Insonni boshqa jonzotlardan ajratib turuvchi va uning asosiy xususiyatini belgilovchi “fahm-farosat, o‘ylash, anglash va tafakkur malakasi”ni anglatuvchi atama “aql” deyiladi.
Darhaqiqat, aql orqali ilmu ma’rifat sirlari ochiladi. Jamiyatning murakkab muammolari hal etiladi, turli-tuman hayotiy voqealar, nozik masalalar o‘z yechimini topadi. Chunki, inson faqat aql bilan narsaning mohiyatini ravshan anglashi mumkin. U aql bilan fikrlaydi, aql bilan harakat qiladi.
Alloh taolo xabar berib aytadi:
“…Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo‘lurmi?! Darhaqiqat, faqat aql egalarigina eslatma olurlar”.(Zumar surasi 9-oyat)
Alloh taolo mazkur oyati karima orqali inson aqli ilmu ma’rifat va imon bilan hamohang ekanini ta’kidlaydi. Zero, imon aql vositasi ila yuzaga keladi. Aql haq bilan botil, hidoyat bilan zalolat orasini ajratib beradi. Yomonlik bilan yaxshilik o‘rtasini farqlaydi.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Aql haq va botilni ajratadigan qalbdagi nurdir”, -deganlar.
Omir ibn Abdulqays: “Aqling seni noloyiq ishlardan qaytara olsa, demak sen aqllisan”, — degan.
Alloh taolo inson zotini aql tufayli mukarram etib, uni barcha jonzotlardan afzal qildi. Aql sababidan insonga turli burch va vazifalarni yukladi.
Alloh taolo O‘z irodasi va qudrati ila insonni aqlli qilib yaratdi. Shuning uchun ham islom ta’limoti aql rivoji va taraqqiyotiga katta ahamiyat beradi. Zero, islom dini aql yuritish, fikrlash, nazar solish va ibratlashishga chaqiruvchi dindir. Islom aqidasiga ko‘ra, ilohiy vahiy bilan aql o‘zaro ziddiyatga bormaydi, chunki payg‘ambarlarga berilgan vahiy va aql Alloh taoloning ilohiy tuhfalari hisoblanadi. Qur’oni karim oyatlarini chuqurroq mushohada qilsak, vahiy va aql bir-birini naqadar qo‘llab quvvatlashini yaqqol ko‘ramiz. Alloh taolo aytadi:
“Albatta, osmonlar va Yerning yaratilishida, kecha va kunduzning almashib turishida, odamlar uchun foydali narsalar ortilgan kemalarning dengizda suzishida, Alloh osmondan tushirib, u sababli (o‘lik) yerni tiriltirgan suvda, turli jonzotlarni unda (yerda) tarqatib qo‘yishida, shamollarni (turli tomonga) yo‘naltirishida va osmon bilan Yer orasidagi bo‘yin sundirilgan bulutlarda aqlni ishlatadigan kishilar uchun alomatlar (Allohning vujudi va qudratiga dalillar) bordir”. (Baqara surasi 164-oyat)
Alloh taolo boshqa bir oyati karimada sog‘lom aql egalarini fikr yuritishga va turli hissiyotlarni isloh etishga chorlaydi.
Qur’oni karim oyatlari va Hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v)ning hadislari barcha insonlarga ilm-ma’rifat hosil qilishda aqlni ishlatish ahamiyatini, turli hayotiy muomalalarda aql bilan ish tutishni o‘rgatadi. Aql – idrok etish, ajratish va hukm chiqarishda asosiy omildir. Turli fiqhiy masalalar yechimida ijtihod qilish va ularni yangilashda aqlning o‘rni e’tirof etilgan. Ibodatlar va hayotiy ishlarda aqlu tafakkurni o‘z o‘rnida ishlatish vojibligi alohida ta’kidlanadi.
Shu sababli yashayotgan oilamiz, mahalla-ko‘y, qishlog‘imiz, shahrimizda har bir ish qilishimizda, muomalamizda shoshqaloqlik qilmay, bo‘lar-bo‘lmas gaplarga uchmay, Alloh bergan aqlimizni ishlatishimiz, har narsani aql tarozusida o‘lchab, keyin ish qilishimiz yoki gapirishimiz darkor bo‘ladi.
Bishr Hofiy; “Agar insonlar Alloh taoloning buyukligi haqida fikrlashsa edi, Unga hech qachon osiy bo‘lishmas edi”. degan
Inson to‘g‘ri va chiroyli fikr qilishi orqali barcha yomonlik va qabihliklardan yuz o‘girib, chiroyli va maqbul ishlarni qilishga kirishadi. Tafakkur qilish orqali inson zoti o‘rtasida fazilatli munosabatlar o‘rin oladi. G‘iybat, hasad, gunoh, mas’uliyatsizlik, razolat va jaholat chekinadi.
Botir Nosirov
Xovos tumani «Husnobod»
jome masjidi imom-xatibi
O‘MI matbuot xizmati
Shukuh
Mamlakatimizda muborak Qurbon hayitini ko‘tarinki kayfiyatda nishonlash yaxshi an’anaga aylangan. Bayram kunlari yurtimizda mehr-oqibat, insonparvarlik, shukronalik, saxovat va bag‘rikenglik kabi xalqimizga xos ezgu fazilatlar yanada yorqin namoyon bo‘ladi.
