil qilgan bo'lishi kerak.
Hadis ilmini bilish degani – “sahih”, “hasan” va “zaif” hadislarni bilish, hadis roviylarining tarixini bilish, nosix (o'zidan oldingi hadisning hukmini bekor qiluvchi) va mansux (hukmi to'xtatilgan ) hadislarni bilish va bunga doir zaruriy ilmlarni o'zida hosil qilgan bo'lishi zarur.
Qiyos yo'llarini yaxshi bilish degani – oyat yoki hadis yoxud ijmoda dalili kelgan masalaning illati (sababi) shar'iy hukmi bo'yicha dalil kelmagan masalada topilib, unga tenglashtirishdir. Qiyos qilishning bir qancha shartlari va qonun-qoidalari bor. Qiyos qiluvchi kishi mana shu ilmlarni barchasini bilishi lozim.
Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam hayotlik davrlarida oyatlardan hukm chiqarganlar va asosiy barcha masalarning echimini bayon qilganlar. Bu haqda Alloh taolo Rusululloh alayhissalomga xitob qilib, shunday marhamat qilgan:
وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ
ya'ni: “Odamlarga nozil qilingan narsani ularga bayon (tafsir) qilib berishingiz uchun sizga zikr (Qur'on)ni nozil qildik” (Nahl surasi, 44-oyat).
Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin sahobai kiromlar, tobe'inlar va taba'a tobe'inlar ba'zi masalalarda ijmo qilganlar (yakdil fikrga kelishganlar) va masalalarni bir-biriga qiyos qilganlar. Natijada, to'rt mo''tabar mazhab shakllandi va bu to'rt mazhabni to'g'ri ekanligiga barcha ulamolar ittifoq qildilar. O'sha paytdan beri yangi zamonaviy masala paydo bo'lsa, etuk ulamolar Qur'on, hadis, ijmo va qiyoslarga suyanib masalaga echim topganlar. To'rt mazhabni tashkil topishi hijriy 2-3 asrlarga to'g'ri kelsa-da, bular hozirgi hijriy 15 asrgacha bir-birlari bilan ahl-inoq, o'zaro hurmat-ehtirom va tinch-totuv yashab kelmoqdalar. To'rt mazhab imomlari qilgan ishni quyidagi rivoyat qo'llab-quvvatlaydi:
وَقَدْ وَرَدَ اَنَّهُ سَأَلَ عَلِيٌ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ رَسُولَ اللهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: يَا رَسُولَ اللهِ! مَا اَفْعَلُ اِنْ اِعْتَرَضَنِي اَمْرٌ وَلَمْ اَجِدْ فِيْهِ فِي كِتَابِ اللهِ وَلاَ فِي سُنَّةِ رَسُولِهِ شَيْأً؟ فَقَالَ: "شَاوِرُوا الْفُقَهَاءَ وَالْعَابِدِيْنَ وَلاَ تَمْضُوا فِيْهِ رَاْيَ خَاصَّةٍ"
(رواه الإمامُ الطبرني)
ya'ni: Hazrati Ali raziyallohu anhu Nabiy sallallohu alayhi vasallamdan so'radilar: “Ey Allohning Rasuli, agar menga bir masala ro'baro' bo'lsa-yu men uning echimini Allohning kitobdan ham Rasulining sunnatidan ham topolmasam unda qanday yo'l tutay? Payg'ambarimiz alayhissalom: “Faqih va obidlar bilan maslahatlashinglar, bu ishda xos bir fikrni joriy qilmang” dedilar (Imom Tabaroniy rivoyatlari).
Ammo oxirgi ikki asrda toifalar chiqib, odamlarni mazhabsizlikka chaqirib, o'zlarini go'yo Qur'on va hadisga amal qiluvchilardek ko'rsatmoqdalar. Ularning iddaolaricha har bir musulmon Qur'on va hadisdan to'g'ridan to'g'ri hukm olishga haqli va mazhablar islom ummatini tafriqaga solgan emish. Biz faqat Qur'on va hadisga amal qilib, hamma ummatni bir qilamiz, deydilar. Vaholanki, ushbu mazhabsizlar o'tgan ikki asr mobaynida o'zlarini oralarida bir qancha firqalarga bo'linib ketdilar. Ularda muayyan maslak va mustahkam umumiy qoidalar yo'qligi bois o'zaro, kelisha olmasdan turli ixtiloflarga bordilar.
Mazhabsizlikka targ'ib qiluvchilar: “Kelinglar, mazhablarni qo'yaylik, Qur'on va sunnatga birlashaylik”, deydilar. “Qur'on va hadisga qanday birlashamiz”, deyilsa, “Ijtihod qilamiz”, deyishadi. Paydo bo'lganiga endigina ikki asrdan ortiqroq vaqt o'tgan salafiylik oqimi hozirning o'zida bir necha toifaga bo'lingan. Jumladan, As-salafiyatul-ilmiya, As-salafiyatul-jihodiya, As-salafiyatus-sururiya, As-salafiyatul-jomiya.
