Sayt test holatida ishlamoqda!
25 Sentabr, 2025   |   3 Rabi`us soni, 1447

Toshkent shahri
Tong
04:55
Quyosh
06:13
Peshin
12:20
Asr
16:28
Shom
18:19
Xufton
19:31
Bismillah
25 Sentabr, 2025, 3 Rabi`us soni, 1447

Bir fiqhiy qoida sharhi

27.03.2018   10122   3 min.
Bir fiqhiy qoida sharhi

Ulamolar, «الأمور بمقاصدها» – «Ishlar maqsadlariga bog‘liqdir» degan fiqhiy qoidaning sharhida quyidagilarni keltiradilar. الأمور  ning birligi أمر bo‘lib, u fe’llar va so‘zlarni umumlashtiruvchi lafzdir. Qur’oni Karimda Alloh taolo shunday marhamat qiladi.

وإليه يرجع الأمر كله

 Barcha ish Ungagina qaytarilur (Hud surasi 123-oyat).

Mazkur qoidaning umumiy ma’nosi: Mukallaflarning aytadigan so‘zlari va qiladigan ish-harakatlari ularning niyatlari va maqsadlariga bog‘liqdir.

Ushbu qoida fiqhiy qoidalar ichida eng muhim qoidalardan biri hisoblanadi. Ulamolar bu qoidaga katta e’tibor qaratganlar. Zero, shar’iy hukmlarning katta qismi ushbu qoida atrofida aylanadi.

قال السيوطي في الأشباه: واتقن الإمام الشافعي وأحمد ابن حنبل وابن المهدي وابن المديني وأبو داود والدار قطني وغيرهم على أن حديث: «إنما الأعمال بالنيات». ثلث العلم. ووجه البيهقي كونه ثلث العلم: «بأن كسب العبد بقلبه ولسانه وجوارحه فالنية والقصد أحد أقسامها الثلاثة؛ لأنها قد تكون عبادة مستقلة وغيرها يحتاج إليها». ومن هنا فقد ورد: «نية المؤمن خير من عمله

Imomi Suyutiy “Al ashboh van nazoir” da aytadilar: “Imom Shofeiy, Ahmad ibn Hanbal, Ibn Mahdiy, Ibn Madiniy, Abu Dovud va Doruqutniy rohimahumullohlar “Albatta amallar niyatga bog‘liqdir” hadisini mukammal darajada o‘rganib, bu hadisni “ilmning uchdan biri” deganlar. Bayhaqiy rahmatullohi alayh bu hadisni ilmning uchdan biri ekanligini shunday asoslaganlar: “Bandaning kasbi (amali) uning qalbi, tili va a’zolari bilan sodir bo‘ladi. Niyat va qasd qilishi ushbu uch qisimning biridir. Zotan niyat mustaqil ibodat bo‘lib, boshqa amallar unga muhtoj bo‘ladi. Shuning uchun hadisi sharifda:

نية المؤمن خير من عمله

“Mo‘minni niyati uning amalidan yaxshidir” deyilgan.

Ushbu fiqhiy qoidaning asli ikki shayx va boshqa muhaddislar Umar ibn Hattob roziyallohu anhudan rivoyat qilingan sahih xadisdir.

عن عمر بن الخطاب – رضي الله عنه – قال: سمعت رسول الله – صلى الله عليه وسلم – يقول: «إنما الأعمال بالنيات وإنما لكل امرئ ما نوى …

 Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam: “Albatta, amallar niyatga bog‘liqdir. Albatta, har bir kishiga niyat qilgan narsasi bo‘ladi…””

Ushbu fiqhiy qoidadan quyidagi masalalar chiqarib olinadi.

1) Bir kimsa tarnov tagiga suv to‘plash uchun chelak qo‘ygan. Agar uni boshqa joyga olib borib to‘kish yoki hech qanday sababsiz qo‘ygan bo‘lsa, chelakdagi suv uniki hisoblanmaydi. Agar uni to‘plab, o‘zi yoki hayvonlariga ichirish maqsadida qo‘ygan bo‘lsa, chelakdagi suv uning mulki hisoblanadi.

2) Bir kimsa to‘rni suvga hech maqsadsiz tashlab qo‘ygan bo‘lsa, unga ilingan baliq uniki bo‘lmaydi, agar uni baliq ovlash uchun tashlab qo‘ygan bo‘lsa, ilingan baliq uning mulki hisoblanadi.

3) Yo‘qolgan narsani birov topib olsa-yu egasiga qaytarishni niyat qilsa, uning qo‘lida u omonat hisoblanadi, agar uni o‘zi ishlatish maqsadida olsa, u g‘asb bo‘ladi.

Avazxo‘ja BAHROMOV

Toshkent tumani “Xolmuhammad ota”

jome masjidi imom-xatibi

O‘MI Matbuot xizmati

Fiqh
Boshqa maqolalar
Maqolalar

Atrof-muhitni asrash – jamiyatni asrashdir

24.09.2025   2027   5 min.
Atrof-muhitni asrash – jamiyatni asrashdir

Atrof-muhitni muhofaza qilish – bu inson salomatligi va tabiatning barqarorligini ta’minlash maqsadida atrof-muhitni asrashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir. Bu sohadagi faoliyat tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, chiqindilarni boshqarish, havo va suv sifatini nazorat qilish, bioxilma-xillikni saqlash kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. 