Ushbu muborak ayyomda qarindosh-urug‘lar, yaqinlar, yolg‘iz keksalar holidan xabar olinadi, ko‘makka muhtoj insonlarga yordam beriladi, qisqacha aytganda, jamiyatda birdamlik va ahillik muhiti yana ham mustahkamlanadi.
Kezi kelganda, bugun mamlakatimiz yangi taraqqiyot bosqichiga chiqqanini, barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham ko‘plab islohotlar amalga oshirilayotganini, yutuqlarga erishilayotganini alohida qayd etish lozim.
Yangi O‘zbekistondagi bu muvaffaqiyatlar zamirida fuqarolarning vijdon erkinligi huquqlarini ta’minlash borasidagi yangilik va yengilliklarni alohida qayd etish, xususan, ikki muhim hujjatni eslab o‘tish lozim.
Birinchisi — “O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qonun, ikkinchisi — Prezidentimizning “Fuqarolarning vijdon erkinligi huquqi kafolatlarini yanada mustahkamlash hamda diniy-ma’rifiy sohadagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. Ushbu ikki muhim hujjat tom ma’noda diniy-ma’rifiy soha samaradorligini yangi bosqichga olib chiqishning mustahkam huquqiy asosi bo‘ldi.
Farmonga asosan, ko‘hna Buxoroda Bahouddin Naqshband ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etildi. Bu xalqimiz, xususan, diniy-ma’rifiy soha vakillari uchun katta xushxabardir. Ushbu markaz tom ma’noda buyuk ajdodimiz Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqati allomalarining yuksak insonparvarlik g‘oyalarini ilmiy asosda o‘rganish, yosh avlodni bag‘rikenglik hamda o‘zaro hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, tasavvuf ta’limoti tarixi va uning bugungi kundagi ahamiyatini ilmiy tadqiq etish, “Yetti pir” allomalari va aziz avliyolarning boy ilmiy-ma’naviy merosini xalqaro maydonda keng targ‘ib qilish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Naqshbandiylik ta’limotining ezgu g‘oyalarini tadqiq etish uchun ilmiy-nazariy va uslubiy masalalarga bag‘ishlangan anjuman, konferensiya, ko‘rgazma, seminar-trening, tanlovlar hamda boshqa madaniy-ma’rifiy tadbirlar tashkil etadi. Tasavvuf ta’limotining ilmiy asoslangan g‘oyalarini targ‘ib qiladi va soxta tariqatchilikning oldini olish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Sirasini aytganda, ushbu markaz ham Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari hamda O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi singari uchinchi Renessansni qaror toptirish yo‘lidagi yana bir mustahkam ilm va aql markazi bo‘ladi, albatta.
Shu o‘rinda, O‘zbekiston Prezidentining Qurbon hayiti munosabati bilan yo‘llagan tabrigida ta’kidlanganidek, buyuk tariximiz va madaniyatimiz durdonalarini, mashhur allomalarimizning boy merosini to‘plash va keng targ‘ib etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, ko‘hna Sharq mo‘jizasi — Samarqand shahri 2025 yilda Islom madaniyati poytaxti, deb e’lon qilindi, ulug‘ vatandoshimiz Imom Moturidiyning 1155 yillik tavallud sanasi yurtimiz bo‘ylab keng nishonlanmoqda.
Poytaxtimizda bunyod etilayotgan O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy-ma’naviy yo‘nalishdagi ulkan va noyob loyiha sifatida el-yurtimiz hamda xalqaro jamoatchilikda katta qiziqish uyg‘otmoqda. Bu muazzam maskan ko‘p ming yillik qadimiy tariximiz, boy va betakror milliy madaniyatimizning yorqin timsoli sifatida yangi O‘zbekiston hayotidagi g‘oyat muhim voqeaga aylanajak, albatta.
Shukrki, maqtansak arziydigan bu kabi xushxabar va yangiliklar bisyor. Ayniqsa, ayni hayit kunlarida bu yurtdoshlarimiz kayfiyatini yanada ko‘tarishi, bayramga o‘zgacha shukuh qo‘shishi muqarrar.
Kezi kelganda aytish joizki, muborak Qurbon hayitining ahamiyati yangi O‘zbekistonda ijtimoiy davlat barpo etish jarayonlari hal qiluvchi bosqichga kirayotgan bugungi sharoitda tobora ortib bormoqda. Bu muborak kunda yaqinlar bilan ko‘rishish, uzoqlashgan do‘stlar bilan yarashish, qarindosh-urug‘larga ziyoratga borish — barchasi mehr-oqibat va insonlar o‘rtasidagi uzviy aloqalarni mustahkamlaydi.
Hayit faqat bayramgina emas, balki ming yillar davomida shakllangan qadriyatlarimiz tarannumi hisoblanadi. Odatda ushbu ayyomda hamma bir-birini bayram bilan samimiy muborakbod etadi, qurbonliklar qilinadi. Qurbonlik go‘shtidan va taomidan ehtiyojmand, kam ta’minlangan insonlar, turli millat va din vakillariga ulashiladi. Bu, o‘z navbatida, saxiylik, shukronalik, jamiyatdagi tenglikni ta’minlashga qaratilgan ulkan ibrat hamda muhtojlar, yetim-yesirlar va e’tiborga muhtoj insonlar haqida qayg‘urishning amaliy ifodasi, qolaversa, o‘zaro mehr-oqibat rishtalarining yanada mustahkamlanishiga sabab bo‘ladi.
Hayit ayyomingiz muborak bo‘lsin!
Homidjon ISHMATBЕKOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari.