Asr namoziga azon aytilsa, sahobalar masjidda jamlanishini kutib turardi va asrdan oldin to‘rt rak’at nafl namoz o‘qishga targ‘ib qilib:
« رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً صَلَّى قَبْلَ الْعَصْرِ أَرْبَعًا »
«Asrdan oldin to‘rt rak’at namoz o‘qigan kishini Alloh rahm qilsin (ya’ni rahmatiga olsin)», – der edilar[1].
Odamlar yig‘ilgach, masjidga chiqar va ularga namozni o‘qib berardilar. Asrni avvalgi vaqtida o‘qir edilar. Qiroatni peshindagi qiroatning yarmicha qilardilar. Namozdan forig‘ bo‘lgach, aytadigan so‘zlari bo‘lsa aytar, bo‘lmasa sahobalar tarqalib ketishardi.
Bir kuni asrni o‘qib bo‘lgach, sahobalarga qarab: «Bilmadim, bir narsani sizlarga aytsammikin yoki aytmasammikin? O‘ylanib turibman», – dedilar. Sahobalar: «Ey Allohning rasuli, agar yaxshi narsa bo‘lsa ayting. Agar unday bo‘lmasa, Alloh va Rasuli biluvchidir», – deyishdi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam:
«مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَتَطَهَّرُ فَيُتِمُّ الطُّهُورَ الَّذِى كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَيُصَلِّى هَذِهِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ إِلاَّ كَانَتْ كَفَّارَاتٍ لِمَا بَيْنَهَا»
«Bir musulmon kishi tahorat olib, Alloh farz qilgan tahoratni mukammal qilsa va mana shu besh vaqt namozni ado etsa, bu ishi o‘sha namozlar orasidagi xato va gunohlarini o‘chiradi», – dedilar»[2].
Yana bir kuni asrni o‘qib bo‘lgach, sahobalarga yuzlanib:
«Qay biringiz tahorat olsa va uni mukammal qilsa, so‘ng: «Ashhadu an laa ilaha illalloh va anna Muhammadan abdullohi va rusuvluhu», – desa unga jannatning sakkiz eshigi ochiladi va u xohlagan eshigidan kiradi», – dedilar[3].
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning asrdan keyingi ma’ruzalari Peshindan keyin qilinadigan ma’ruzaga qaraganda anchagina qisqa bo‘lardi. Chunki sahobalar asrda ishlarini tugatish va boshqa hojatlarini nihoyasiga yetkazish uchun ketishga shoshilishardi.
Hech qachon qavmni malollantiradigan darajada uzundan uzoq ma’ruza qilmasdilar. Tinglovchilarning holati va shavqiga qarab ma’ruza qilardilar. Asrni o‘qib bo‘lgach, ma’ruzalari doimiy emasdi.
Asrni o‘qigach, har bir onamizning uylariga kirib, ular bilan biroz suhbatlashar, bag‘rlariga bosib ko‘ngillarini so‘rardilar. Har bir onamizni uylariga kirib chiqqach, oxirida navbati kelgan onamizning uylarida qolardilar.
Ko‘pincha onalarimizning hammalari navbati kelgan onamizning uylarida yig‘ilishib o‘tirishar, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ular bilan suhbatlashardilar.
Bir kuni onalarimiz Oisha onamizning uylarida yig‘ilishdi. Zaynab onamiz ham Oisha roziyallohu anhoning uylariga keldilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uyga kirgach, qo‘llarini Zaynab onamizga uzatdilar. Oisha onamizning jahllari chiqib: «Bu Zaynabku!» – dedilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam qo‘llarini tortib oldilar. Zaynab onamiz bilan Oisha onamiz tortishib qoldilar hatto ovozlari ko‘tarilib ketdi. Namozga qomat aytildi. Abu Bakr roziyallohu anhu o‘tib keta turib, onalarimizning ovozlari ko‘tarilganini eshitdilar va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga: «Ey Allohning rasuli, namozga chiqasizmi? Bularning og‘ziga tuproq seping», – dedilar. Nabiy sollallohu alayhi vasallam masjidga chiqdilar. Oisha onamiz: «Hozir Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam namozni o‘qib bo‘ladilar va otam kelib mening dodimni beradi», – dedilar. Namoz tugagach, Abu Bakr roziyallohu anhu kelib, Oisha onamizni qattiq urushdilar va: «Shunday ham qilasanmi?!» – deb koyidilar[4].
