Ma’lumki, ko‘hna Nasaf diyoridan yetishib chiqqan alloma Abul Mo‘iyn an-Nasafiy kalom ilmining mustaqil fan sifatida rivojlanishi, islom dunyosida moturidiya ta’limotining keng tarqalishi yo‘lida olib borgan ulkan ishlari bilan ajralib turadi. Alloma qoldirgan ilmiy-ma’naviy meros nafaqat o‘z zamonasi, balki turli xil oqimlar, firqalar o‘z buzg‘unchi g‘oya va maqsadlarini davom ettirayotgan hozirgi davr uchun ham dolzarb hisoblanadi. U kezi kelganda Iroqda ahli sunna doirasida moturidiya bilan bir vaqtda vujudga kelib, u bilan ayrim qarashlarida juz’iy ixtiloflarga borgan ash’ariylarga ham asosli raddiyalar bergan.
Shuningdek, alloma asarlarida o‘rta asrlarda keng yoyilgan qadariya, xorijiya, jahmiya, qirmitiya, shia, mushabbiha, mu’taziliya va karromiya kabi adashgan oqimlarga qarshi kurashilgan. E’tiborli jihati, ushbu g‘oyalar ISHID, soxta salafiylik, Hizbut-tahrir singari adashgan zamonaviy to‘dalarga ham qarshi kurashish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. «Qashqadaryo» nashrining bildirishicha, bu borada allomaning yaqinda o‘zbek tiliga tarjima qilinib, keng kitobxonlar e’tiboriga havola etilgan “At-tamhid li qavoidi-t-tavhid” kitobi muhim ahamiyatga egadir.
Tadqiqotlarga ko‘ra, jahon kutubxonalarida mazkur asarning 7 nusxasi bo‘lib, ular Arab davlatlari universitetiga qarashli arabiy qo‘lyozmalar institutida, Misr kitoblar uyi hamda Istanbul universitetida saqlanadi.
Avvalo, shuni ta’kidlash joiz, Abul Mo‘iyn an-Nasafiy aksar aqidaviy ixtiloflar sabab vujudga kelgan xunrezliklar barham topib, barcha ishlar ahli sunna aqidasiga ko‘ra qaror topgan, turli notinchliklar, fitna va kurashlardan xoli bir davrda yashagan.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy kitob muqaddimasida keltirishicha, hokimlardan biri ahli sunna val-jamoat aqidasini yozib berishni iltimos qilgan. Muallif hokimning kimligini aytmasdan, uni ulug‘ sifatlar bilan tavsiflaydi. Ayni paytda har bir masalaning ko‘z yumib bo‘lmaydigan asosiy jihatlarini va ulardan eng muhimlari, hujjatlarning eng to‘g‘risini keltirishni ta’kidlaydi.
Umuman, Nasafiy asarlariga xos xususiyat shuki, ularda muxolif firqa va mazhablarning nohaqligini isbotlashda kichik – ahamiyatsiz dalillardan voz kechilgan, iboralar o‘quvchiga malol keluvchi uzundan uzoq ham emas, tushunishga qiyin bo‘ladigan juda qisqa ham emas, balki barchaga birdek anglashiladigan o‘rtacha yo‘l tanlangan.
“Tamhid” barcha zamonlarda dolzarblik kasb etgan aqidaviy masalalarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, unda takvin, kalom sifatlari, payg‘ambarlik isboti, amallar xususida batafsil bayon qilingan.
Kitobning nomidan ko‘rinadiki, u faqat tamhid, ya’ni muqaddima. Shuning uchun unda tavhidning umumiy qoidalari bayon qilingan. Muallif asarni qism – boblarga ajratib, fasllar tartib beradi. Shunga ko‘ra, kitob narsalarning haqiqatlari va ilmlar haqidagi fasl bilan boshlanadi. Bu bo‘limda narsalarning haqiqatini inkor qiluvchi safsatachilar bilan munozara qilinadi. Toki bu inkor ularga foyda bermasligi, aksincha, shu inkorlarning o‘zi bir haqiqatni e’tirof etish ekanini anglasinlar.
Bilamizki, inson zoti ilmu hikmatni qabul qilishga tayyor, o‘sish va kamolot darajalariga ko‘tarilishga layoqatli qilib yaratilgan. Biroq u turli johillik va nodonliklardan ham chetda emas, shuning uchun insoniyat orasiga elchi, ya’ni payg‘ambarlar jo‘natiladi. Biroq ayrim adashgan firqalar payg‘ambarlikni rad etishgan.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy olamni yaratishdan maqsad inson ekani, payg‘ambarlarni yuborish yo‘li bilan xalq uchun chiroyli oqibat hosil bo‘lishi va odamlar orasida bekorchilik va buzg‘unchilikka chek qo‘yilishini ta’kidlaydi.
Ahli sunna va mu’taziliylar orasida ixtilofli masalalardan biri rizq bo‘lib, bunda quyidagi savollar tug‘iladi: “Harom ham rizqmi?”, “Kishi boshqa birovning rizqini yeyishi mumkinmi?”