Alloh bizlarni yashab turgan zaminimizni ozoda saqlagan holda obod qilishga, Uning bergan ne’matlarini asrab-avaylashga buyurib, buzg‘unchilik qilishdan, atrof-muhitga zarar yetkazishdan qaytarib, Qur’oni karimda: «...yer yuzida buzg‘unchilik qilish hamda ekin va naslni halok etish uchun harakat qiladi. Alloh esa buzg‘unchilikni suymas», – degan (Baqara surasi, 205-oyat).

Shariatimizda tuproq, suv, havo va tabiatni toza saqlash, ularning ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik va sog‘liq uchun zararli bo‘lgan narsalardan saqlanish singari hukmlar keltiriladiki, bu bizlarga ibrat namunasi bo‘lishi lozim. Xususan, Muoz ibn Jabal roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Uchta joyga: suv o‘zanlariga, serqatnov yo‘llarga hamda soya-salqin yerlarga axlat tashlab, la’natga qolishdan qo‘rqinglar», – deganlar (Abu Dovud rivoyati). Aytish joizki, hech bir oriyatli, iymon-e’tiqodli inson ushbu muborak hadisda zikr etilgan nomaqbul ishlarni qilishga botinmaydi. Aksincha, shunday ishni qilayotgan kishini ko‘rgan vaqtda darhol unga tanbeh berib, bunday qilish nomaqbul ekanligini tushuntiradi.

Dinimizda buyurilgan ishlarga qonunlarimiz ham mos keladi. Konstitutsiyamizga ko‘ra yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir.

Atrof-muhitdan foydalanish va uni muhofaza qilish bo‘yicha umumiy qoidalarni belgilaydigan va umumiy tartibga soluvchi normalar tizimida Konstitutsiya normalari alohida o‘ringa ega. Unda mamlakatning ekologik strategiyasining asosiy yo‘nalishlari, ekologik talablarni ta’minlash kafolatlari va aholining ekologik xavfsizligi belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ekologik normalar tizimi o‘z ifodasini topgan bo‘lib, ularga fuqarolarning ekologik huquqlari (49-modda), fuqarolar atrof-tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish majburiyatini (62-modda) kiritish mumkin.

49-moddaga muvofiq, har kim qulay atrof-muhitga, uning holati to‘g‘risidagi ishonchli axborotga ega bo‘lish huquqiga ega. Davlat fuqarolarning ekologik huquqlarini ta’minlash va atrof-muhitga zararli ta’sir ko‘rsatilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida shaharsozlik faoliyati sohasida jamoatchilik nazoratini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish majburiyati belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, davlat barqaror rivojlanish prinsipiga muvofiq, atrof-muhitni yaxshilash, tiklash va muhofaza qilish, ekologik muvozanatni saqlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Shu bilan birga fuqarolarda o‘z salomatligi va kelajak avlodning salomatligi uchun qulay tabiiy muhitda yashash, salomatligini atrof muhitning zararli ta’siridan muhofaza qilish huquqi mavjud. Ayni paytda fuqarolar tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha jamoat tashkilotlariga birlashish, atrof tabiiy muhitning ahvoli hamda uni muhofaza qilish yuzasidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga doir axborotlarni talab qilish va olish huquqi mustahkamlab qo‘yilgan.

Shuningdek, Konstitutsiyaning 62-moddasida fuqarolarning atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish majburiyati belgilab qo‘yilgan. Ya’ni, fuqarolar tabiiy resurslardan oqilona foydalanishi, tabiat boyliklariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishi, ekologiya talablariga rioya etishi shart.

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ekologik xavfsizlikni ta’minlash va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida qator islohotlar amalga oshirildi. 2023 yil 31 mayda “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasini transformatsiya qilish va vakolatli davlat organi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Prezident farmoni qabul qilindi. Farmonga ko‘ra, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, chiqindilarning inson salomatligiga zarari oldini olish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va sanitariya holatini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar belgilandi. 

2024 yil 26 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohalarida ochiqlikni ta’minlash hamda boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmon ekologik ma’lumotlarning ochiqligini ta’minlash, chiqindilar bilan ishlashda jamoatchilik ishtirokini oshirish va ekologik nazoratni kuchaytirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. 

Muhtaram yurtboshimiz ta’kidlaganidek, 2025 yilning “Atrof-muhitni muhofaza qilish va “yashil” iqtisodiyot yili” deb e’lon qilinishi bu sohadagi konstitutsiyaviy normalar va tamoyillarni amalga oshirish uchun muhim asos bo‘ladi.

Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi islohotlar O‘zbekistonda barqaror rivojlanishini ta’minlash fuqarolarning salomatligi va farovonligini oshirishga qaratilgan. Davlat organlari, jamoatchilik va har bir fuqaroning bu jarayondagi faol ishtiroki esa ekologik muammolarni samarali hal etishga xizmat qiladi. 

Jahongir Xatamov,

O‘MI Huquqshunoslik bo‘limi boshlig‘i

Maqolalar