O`zbekiston musulmonlari idorasi

Qozi Shurayh

26.05.2017 8500 10 min.

Shurayhdan: “Qay yo‘l bilan bunday ilmga erisha oldingiz?” deb so‘radilar. Shurayh: “Ulamolar bilan suhbat qilish, ulardan o‘rganib va o‘rgatish bilan erishdim”, deb javob berdi.

Mo‘minlar amiri Umar ibn Xattob (Alloh u kishidan rozi bo‘lsin) bir a’robiydan ot sotib olib, o‘sha yerning o‘zida otga minib, yo‘llariga ravona bo‘ldilar. Ammo, hali uzoq ketmaslaridanoq, otda uning yurishiga xalaqit beradigan nuqsonni sezgandek bo‘ldi. Umar roziyallohu anhu darhol ortga qaytib, a’robiyga bunday dedi:

— Otingni qaytarib ol, uning aybi bor ekan.

— Qaytarib olmayman, ey mo‘minlar amiri, chunki men uni sizga sotganimda u soppa-sog‘ edi.

— Unday bo‘lsa o‘rtamizda ajrim qiladigan bir kishini tanla.

— O‘rtamizda Shurayh ibn Horis hakam bo‘lsin.

Umar roziyallohu anhu rozi bo‘ldilar va muammoni hal qilish uchun Shurayhning oldiga yo‘l oldilar. Shurayh a’robiyning so‘zini eshitgach, Umar roziyallohu anhuga yuzlanib dedi:

— Otni olganingizda u soppa-sog‘ edimi, ey mo‘minlar amiri?

— Ha.

— Unday bo‘lsa, otni o‘zingizda olib qoling yoki qanday holda sotib olgan bo‘lsangiz shunday holicha egasiga qaytaring.

Bunday odilona hukmdan qoyil qolgan Umar roziyallohu anhu Shurayhga qarab:

— Mana buni hukm desa bo‘ladi. Siz Ko‘faga boring, men sizni u yerga qozi etib tayinlayman, dedi.

Umar roziyallohu anhu Shurayh ibn Horisni qozi etib tayinlashlaridan avval ham u kishi jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan, ulug‘ sahobalar va tobeinlar ichidagi ilm va fikr sohiblari orasida o‘ziga yarasha obro‘-e’tiborga sazovor kishilardan edi. Fozil va yetuk insonlar Shurayhdagi o‘tkir farosat va o‘ta noyob zakovatni, oliy xulq va boy hayotiy tajribani qadrlar edilar.

Shurayh ibn Horis asli yamanlik, Kinda qabilasidan bo‘lib, og‘ir kechgan hayotining yarmini johiliyatda o‘tkazgan edi. Arabiston yarim oroli hidoyat nuri bilan munavvar bo‘lib, Islom nuri Yaman yerlariga ham yetib borgach, Shurayh Alloh va Uning Rasuliga imon keltirgan, hidoyat va haq chaqiriqni labbay deb qabul qilgan ilk musulmonlardan bo‘ldi.

Umar ibn Xattob (Alloh u kishidan rozi bo‘lsin) garchi o‘sha paytda Islom osmoni hali-hanuz Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalaridek yorqin yulduzlar bilan porlab turgan bo‘lsa-da, tobeinlardan bo‘lgan kishini qozilik kabi mas’uliyatli mansabga tayinlab, xato qilmagan edilar. Umar roziyallohu anhuning farosati va tadbirlarining naqadar to‘g‘ri ekani kunlar o‘tishi bilan o‘z isbotini topdi. Qozi Shurayh musulmonlar o‘rtasida oltmish yil qozilik qildi. Uni bu mansabda qolishini, ketma-ket kelgan xalifalarning barchalari — Umar, Usmon, Ali va Muoviya roziyallohu anhumlar va ulardan keyingi Ummaviy xalifalar ham ma’qul topdilar.

Islomda qozilik tarixi Shurayhning qozilik sohasida boshdan kechirgan ajoyib va hayratomuz holat-hodisalar bilan bezatilib, kattayu-kichik musulmonlarning Shurayh amalda ko‘rsatib bergan Allohning shariatiga go‘zal tarzda bo‘ysunishlari ila porlab turibdi. Ana shunday ibratga to‘la voqealardan biri, Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhu o‘zi uchun qadrli bo‘lgan sovutini yo‘qotib qo‘ygani xususidagi voqeadir. Sovutini yo‘qotib qo‘ygan Ali roziyallohu anhu ko‘p o‘tmay xuddi shu sovutni Ko‘fa bozorida bir zimmiyning qo‘lida ko‘rib qoladi. Zimmiy sovutni sotuvga qo‘ygan edi. Ali roziyallohu anhu sovutga ko‘zi tushishi bilan uni taniydi va zimmiyga qarata bunday deydi:

— Bu sovut meniki edi, falon kechada, falon joyda tuyamning ustidan tushib qolibdi.