“Rizq” so‘zi “mulk” ma’nosida sharhlansa, harom rizq bo‘lmaydi va kishi boshqa birovning ham rizqini yeyishi mumkin bo‘ladi. Bu – mu’taziliya e’tiqodi.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy bu tushunchani botil hisoblab, “rizq” so‘zini foydalaniladigan (yeyiladigan va ichiladigan) narsa, deb tafsir qiladi. Shunga binoan harom ham rizqdirki, har kim o‘z rizqini – halolmi, harommi – to‘la qilib tugatadi. Hech kim boshqaning rizqini yeyolmaydi.

Nasafiy rofiziylarning “Imomlik faqat Hoshim avlodlariga xos yoki faqat Ali va uning avlodlariga xos” degan fikrlarini rad etadi. Misol uchun, o‘z davrida barcha Abu Bakrning imomligiga iqtido qilgan, vaholanki u hoshimiy bo‘lmagan. Nasafiy Abu Bakr Siddiq qurayshiy bo‘lishi bilan birga imomga kerak bo‘lgan dindorlik, ilm va parhezkorlik kabi sifatlarni o‘zida jam qilganini aytadi. O‘z navbatida alloma rofiziylarning “Abu Bakr Alidan imomlik haqqini tortib olgan”, degan da’volari asossiz ekanini qayd etadi. Chunki Abu Bakr birovning haqqini tortib olmas va o‘z o‘rnida, Ali ham zulmga rozi bo‘lib, jim turmas edi. Yaxshilikka buyurish va 92 yomonlikdan qaytarish bilan sifatlangan sahobalar ham Abu Bakr zo‘ravonlik qilayotgan bo‘lsa, Aliga yordam berishdan tiyilib turmas edilar.
Abul Mo‘iyn an-Nasafiy o‘z kitobi va uning fasllari, masalalarini joylashtirishga e’tibor bilan yondashgan, takrorlar uchramaydi. Bir-biriga o‘xshash masalalar chiqib qolsa, gap cho‘zilishidan qochib va mavzudan chiqib ketmaslik uchun bu masalani oldin zikr qilganini aytadi. Agar tafsilotga ehtiyoj sezsa, “Tabsiratu-l-adilla” kitobiga yoki shu mavzuga tegishli boshqa asarlarga havola qiladi. Muxoliflar bilan munozara qilishda aqlga tayansa-da, ba’zan lug‘at bilan ham dalillar keltiradi.
Mu’taziliylar o‘lim boshqa, o‘ldirish boshqa, deydi. Ka’biyning: “O‘lim – Allohning fe’li, qatl (o‘ldirish) esa bandaning ishidir” degan gapi ham noto‘g‘ri, deydi Nasafiy. Alloma fikricha, qatl qilingan kishi ham o‘z ajali bilan o‘lgan. Ya’ni Alloh bandaning o‘ldirilishini o‘z ilmi azaliysi bilan bilib, shu o‘ldirilish vaqtini unga ajal muhlati qilib belgilagan.
Muallif ma’rifat – bilish yo‘li bilan bo‘lgan ilm sabablarini bayon qilib, ularni uchga bo‘ladi: besh sezgi, to‘g‘ri xabar, aql. Besh sezgi (ta’m, ko‘rish, eshitish, hid, sezish)dan har birining o‘z vazifasi bo‘lib, boshqa vazifaga o‘tolmaydi. Bu sezgilar bilan ilm hosil bo‘lishi shu darajada aniqki, uni inkor qiluvchi o‘z qaysarligini ochiq bayon qiluvchi mutakabbirdir.
Muallif to‘g‘ri xabarni ikkiga bo‘ladi: birinchisi – tasdiqlangan, ketma-ket keluvchi xabar. Unga ko‘ra, axborot shunday odamlar tomonidan yetkaziladiki, avvalo, uni yetkazuvchilar son jihatdan ko‘pchilikni tashkil qiladi. So‘ng ularning bir vaqtda bir makonda to‘planishi mumkin bo‘lmagani bois biror yolg‘on ma’lumotni tarqatish imkoni bo‘lmaydi.
Ikkinchisi – mo‘jiza bilan quvvatlangan payg‘ambarning xabari. To‘g‘ri xabarning bu turi dalillarga qarab hosil bo‘ladigan ilmni hosil qiladi.
Nasafiy zolimlik ham, nodonlik ham odamlarning o‘zi tomonidan sodir bo‘lishi, har qanday odam zarur bo‘lganida, o‘zining nimalarga majbur va nimalarda ixtiyoriy ekanini ajrata olishini ta’kidlaydi. Demak, bu masalada jabariylar bilan bahslashib o‘tirishning ma’nosi yo‘q. Chunki ularning e’tiqodiga ko‘ra, bahslashuvchi, so‘rovchi va javob beruvchi yaratganning o‘zi bo‘lib qoladi, bu esa aqlan botil. Abul Mo‘iyn an-Nasafiy bu firqa inqirozga uchrab, uning birorta ham tarafdori qolmaganini aytadi.
Umuman olganda, buyuk vatandoshimiz Abul Mo‘iyn an-Nasafiy tomonidan adashgan firqalarga berilgan asosli raddiyalar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganki, allomaning “At-tamhid li qavoidi-t-tavhid” kitobini o‘qigan kishi bunga yaqqol ishonch hosil qilishi mumkin.

Dilafro‘z Muqimova, Qarshi davlat universiteti o‘qituvchisi
O‘zbekiston musulmonlari idorasi matbuot xizmati