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning xonadonlarida oilaviy suhbatdan tashqari ilmiy suhbatlar ham bo‘lardi. Onalarimiz tomonlaridan beriladigan savollarga Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam javob berib din ishlarini o‘rgatardilar.
Bir kuni Oisha onamiz Rasululloh sollallohu alayhi vasallam da’vat yo‘lida chekkan aziyatlarining eng shiddatlisini bilmoqchi bo‘lib: «Boshingizga Uhud kunidan ham og‘irroq kun kelganmi?» – deb so‘radilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «Menga qavmingdan yetadigani yetdi. Ulardan menga yetgan narsalarning eng qattig‘i Aqoba kuni bo‘lgan. O‘shanda Ibn Abduyalil ibn Abdukulolga meni (himoyasiga) olishni taklif etgan edim. Biroq u men istagan narsani qabul qilmadi. Tashvishli holda boshim oqqan tomonga qarab yurib ketdim. Qarnus-sa’olibga[5] kelgandagina o‘zimga kelib, boshimni ko‘tardim. Qarasam, bir bulut menga soya solib turibdi. Nazar solsam, unda Jabroil bor ekan. U menga nido qilib: «Alloh qavmingning senga aytgan gapini, senga nima javob qaytarganini eshitdi. U Zot ular haqida istagan narsangni buyurishing uchun huzuringga tog‘ farishtasini yubordi», – dedi. Shunda tog‘ farishtasi menga nido qilib, salom berdi. So‘ngra: «Ey Muhammad! Nimani istasang, shu. Agar ularning ustiga «ikki Axshab»ni[6] to‘ntarib tashlashimni istasang (shunday qilaman)», – dedi.
Shunda men: «Yo‘q! Alloh ularning pushtikamaridan yolg‘iz Allohga ibodat qiladigan, U Zotga hech narsani sherik qilmaydigan kishilarni chiqarishini umid qilaman», – deganman»[7].
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam onalarimizning dunyoviy hojatlarini qondirish bilan birga ularni oxiratga ham tayyorgarlik ko‘rishga targ‘ib qilardilar.
Bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Oisha onamizga:
« لَيْسَ أَحَدٌ يُحَاسَبُ إِلَّا هَلَكَ »
«Hisob‑kitob qilinadigan har bir kishi halok bo‘lmay qolmaydi[8]», – dedilar. Oisha onamiz aniqlik kiritish maqsadida: «Ey Allohning Rasuli, Alloh meni fidoyingiz qilsin! Axir Alloh azza va jalla:
فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ، فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا [الانشقاق: 7-8 [
«Ammo kimning kitobi o‘ngidan berilsa, u albatta, yengilgina hisob‑kitob qilinadi», – demaydimi?» – deb so‘radilar. U zot sollallohu alayhi vasallam: «Ana o‘sha namoyon etish bo‘lib, (amallari) ularga namoyon etiladi[9]. Biroq kimning hisob‑kitobi munoqasha qilinsa, halok bo‘ladi», – dedilar»[10].
Yana bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Hafsa onamizga: «Badr[11] va Hudaybiya[12]da ishtirok etgan biror kishi do‘zaxga kirmasligidan umid qilaman», – dedilar. Hafsa onamiz: «Ey Allohning rasuli, axir Alloh: «Sizlardan har biringiz unga (jahannamga) tushuvchidirsiz. (Bu) Rabbingiz (irodasiga binoan) vojib bo‘lgan hukmdir», – demaganmi?» – deb so‘radilar. U zot: «Alloh taoloning: «So‘ngra taqvodor bo‘lganlarni (undan) qutqarurmiz va zolim kimsalarni tiz cho‘kkan hollarida (jahannamda) qoldirurmiz», – deganini eshitmaganmisan», – dedilar[13].