— Yo‘q, bu mening sovutim, mana qo‘limda turibdi!

— Axir bu mening sovutim, uni birovga sotgan ham emasman, hadya ham qilmaganman-ki, seniki bo‘lib qolsa?!

— Unday bo‘lsa o‘rtamizda qozi bu muammoning yechimini topsin.

— Insof qilding, qani yur bo‘lmasa.

Ikkovlari Shurayh qozining huzuriga bordilar.

Qozi Shurayhning huzuriga kirishgach, Shurayh Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhudan so‘radi:

— Qanday da’voingiz bor?

— Mana bu sovut mening sovutim edi, uni falon kechada, falon yerda yo‘qotib qo‘ygan edim. Banogoh, uni mana bu kishining qo‘lida ko‘rib qoldim. Unga bu sovut oldi-sotdi yo‘li yoki hadya orqali kelmagan.

Shurayh zimmiyga qarab dedi:

— Sen nima deysan?

— Sovut meniki, mana qo‘limda turibdi. Mo‘minlar amirini yolg‘on gapirishda ayblamayman, dedi zimmiy.

Shurayh Ali roziyallohu anhuga dedi:

— Ey mo‘minlar amiri, siz gapirayotgan gapingizda sodiq ekaningiz va bu sovut sizniki ekanida mening qalbimda zarracha ham shak-shubha yo‘q. Lekin, qilayotgan bu da’voingizning rost ekaniga ikki guvoh olib kelishingiz shart.

— Ha, albatta, xizmatkorim Qanbar va o‘g‘lim Hasan men uchun guvohlik beradi.

— O‘g‘ilning ota uchun guvohi o‘tmaydi, ey mo‘minlar amiri, dedi qozi Shurayh.

— Subhanalloh! Jannat ahlidan bo‘lgan kishining guvohligi o‘tmaydimi?! Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallamning: “Hasan va Husayn jannat ahli yigitlarining sayyididirlar”, deganlarini eshitmaganmisiz?

— Eshitganman, ey mo‘minlar amiri, lekin men farzandning ota uchun bergan guvohligini qabul qilmayman.

Shunda Ali roziyallohu anhu zimmiyga qarab dedi:

— Sovut senga bo‘laqolsin, mening bu ikkalasidan boshqa guvohim yo‘q.

— Ey mo‘minlar amiri, chindan ham sovut sizniki, — dedi Ali roziyallohu anhuning gapidan hayratga tushgan zimmiy, — Yo Alloh! Mo‘minlar amiri meningdek bir zimmiy bilan qoziga borib da’volashsa-yu, qozi esa mening foydamga, uning zarariga hukm chiqarsa-ya! Mana shunday odillikka buyuruvchi din haq ekaniga guvohlik beraman. Allohdan o‘zga iloh yo‘qligiga va Muhammad sollallohu alayhi va sallam Allohning bandasi va Rasuli ekaniga guvohlik beraman. Ey qozi janoblari, haqiqatda bu sovut mo‘minlar amirining sovutidir. Men Siffinga (Shom viloyatidagi joyning nomi) yo‘l olgan lashkarning ketidan ketayotib, uning kul rang tuyasidan tushib qolgan sovutini olgan edim.

— Modomiki musulmon bo‘lding, bundan buyon bizga do‘stsan. Mana shu sovut va unga qo‘shimcha mana bu ot ham mendan senga hadya, — dedi Ali roziyallohu anhu.

Shurayhning o‘g‘li mahkamaga tortilgan bir kishiga kafil bo‘lib o‘rtaga tushdi. Shundan so‘ng u kishi mahkamadan qochib ketadi. Shurayh kafil bo‘lib o‘rtaga tushgan o‘g‘lini, qochib ketgan kishining o‘rniga qamoqga tashlaydi va o‘zi har kuni o‘g‘lining oldiga qamoqqa ovqat olib borib turadi.