Ahli sunna val jamoa mujtahidlarining mazhablarini 14 asrdan beri butun islom ummati bir ovozdan haq, deb qabul qilganlar. Bemazhablarning yo'llari esa, boshlangandan hozirgacha aksar olimlarning e'tiroziga sabab bo'lib kelmoqda. Ularning mazhabini o'zlari va hissiyotga berilgan yuzaki ilm bilan mashg'ul bo'lganlar qabul qilishdi xolos.
Afsuslar bo'lsinki, barcha etuk olimlar e'tirof qilib turgan mazhabdan ba'zi yurtdoshlarimiz yuz o'girib, “men Qur'on va hadisdan o'zim hukm olaman” deb, katta xato qilmoqdalar. Sababi, kishi Qur'oni karim tarjimasini o'zini bilishi yoki bir nechta hadislardan xabardor bo'lishini o'zi hukm chiqarishga kifoya qilmaydi. Yuqorida sanaganimizdek, hukm chiqarish uchun ko'plab ilmlardan xabardor bo'lib, ularni puxta o'zlashtirish lozim. Sababi, ilmsiz fatvo berish shariatimiz ko'rsatmalariga ko'ra, harom hisoblanadi. Chunki ilmsiz fatvo berish Alloh va Uning Rasuli nomidan yolg'on gapirishdir. Ilmsiz fatvo berish boshqalarni adashtirishdir. Insonlarni adashtirish, zalolatga boshlash esa katta gunohdir. Bu haqda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deganlar:
"مَنْ أَفْتَى بِغَيْرِ عِلْمٍ كَانَ إِثْمُهُ عَلَى مَنْ أَفْتَاهُ وَمَنْ أَشَارَ إِلَى أَخِيْهِ بِأَمْرٍ يَعْلَمُ أَنَّ الرُّشْدَ فِي غَيْرِهِ فَقَدْ خَانَهُ"
(رواه الإمامُ أبو داود)
ya'ni: “Kim ilmsiz fatvo bersa, uning gunohi fatvo bergan kishiga bo'ladi. Kim o'z birodariga to'g'ri yo'l boshqa tomonda ekanini bilib turib, ikkinchi bir yo'lga ishora qilsa, unga xiyonat qilibdi” (Imom Abu Dovud rivoyatlari).
Hadislardan hukm chiqargan mujtahid ulamolarimiz bir mavzuda nechta hadis bo'lsa, shularni jamlab va saralab keyin fatvo berganlar. Chunki bir mavzudagi hadislarni to'liq o'rganmasdan turib berilgan fatvo xato bo'lishini ehtimoli kattadir. Zero, ba'zi sahih hadislar mansux (hukmi bekor) bo'lgan bo'lishi mumkin.
Buyuk muhadis olim Yahyo ibn Ma'indan so'rashdi: “Mingta hadis bilgan odam fatvo berishi mumkinmi?”. U zot: “Yo'q”, – dedi. “Ikki ming hadis bilgan odamchi?”, – deb yana so'rashdi. U zot: “Yo'q”, – dedi. “Besh ming hadis yodlaganchi?”, – deyishganida: “Bu ham fatvo berishga kamlik qiladi”, – degan ekanlar.
Abu Aliy azZarirdan rivoyat qilinadi: “Men Ahmad ibn Hanbalga: “Kishiga fatvo berishi uchun qancha hadis etarli, yuz ming hadis etadimi?” – dedim. U: “Yo'q”, – dedi. Men: “Ikki yuz mingchi?” – dedim. U: “Yo'q”, – dedi. Men: “Uch yuz mingchi?”, – dedim. U: “Yo'q”, – dedi. Men: “To'rt yuz mingchi?” – dedim. U yana: “Yo'q”, dedi. Shunda men: “Besh yuz ming bo'lsachi?”, – degan edim, u: “Umid qilaman”, – deb aytdi”.
Shuni ham unutmaslik kerakki, dindan bexabar bo'la turib diniy savollarga javob berishga jur'at qilish juda katta xatar hisoblanadi. Bu haqda Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam:
أَجْرَؤُكُمْ عَلَى الْفُتْيَا أَجْرَؤُكُمْ عَلَى النَّارِ
(رواه الامام الدارمي عن عبد الله بن أبي جعفر رضي الله عنه)
ya'ni: “Fatvoga jur'atli bo'lganlaringiz do'zaxga jur'atli bo'lganingizdir”, – deganlar (Imom Doramiy rivoyatlari).
Shunday ekan, diniy savolga javob berishni o'z mutaxassislariga topshirgan maqsadga muvofiqdir.
