Xalqimiz orasida «Ustoz – otangdek ulug‘» maqoli juda ham mashhur. Ustoz namunasi sanalgan o‘qituvchilik azal – azaldan e’tiborli kasb hisoblanib kelgan. Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida o‘qituvchi – murabbiylarga nisbatan alohida e’tibor qaratiladi va e’zozlanadi. Mamlakatimizda ham 1997 yildan boshlab 1 oktyabr «O‘qituvchi va murabbiylar kuni» umumxalq bayrami sifatida nishonlanib kelinishi ham bu so‘zimizning tasdig‘idir. O‘qituvchilar o‘zlari ilmli bo‘lgani holda yosh avlodni ilmu ma’rifatli bo‘lishini ta’minlaydilar.
Shuningdek, «Beshikdan qarbgacha ilm izlanglar» yoki «Ilmni Xitoydan bo‘lsa ham o‘rganinglar» kabi hadisi shariflar ilmning qanchalar fazilatli ekanligiga dalolat qiladi. Qur’oni karimda ilm haqida 379 ta oyat kelgan bo‘lib, ularda biladiganlar bilan bilmaydigan barobar bo‘lmasligi, ilm ahlini Alloh taolo yuqori darajalarga qo‘tarib quyganligi aytiladi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: «Alloh kimga yaxshilikni iroda qilsa, uni dinda faqih qilib qo‘yadi», deb marhamat qilganlar. Har bir inson uchun o‘ziga kerakli, hayoti uchun zarur ilmni, dinu diyonatni, halol-haromni bilishi, buning uchun zarur bo‘lgan narsalarni o‘rganishi farzi ayndir. Ilmsiz kishi odobli va ko‘rkam bo‘la olmaydi.
Bu yerda niyatni poklash oldingi o‘ringa qo‘yiladi. Ilm talab qilmoqchi bo‘lgan shaxs niyatini yaxshi qilishi, olgan ilmi bilan xalqqa xizmat qilib, Haqni rozi etishni ko‘zlashi kerak. O‘shanda olgan ilmi foydali bo‘ladi: dunyoga ham erishadi, oxirat savobiga ham ega bo‘ladi. Ammo niyatni molu dunyoga, riyoga bog‘lasa, oxirat savobi bo‘lmaydi, dunyo havasi ham aniq amalga oshmaydi.
Har bir yaxshilikka erishish uchun albatta ixlos kerak. Ixlossiz biror foydali ishning, xossatan, ilm olishning amalga oshishi qiyin. «Ixlos» so‘zi lug‘atda «tozalash», «to‘g‘rilash» ma’nolarini anglatadi. «Xolis bo‘ldi» degani «musaffo bo‘ldi» ma’nosiga to‘g‘ri keladi. Ilm olayotgan o‘quvchi o‘z sohasida yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishi uchun eng avvalo, o‘zida, unga ta’lim berayotgan ustozida va ota-onasida ixlos bo‘lishi kerak. Uchala insonning ixlosi bir joyga jamlansa, natijasi ham shunga ko‘ra bo‘ladi, albatta.
Buning uchun o‘quvchi o‘z muallimining haqlarini mukammal tarzda ado etishi, ustozini roziligini topishga, ko‘nglida muhabbat paydo qilishga, norozi qilib qo‘yishdan, g‘azabidan saqlanishga doimo harakat qilishi lozim.
Hazrati Ali roziyallohu anhu muallimning muta’allimdagi haqlari to‘g‘risida quyidagilarni aytganlar: «Qavmga umumiy salom berib, unga alohida berishing. Uning qarshisida o‘tirishing. Huzurida qo‘llaring ila ishora qilmasliging. Ko‘zingni undan boshqaga tikmasliging. Uning gapiga xilof gap aytmasliging. Uning oldida birovni g‘iybat qilmasliging. Uning qoqilishini istamasliging. Agar yo‘ldan toysa, kechirishing. Alloh taolo uchun uni ulug‘lashing. Uning hojati bo‘lsa, boshqalardan ko‘ra oldin xizmatiga intilishing. Uning majlisida biror kishi bilan sirlashmasliging. Uning kiyimini ushlamasliging. Unga malol keltirmasliging. Suhbatining cho‘zilib ketganidan bezimasliging. U xuddi xurmo kabidir, undan tushadigan narsani poylab tur».
