Bu so'zlarni har kuni qayta-qayta ishlatamiz. Maqollaru iboralarimizni ko'p o'rinlarda ham shu so'zlar bezagan. “Oltmish kun aton bo'lguncha, olti kun bug'ra bo'l”, “Olti muchang omon bo'lsin”, “ Oltmishgacha oshir, etmishdan so'ng yashir”, “Yetti yoshga etguncha er to'qmog'in ersan, etmish yoshga etguncha el to'qmog'in ersan” kabi o'nlab maqolu iboralarimiz bor.

Ervand Sevortyanning “Turkiy tillar etimologik lug'ati”da olti, etti, oltmish va etmish sonlari haqida qiziqarli ma'lumotlar va farazlar aytilgan. Karl Brokel'man eng qadimgi sanoq sonlar qatorining oxiri etti bo'lgan, shuning uchun ham Hartman aytganiday etti raqami etib keldi ma'nosidagi “etdi” so'zidan kelib chiqqan va “olti” so'zi past, ost, kam ma'nolarini ifodalab etti ostidagi, pastidagi, ettidan kam degan ma'noni anglatgan degan.

Agar rostdan ham shunday bo'lsa, “olti” so'zi “old” so'zidan emasmikin? Olti “ettidan oldingi” ma'nosini ifodalamasmikin? Chunki tuvaliklar tilida “olti” “aldie” so'zi bilan ifodalanadi. Mahmud Koshg'ariy “altin” so'zini “ost, quyi” ma'nosida izohlagan. Ba'zi olimlar “olti” so'zining ildizini olmoq ma'nosidagi “ol” fe'liga taqaydilar. Lekin bu taxminni asosli deb bo'lmaydi.

Shu o'rinda aynan “olti” va “etti” so'zlariga aloqador “oltmish” va “etmish” so'zlari haqida ham turli taxminlar bor. Masalan, B.Munchaki “oltmish” so'zining “mish” qismini Avestoga taqab, “katta” ma'nosidagi “mas” so'zidan degan farazni ilgari suradi. U holda “oltmish” so'zi “katta olti”, “etmish” so'zi “katta etti” ma'nosini ifodalashi kerak bo'ladi.

Lekin “olti” va “ettiga” bobotarix qo'shib qo'ygan “mish” qo'shimchasi haqida aniq ma'lumotlar yo'q. Ba'zi turkiy tillarda, xakas, karaim, teleut, shor tillarida “oltmish” soni “alton”, ya'ni “sakson”dagi kabi “olti o'n” shaklida qo'llanadi.

Adirningajralishi

“O'zbek tilining izohli lug'ati”da adir so'ziga shunday izoh beriladi: “Tog'larga yaqin, tog' etaklaridagi alohida tepalik erlar”. Izohda “alohida tepalik” deyilgan. Alohida degani ajralib turadigan degani. Hamma gap ana shunda! Qadimgi tilimizda ayirmoq, ajratmoq, farqlamoq “adier” degan so'z bilan ifodalangan. Bu haqda “Qadimgi turkiy til lug'ati”da aytilgan. Yusuf Hos Hojib xuddi shu so'zni ikki xil shaklda “adier” va “azier” shaklida qo'llagan. Shu so'zlar qatorida “adiert” va “aziert” so'zlari ham farq va tafovutni, ajralishni bildirgan. Demak, hozirgi tilimizdagi “ajrat” so'zi xuddi shu “adiert” va “aziert” so'zlaridan kelib chiqqan bo'lishi kerak.

Shu o'rinda menda bir faraz paydo bo'ldi. Modomiki, “adier” so'zi ayirmoq, ajratmoq, farqlamoq ma'nolarini anglatar ekan, unda alohida tepalik er ma'nosidagi “adir” so'zi ham shunga aloqador bo'lishi kerak.

Eshqobil ShUKUR