Hatib Bag'dodiy o'zining “Nasihatu ahlil hadis” kitobida quyidagi rivoyatni keltirgan:
وكَانَ الْأَعْمَشُ يَسْأَلُ أَبَا حَنِيْفَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا عَنِ الْمَسَائِل فَيُجِيْبُهُ فَيَقُولُ: مِنْ أَيْنَ لَكَ هَذَا فَيَقُولُ: أَنْتَ حَدَّثْتَنَا عَنِ النَّخَعِي بِكَذَا أَوْ عَنِ الشَّعْبِي بِكَذَا فَيَقُولُ: الْأَعْمَشُ عِنْدَ ذَلِكَ يَا مَعْشَرَ الْفُقَهَاء أَنْتُمُ الْأَطِبَّاءُ وَنَحْنُ الصَّيَادِلَةُ
ya'ni: Imom A'mash (Bu zotdan Imomi A'zam rahmatullohi alayh ko'p hadislarni o'rganganlar) Abu Hanifa rahmatullohi alayhdan ayrim masalalar borasida so'rar va Abu Hanifa u kishiga javoblarini aytardilar. Imom A'mash hayratlanib: “Bu narsalarni qayerdan bilding?”, desalar, Abu Hanifa rahmatullohi alayh: “o'zingiz bizlarga Ibrohim Naxaiydan falon hadisni, Sha'biydan falon hadisni aytib bergansizku?! (ana o'shalardan chiqarganman)” der edilar. Shunda A'mash: “Ey faqihlar jamoasi! Sizlar tabiblarsiz, biz esa dori tayyorlovchilarmiz”, degandilar.
Shundan ham bilamizki, qadimda faqihlar albatta hadisdan ilmi bo'lgan yoki aksincha, muhaddislarning fiqhdan nasibasi bo'lgan va ular faqih olimlar so'zini e'tiborli sanaganlar. Ulardan keyingilarda ham shu holat kuzatilgan. Ibn Hajar Asqaloniy faqihlardan bo'lishlari bilan bir qatorda hadis ilmida peshqadam bo'lganliklari hech kimga sir emas. Badruddin Ayniy ham katta alloma, faqih va muhaddis bo'lganlar. U kishi hanafiy fiqhida mashhur bo'lgan “Al-Hidoya” kitobini sharhlash bilan bir qatorda imom Buxoriyning “Al-Jome as-sahih”lariga ham nihoyatda mukammal sharh yozganlar. Shu ikki Imom va boshqa ko'plab zabardast ulamolar ham mazhabni tark qilib, “men oyat hadisdan o'zim hukm olaman” deganlari yo'q, balki, so'zsiz mazhabni mahkam ushlab, shunga amal qildilar.
Ma'lumki, vatandoshimiz Burhoniddin Marg'inoniyning “Hidoya” asarlarini butun islom olami o'qiydi. Ayniqsa, “Al Hidoya” ni bugungi kunda ham dunyodagi ko'zga ko'ringan al-Azhar kabi universitetlarda darslik sifatida o'qitilmoqda. Ushbu mo''tabar kitob ingliz, rus tillariga va boshqa tillarga ham tarjima qilingan. Eng e'tiborlisi, Burhoniddin Marg'inoniy xazratlari biron masalada o'zlaricha Qur'on va hadisdan hukm olmaganlar. Faqatgina mazhab sohiblari, mujtahidlarning olgan hukmlarini keltirganlar. Shunday ulug' zotlar ham to'g'ridan to'g'ri hukm olishga jur'at etmadilar. Ular dinimizni sof holatda bizgacha etib kelishiga xolis xizmat qilgan zotlardan edilar.
Hijriy 10 asrda yashab o'tgan olim Jaloliddin Suyutiy 600 ga yaqin ustozdan ta'lim olgan, 750 ta kitob yozgan, 200 mingta hadisni sanadlari ila yod olgan edilar. Shu zot ham shofe'iy mazhabiga amal qilganlar.
Hulosa qilib aytganda, mujtahidlar kabi sifatlarga ega bo'lmasdan turib hozirgi kunda Qur'ondan yoki hadisdan o'zim hukm olaman degan kishilar Qur'on va hadisning zohiriy ma'nolaridan hukm olib, o'zlari ham adashadilar va o'zgalarni ham adashtiradilar.
Alloh taolo barchamizni ota-bobolarimizning mazhablari bo'lmish Imomi A'zam rahmatullohi alayhning yo'llarini ushlab, bir yoqadan bosh chiqarib, ixtilof va tafriqachilikka berilmasdan, o'zaro hamjihatlikda hayot kechirib borishimizni nasib aylasin! Omin!