Yana bunga darsga kech yoki o‘ta barvaqt kelmaslik, buyurgan vazifalarini bajarish, ustozini bezovta qilmaslik, eshigini taqillatmasdan o‘zi chiqishini kutib turish, huzurida ruxsatisiz gapirmaslik, oldiga tushib yurmaslik, o‘rniga o‘tirmaslik kabi odoblar ilmning ikki dunyo manfaati uchun sabab bo‘ladi.
Ilm olishning turli bosqichlarida ilm oluvchi o‘zining yoshi yoki ta’lim bosqichi qay darajada bo‘lishidan qat’i nazar, tolibi ilm ekanini zinhor yoddan chiqarmasligi va mazkur odoblarga muntazam rioya etishi kerak bo‘ladi.
Shuningdek, ta’lim berayotgan muallimning ham alohida odob qoidalari mavjud. Chunki, ta’lim berish bilan ta’lim olish bir-biriga chambarchas bog‘liqdir. Birisiz ikkinchisi bo‘lmaydi. Ilm talab qilish farz bo‘lgani kabi, ta’lim berish ham farz qilingan..
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Albatta, Alloh, U Zotning farishtalari, osmonlaru yerning ahli, hattoki uyasidagi chumoli va baliq ham odamlarga yaxshilikni o‘rgatuvchiga salavot aytadilar», dedilar».
Termiziy rivoyat qilgan.
Ushbu hadisi sharifdagi odamlarga yaxshilikni o‘rgatuvchilar asosan muallimlardir. Bu sharafga muyassar bo‘ladiganlarga kichkintoylarga alifbe harflarini o‘rgatayotgan muallimlardan tortib, fan doktorligi ilmiy ishlariga rahbarlik qilayotgan ustozlar, ilmiy kashfiyotlarni boshqarayotgan rahbarlargacha barchalari kiradilar.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Odam bolasi o‘lganida amali kesiladi. Illo uch narsa: joriy sadaqa, manfaat olinadigan ilm yoki uning haqqiga duo qiladigan solih farzand mustasno», dedilar». Muslim, Abu Dovud, Termiziy, Nasaiy rivoyat qilganlar.
Kishi qanday qilib o‘zidan keyin manfaat beradigan ilm qoldira oladi? Bu ish, avvalo, boshqalarga ilm o‘rgatish bilan amalga oshadi. Modomiki, shogirdlar, shogirdlarning shogirdlari o‘sha ilmni ishlatmoqdami, kishilarga manfaati yetmoqdami, ustozga savobi yozilib turaveradi.
Ikkinchisi kitob yozib qoldirish bilan bo‘ladi. Insonlarga foyda keltiradigan ilmlar bo‘yicha iymon va ixlos bilan kitob yozib qoldirgan kishiga, o‘lganidan keyin ham unga savob yetib turaveradi.
Uchinchisi ilm yo‘lida xizmat qilish bilan bo‘ladi. Misol uchun, imkoniyati bor odam tolibi ilmlarga, ustozlarga ilm yo‘lida yordam berib, ilm dargohi quradi, o‘z mablag‘idan kitob chop ettiradi, kutubxona qiladi va hokazo. Mana shunga o‘xshash ishlar ilm yo‘lida xizmat qilish hisoblanadi. Bu ishlarni qilgan odamlar vafot etib ketsa ham, savoblari uzilmay borib turadi.
Muallimlarning sharafli vazifalarini ado etish jarayonida amal qilishlari lozim bo‘lgan odoblarga ulamolar qadimdan alohida e’tibor bilan qarab va quyidagilarni bayon qilganlar:
«Ilmni lozim tutish, unga muhabbat qilish, unga butun vujudi bilan berilish va ilmini ziyoda qilish uchun doimo harakatda bo‘lish.
Ilmiga amal qilish. Zotan, haqiqiy olimning gapi ishiga teskari bo‘lmaydi. Bu gap diniy olimlarga alohida ta’kidlidir. Chunki ularning asosiy vazifalaridan biri kishilarni to‘g‘ri yo‘lga boshlashdir. Bunda esa ularning o‘zlari go‘zal o‘rnak bo‘lishlari shart.