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Men ummat g‘ami bilan ovoraman», – deb oilalarini unutmagan edilar. Ular bilan ham dunyo, ham oxirat borasida suhbatlashar, hazillashib ko‘nglini ko‘tarar, uy yumushlarida yordam berib, oilaviy chiroyli hayotni ham kechirardilar.
Ba’zida asr namozidan keyin sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam o‘zlari bilan birga ishtirok etishlarini yoqtirishadigan ishlarga u zotni chaqirishar va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ularning chaqirig‘iga javob berib, taklif qilingan joyga borardilar.
Bir kuni asr namozini o‘qib bo‘lishgach, Bani Salama qabilasidan bir kishi kelib: «Ey Allohning rasuli, biz jonliq so‘yishni xohladik. Siz ham o‘sha yerda biz bilan bo‘lishingizni istardik», – dedi. U zot: «Xo‘p», – deb sahobalar bilan yo‘lga tushdilar. Aytilgan joyga yetib kelishsa, hali jonliq so‘yilmagan ekan. Jonliqni so‘yib, go‘shti maydalandi va undan ovqat pishirildi. Quyosh botmasidan oldin Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam va sahobalar o‘sha taomdan tanovul qilishdi[14].
Shu o‘rinda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ahli oilalariga nafaqani qayerdan to‘laganlari haqida biroz to‘xtalib keyin shom namozi vaqti haqida suhbatlashamiz.
[1] Imom Termiziy rivoyati
[2] Imom Muslim rivoyati
[3] «Sahih Ibn Xuzayma», «Musnad Ahmad», «Sahih Muslim» va «Musnad Ruvyoniy» kitoblariga qaralsin.
[4] «Musnad Ahmad», «Sahih Muslim», «Musnad Abu Ya’lo» kitoblariga qaralsin.
[5] Qarnus-sa’olib – Makka-Toif yo‘lidagi Makkaga yaqin joy.
[6] Ikki Axshab – Makkai Mukarramadagi ikki katta tog‘. Ulardan birining nomi Abu Qubays bo‘lib, Ka’baning sharq tomonida, ikkinchisi – Qu’ayqo’ tog‘i esa uning g‘arbida joylashgan. Ularning balandligi 420 va 230 metrni tashkil qiladi.
[7] Imom Buxoriy rivoyati.
[8] «Halok bo‘lish» deganda azobga qolish nazarda tutilgan, zotan, oxirat azobi haqiqiy halokatdir.
[9] Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oyatdagi «yengilgina hisob‑kitob qilinadi», degan jumlani «Ana o‘sha namoyon etish bo‘lib, ularga namoyon etiladi», deb tafsir qilmoqdalar, ya’ni solihlarga qilgan amallari – yaxshiliklariyu yomonliklari bir ko‘rsatiladi-yu, ammo ularning ustida savol‑javob, hisob‑kitob qilinmaydi. Bu ularning najot topishlarining bashorati bo‘ladi.
[10] Imom Buxoriy rivoyati.
[11] Badr – Islom dinining himoyasi uchun kofirlarga qarshi jang qilingan ilk urush
[12] Hudaybiya – bu Makka yaqinidagi joyning nomi bo‘lib, unda sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga dinni himoya qilish, Alloh va Unnig rasuliga itoat qilishgan ahdnoma berishgan.
[13] «Musnad Ahmad», «Sahih Muslim», «Sunan Ibn Moja» va «Sahih Ibn Hibbon» kitoblariga qaralsin.
[14] «Sahih ibn Hibbon», «Sahih Muslim» «Musnad Abu Avona», «Sunan Doraqutniy» va «Mustaxraj Abu Nu’aym» kitoblariga qaralsin.
Abdulaziz Usmon
manba: siyrat.uz
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyalari orqali islom madaniyati va Qur’on ilmining turli davrlardagi rivojlanish bosqichlari haqida chuqur tasavvur olish imkoniyatiga ega bo‘lish mumkin. Shuningdek, Qur’on matnlari qanday saqlanib qolgani haqida ham ma’lumotlar taqdim etilishi kutilyapti.
Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan bunyod etilayotgan O‘zbekistondagi megaloyiha — Islom sivilizatsiyasi markazining ekspozitsiyalarini shakllantirishda kontentlarni zamonaviy texnologiyalar asosida tayyorlash bosh vazifa sifatida belgilangan.
Ana shu vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida Markazning maxsus shtabida Qur’on zali ekspozitsiyasi bo‘yicha yakuniy taklif va xulosalar muhokama qilindi. Unda ekspozitsiyani mazmunan boyitish, noyob qo‘lyozmalarni tanlab joylashtirish, ularni zamonaviy texnologiyalar asosida keng ommaga taqdim etish kabi masalalar muhokama qilindi.
Zalda 114 ta noyob Qur’on qo‘lyozmasi to‘plangan bo‘lib, bu yurtimizda Qur’onga bo‘lgan hurmat va e’tiborni namoyon etadi. Qo‘lyozmalar orasida juda qadimiy va nodir nusxalar ham mavjud. Jumladan:
- “Katta Langar Qur’oni” — bugungi kunda juda kam sonli nusxalari saqlanib qolgan, ilk islomiy qo‘lyozmalardan biri;
- Hazrati Usmon Qur’oni — Qur’onning ilk nashrlaridan biri bo‘lib, islom olamida muqaddas manba sifatida e’tirof etiladi.
Shuningdek, boshqa davrlarga oid ko‘plab arab grafikasida yozilgan, bezakli, noyob qo‘lyozmalar namoyish qilinadi. Bu qo‘lyozmalar tarixiy va diniy ahamiyatga ega bo‘lib, ularni o‘rganish orqali islom madaniyati va Qur’on ilmining turli davrlardagi rivojlanish bosqichlari haqida chuqur tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Muhokamada Qur’on zalini tashkil etishda zamonaviy uslublarni qo‘llash, ya’ni nafaqat kitoblarni saqlash, balki ularni interaktiv va tushunarli shaklda taqdim etish masalalari muhim o‘rin tutdi. Jumladan, quyidagi texnologiyalarni joriy etish rejalashtirilmoqda:
interaktiv ekranlar – har bir qo‘lyozmaning sahifalarini yaqinlashtirib, harflari va bezaklarini ko‘rib chiqish imkoniyati;
audiogidlar (ovozli yo‘lboshchilar) – har bir eksponat haqida o‘zbek, arab, ingliz tillarida ma’lumotlar tinglash imkoniyati;
virtual ekspozitsiyalar – internet orqali Qur’on zalini masofadan turib tomosha qilish imkoniyati;
Zamonaviy yoritish va namoyish texnikasi – qo‘lyozmalarni zarar yetkazmasdan ko‘rsatish imkonini beradi.
Bu usullar orqali tashrif buyuruvchilar har bir Qur’on nusxasining tarixi, yozilgan davri, geografiyasi va san’at darajasi haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishadi.
Mazkur zal faqat ko‘rgazma emas, balki ilmiy tadqiqotlar olib boriladigan markaz ham bo‘ladi. Bu yerda sharqshunoslar, tarixchilar, filologlar, hattotlar va diniy olimlar uchun bebaho manbalar taqdim etiladi.
Hamidulla Lutfullayev, Sharqshunoslik instituti Tarixiy manbalar bo‘limi boshlig‘i, olim:
– Qur’oni karimning dastlabki davrlariga oid, ayniqsa Hazrati Usmon davrida yozilgan yettita qo‘lyozma nusxasi aniqlangan. Ekspozitsiyadan joy olishi kutilayotgan bu manbalar bizga Qur’on matni qanday saqlanib qolganini ko‘rsatadi va o‘rganishimizga zamin yaratadi. Qur’on zali yosh avlod, xorijiy mehmonlar, tadqiqotchilar va ziyoratchilar uchun diniy, madaniy va ilmiy boylikni bir joyda ko‘rish imkonini beradi.
Mazkur loyiha orqali O‘zbekiston musulmon olamida yana bir bor ilm, ma’naviyat va bag‘rikenglik markazi sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlashi kutilmoqda. Qur’on zali esa bu yo‘ldagi muhim qadamlardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
cisc.uz