Hurmatli imom-domla! Kelasi juma ma'ruzasi “Qabriston ziyorati odoblari va unda bid'at va xurofotlardan tiyilish” haqida bo'ladi, inshaalloh.
Bu mavzuda salaflarimizdan kelgan bir qancha ta’sirli rivoyatlar bor. Quyida ularning ayrimlarini keltiraman:
1. Shaqiq Balxiy rahimahulloh aytadi:
"Men xushu’ni Isroil ibn Yunusdan o‘rgandim. Biz uning atrofida edik, u o‘ng tomonida kim bor, chap tomonida kim borligini bilmasdi — oxirat haqida tafakkur qilardi".
2. Yusuf ibn Asbat rahimahulloh aytadi:
"Sufyon ibn Uyayna rahimahulloh menga xufton namozidan so‘ng: "Tahorat idishini (obdasta) bergin", dedi. Unga berdim. U o‘ng qo‘li bilan olib, chap qo‘lini o‘ng qo‘lining ustiga qo‘ydi va tafakkurga cho‘mdi. Men uxlab qoldim, so‘ng saharda turdim — qarasam, idish hali ham qo‘lida. "Tong otdi", dedim. U esa bunday dedi: "Sen idishni bergan paytingdan buyon shu holda oxirat haqida tafakkur qildim".
3. Abdulloh ibn Muborak rahimahullohdan rivoyat:
U Suhayl ibn Adiyni sukunatda, tafakkurda ko‘rib:
"Qaysi nuqtaga yetding?" deb so‘radi.
U: "Sirot ko‘prigidaman", deb javob berdi.
4. Muhammad ibn Vase’ rahimahullohdan rivoyat:
Basralik bir kishi Abu Zarr vafotidan keyin uning xotini Ummu Zarrga borib, uning ibodatini so‘radi. U bunday dedi: "Abu Zarr kun bo‘yi uyning bir chetida tafakkur qilib o‘tirardi".
5. Ummu Dardo (Abu Dardoning xotini) aytadi:
"Abu Dardo roziyallohu anhuning eng afzal ibodati — tafakkur va ibrat olish edi".
6. Sirriy Saqatiy rahimahulloh aytadi:
"Har kuni burnimga qarayman — yuzim qorayganmi, deb. Tanish joyda o‘lishni yoqtirmayman — yer meni qabul qilmay qo‘ysa, sharmanda bo‘lishdan qo‘rqaman".
7. Abu Shurayh rahimahulloh haqida:
Bir kuni u yurib ketayotgan edi, to‘xtab, ko‘ylagini boshiga tashlab, yig‘lashga tushdi.
Uni ko‘rib: "Nima uchun yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U bunday javob berdi: "O‘tgan umrimni, kam amalimni, yaqinlashgan ajalimni tafakkur qildim".
8. Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bir kuni yig‘ladi. Sababini so‘rashdi. U bunday dedi: "Dunyo va uning shahvatlari haqida o‘yladim. Ular tugamay turib, achchiq alam bilan almashadi. Agar buning o‘zida ibrat bo‘lmasa ham, aqlli kishi uchun unda pand nasihat bor. Endi o‘z holingizga qarang, ahli oilangiz, yaxshi ko‘rgan kishilaringiz bilan bugun jam bo‘lib turibsiz, ertagachi? Ertaga esa, albatta ulardan ajralish bor".
9. Dovud Toiy rahimahullohning holati:
U to‘lin oy kechasi uyning tomiga chiqdi. Osmonga qarab Osmon va yerning yaratilishi haqida tafakkurga cho‘mdi va yig‘lay boshladi. Shunchalik qattiq ta’sirlandiki, tomdan qo‘shnisining hovlisiga yiqilib tushganini sezmay qoldi. Qo‘shni uni o‘g‘ri deb o‘ylab, qilichiga yopishdi. Ammo kelib qarasa — Dovud ekan. "Qanday qilib tomdan tushib ketding?" - deb so‘radi. Dovud: "Qanday yiqilganimni sezganim yo‘q", deb javob berdi.
10. Sufyon Savriy rahimahulloh haqida:
U do‘stlari bilan o‘tirgan edi, chiroq o‘chib qoldi. Hamma yoqni zulmat qopladi. Keyin chiroqni yoqishdi. Qarasalar, Sufyonning ko‘zlaridan oqayotgan yoshi yuzi yuvyapti. Undan: "Senga nima bo‘ldi, nega yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U: "Shu onda qabr zulmatini esladim…", deb javob berdi.
Xulosa:
Salafi solihlar har bir holatda tafakkur qilganlar — taom yeganda, yurganda, yotganda, hatto suv idishini ushlab turgan paytda ham oxiratni eslab yig‘lardilar. Ular uchun tafakkur — ibodatning qalbi edi.
Homidjon qori ISHMATBЕKOV