Ilmi ziyoda bo‘lgan sari Alloh taolodan qo‘rqishi va ma’rifati ziyoda bo‘lgan sari Alloh taologa xushu’ci ortib borishi kerak.
Barchaga birday tavozeli bo‘lish. Buning uchun talabalarga shafqatli bo‘lish, ularga ta’lim berishda shoshilmaslik, talabalarga o‘z farzandidek qarash, ularning johilligini va jafosini ko‘tarish, ularni jaholat zulmatidan ilm nuriga olib chiqishga urinish, hojatlarini fahmlash va holatlarini hisobga olish, savollariga javob berish, yuzlariga kulib boqish, qalblarini ulfat qilish, ular uchun vaqt sarflash kabi ishlarni bajarish talab etiladi.
Ta’lim berishga ixlos qilish. Bunda ta’limni odamlar foydasiga ishlatishda Alloh taoloning roziligini ko‘zlash kerak.
Ilmni mustahkam egallash. Uning nozik joylarigacha va mag‘zigacha yetib borish. Ilmning bir qismi yoki qobig‘i bilangina kifoyalanib qolmaslik zarur.
Hilm, viqor, shoshmaslik va bag‘rikenglikni lozim tutish. Zotan bu sifatlar ilmning ziynatidir.
Johillarning jafosiga, hasadchilarning hasadiga, bo‘htonchilarning ig‘vosiga va dushmanlarning adovatiga sabr qilish.
Ilmni talab qiluvchilarga keragicha berish. Undan biror narsani berkitib qolmaslik ham ta’lim beruvchining asosiy vazifalaridandir.
Hujjatni e’tibor bilan tinglab, qabul qilish. Bunda xusumatchidan bo‘lsa ham, haqqa bo‘yin egish, xatoni tan olmaslikdan chetda bo‘lish talab etiladi.
Ilmni uni talab qiluvchining fahmlash qobiliyatiga qarab berish. Ustozlar ta’lim berishda insonning aqli yetmagan narsadan chetlab o‘tishini hisobga olishlari, past darajadan boshlab asta yuqorilab borishlari darkor.
Ichi va tashining go‘zal bo‘lishini ta’minlash. Zotan, haqiqiy ilm sohibi ichi boshqa, tashi boshqa bo‘lmaydi.
Yaxshi bilmagan, o‘zlashtirmagan va oxiriga yetmagan masalalarda o‘zicha hukm chiqarmaslik. Bunda bilmagan narsalarini biladiganlarga havola qilish, bilmaganini «bilmadim» deyishdan tortinmaslik maqbulroq.
Talabalarga bergan ilmini minnat qilmaslik. Zotan, bunday qilish amalni habata qiladi. Talabalarga o‘z martabasining ko‘tarilishiga sabab bo‘luvchi shaxslar sifatida qarashga intilmaslik lozim.
Muallimning odoblaridan yana biri o‘zi mutaxassis bo‘lgan ilmdan boshqa ilmlarni qoralamaslikdir. Haqiqiy olim talabalarni barcha foydali ilmlarga targ‘ib qiladi. Hamma darslarni birdek o‘zlashtirishga chorlaydi. Muallim o‘z talabasini qo‘liga topshirilgan omonat deya bilishi zarur.»
Haqiqatdan ham har bir talaba ota-onasi va jamiyat tomonidan ustozning qo‘liga topshirilgan buyuk omonatdir. Bu borada ustozning zimmasiga ulkan mas’uliyat yuklatilgan bo‘ladi. Ustoz talaba shaxsiyatining shakllanishi, fikrlarining o‘sishi, nafsining tarbiyalanishi, ilm olishi, ma’rifat hosil qilishi kabi bir qancha o‘ta ahamiyatli narsalarda mas’uldir.
Muallim talabalariga go‘zal insoniy sifatlarda, odob-axloqda, ilm-ma’rifatda, muomalada, hayotning barcha sohalarida jonli namuna bo‘lishi lozim.
Xadichai Kubro ayol-qizlar madrasasi
mudarrisasi Muxamedxodjayeva S.
O‘MI Matbuot xizmati
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyalari orqali islom madaniyati va Qur’on ilmining turli davrlardagi rivojlanish bosqichlari haqida chuqur tasavvur olish imkoniyatiga ega bo‘lish mumkin. Shuningdek, Qur’on matnlari qanday saqlanib qolgani haqida ham ma’lumotlar taqdim etilishi kutilyapti.
Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan bunyod etilayotgan O‘zbekistondagi megaloyiha — Islom sivilizatsiyasi markazining ekspozitsiyalarini shakllantirishda kontentlarni zamonaviy texnologiyalar asosida tayyorlash bosh vazifa sifatida belgilangan.
Ana shu vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida Markazning maxsus shtabida Qur’on zali ekspozitsiyasi bo‘yicha yakuniy taklif va xulosalar muhokama qilindi. Unda ekspozitsiyani mazmunan boyitish, noyob qo‘lyozmalarni tanlab joylashtirish, ularni zamonaviy texnologiyalar asosida keng ommaga taqdim etish kabi masalalar muhokama qilindi.
Zalda 114 ta noyob Qur’on qo‘lyozmasi to‘plangan bo‘lib, bu yurtimizda Qur’onga bo‘lgan hurmat va e’tiborni namoyon etadi. Qo‘lyozmalar orasida juda qadimiy va nodir nusxalar ham mavjud. Jumladan:
- “Katta Langar Qur’oni” — bugungi kunda juda kam sonli nusxalari saqlanib qolgan, ilk islomiy qo‘lyozmalardan biri;
- Hazrati Usmon Qur’oni — Qur’onning ilk nashrlaridan biri bo‘lib, islom olamida muqaddas manba sifatida e’tirof etiladi.
Shuningdek, boshqa davrlarga oid ko‘plab arab grafikasida yozilgan, bezakli, noyob qo‘lyozmalar namoyish qilinadi. Bu qo‘lyozmalar tarixiy va diniy ahamiyatga ega bo‘lib, ularni o‘rganish orqali islom madaniyati va Qur’on ilmining turli davrlardagi rivojlanish bosqichlari haqida chuqur tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Muhokamada Qur’on zalini tashkil etishda zamonaviy uslublarni qo‘llash, ya’ni nafaqat kitoblarni saqlash, balki ularni interaktiv va tushunarli shaklda taqdim etish masalalari muhim o‘rin tutdi. Jumladan, quyidagi texnologiyalarni joriy etish rejalashtirilmoqda:
interaktiv ekranlar – har bir qo‘lyozmaning sahifalarini yaqinlashtirib, harflari va bezaklarini ko‘rib chiqish imkoniyati;
audiogidlar (ovozli yo‘lboshchilar) – har bir eksponat haqida o‘zbek, arab, ingliz tillarida ma’lumotlar tinglash imkoniyati;
virtual ekspozitsiyalar – internet orqali Qur’on zalini masofadan turib tomosha qilish imkoniyati;
Zamonaviy yoritish va namoyish texnikasi – qo‘lyozmalarni zarar yetkazmasdan ko‘rsatish imkonini beradi.
Bu usullar orqali tashrif buyuruvchilar har bir Qur’on nusxasining tarixi, yozilgan davri, geografiyasi va san’at darajasi haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishadi.
Mazkur zal faqat ko‘rgazma emas, balki ilmiy tadqiqotlar olib boriladigan markaz ham bo‘ladi. Bu yerda sharqshunoslar, tarixchilar, filologlar, hattotlar va diniy olimlar uchun bebaho manbalar taqdim etiladi.
Hamidulla Lutfullayev, Sharqshunoslik instituti Tarixiy manbalar bo‘limi boshlig‘i, olim:
– Qur’oni karimning dastlabki davrlariga oid, ayniqsa Hazrati Usmon davrida yozilgan yettita qo‘lyozma nusxasi aniqlangan. Ekspozitsiyadan joy olishi kutilayotgan bu manbalar bizga Qur’on matni qanday saqlanib qolganini ko‘rsatadi va o‘rganishimizga zamin yaratadi. Qur’on zali yosh avlod, xorijiy mehmonlar, tadqiqotchilar va ziyoratchilar uchun diniy, madaniy va ilmiy boylikni bir joyda ko‘rish imkonini beradi.
Mazkur loyiha orqali O‘zbekiston musulmon olamida yana bir bor ilm, ma’naviyat va bag‘rikenglik markazi sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlashi kutilmoqda. Qur’on zali esa bu yo‘ldagi muhim qadamlardan biri bo‘lib xizmat qiladi.
cisc.uz