Ba’zan qozixonaga da’volashib kelganlarning guvohlaridan Shurayhning ko‘ngli to‘lmas, aksincha, qalbida ularga nisbatan shubhalar paydo bo‘lardi. Ammo, guvohlar guvohlikka yaraydigan va rad qilish mumkin bo‘lmagani uchun, ularni qabul qilishdan o‘zga chora topmas edi. Lekin ular guvohlikka o‘tishlaridan avval, ularga nasihat qilib bunday der edi: “Menga quloq solinglar! Alloh sizni hidoyatda qilsin. Siz bu kishiga guvohlik berishingiz bilan unga hukm qilgan bo‘lasiz. Men qiyomatda sizlarni ro‘kach qilib do‘zaxdan saqlanaman, aslida do‘zaxdan saqlanadigan ishni qilish sizlarga lozimdir. Guvohligingiz chin bo‘lmasa, hozir guvohlikka o‘tmaslik imkoningiz bor”. Agar shundan keyin ham ular guvohlikka o‘tishda qattiq turib olsalar, unda bu guvohlarni olib kelgan kishiga qarata: “Bilib qo‘ygin, men bularning guvohligi bilan senga hukm chiqaraman, ammo bilib turibmanki, haq sen tarafda emas, lekin men gumon bilan emas, balki guvohlarning guvohligi bilan hukm qilaman. Men chiqargan hukm senga Alloh harom qilgan narsani halol qilib bermaydi”, der edi.

Qozi Shurayh o‘ziga shior qilib olgan va qozixonada tez-tez aytib turadigan so‘zlardan biri quyidagi so‘zlar edi:

“Ertaga qiyomatda zolim kishi aslida kim yutqizganini bilib oladi. Zolimlar azobni kutsalar, mazlumlar adolatni kutadilar. Qasam ichib aytamanki, Alloh uchun biron narsani tark etgan kishi, uni qo‘ldan boy bergani uchun aslo pushaymon qilgan emas”.

Shurayh faqatgina Alloh, Uning Kitobi va Rasuliga taalluqli burchini ado qilibgina qolmay, balki musulmonlarning olim va amirlari hamda omma xalqqa ham qo‘lidan kelgan ezgulikni ulashar, ularga nisbatan zimmasidagi vazifasini sadoqat bilan bajarar edi. Bunga quyidagi voqea dalil bo‘ladi.

Shurayh bir kishining boshqa bir kishidan nimadir so‘rayotganini ko‘rib: “Ey birodar, kim o‘ziga o‘xshagan odamdan hojatini o‘tashini so‘rasa, o‘zini qullikka topshirgan bo‘ladi. Agar so‘ralguvchi unga biron narsa bersa, shu narsa bilan so‘rovchini o‘ziga tobe qiladi. Mabodo bermasa, ikkovi ham xor bo‘ladi. Biriga baxillik xorligi, yana biriga esa rad qilinish xorligi bordir. Shuning uchun so‘rasang Allohdan so‘ra. Yordam so‘rasang ham Allohdan so‘ra. Yordamni ham Alloh beradi. Bilginki, Alloh taolodan o‘zga kuch-qudrat egasi va yordam berguvchi yo‘qdir”, deb nasihat qildi.

Shu tariqa qozi Shurayh oltmish yil mobaynida odamlar orasida adolatni mustahkam qildi. Biron kimsaga jabr-zulm qilmadi, haqdan burilmadi, shohu gadoga baravar muomala qildi. Shuning uchun ham Islom ummati u kishini yaxshilik bilan xotirlaydi. Alloh U kishini O‘z rahmatiga olsin.

Ilyosxon AHMЕDOV

Xalqaro aloqalar bo‘limi xodimi

tayyorladi.

Siyrat va islom tarixi

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Duolarning ta’sirlari bayoni

10.01.2025 6128 10 min.

- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ

Ma’nolar tarjimasi: Duolarning yetuk ta’siri bordir, gohida adashganlar uni inkor qiladilar.

Nazmiy bayoni:

Duolarning yetuk ta’sirlari bor,
Adashganlargina qilarlar inkor.

Lug‘atlar izohi:

لِ – jor harfi فِي ma’nosida kelgan.

دَعَوَاتِ – kalimasi دَعْوَةٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib, lug‘atda “iltijolar” ma’nosini anglatadi. Jor va majrur mubtadosidan oldin keltirilgan xabardir.

تَأْثِيرٌ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado.

بَلِيغٌ – sifat. Ushbu kalimada duoning ta’sirga sabab ekaniga ishora bor. Chunki ta’sir, aslida, Alloh taoloning yaratishi bilan vujudga keladi.

وَ – “holiya” ma’nosida kelgan.

قَدْ – “taqliliya” (cheklash) ma’nosida kelgan.

يَنْفِيهِ – fe’l va maf’ul. نَفِي kalimasi lug‘atda “bir chetga surib qo‘yish” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

اَصْحَابُ – foil. Bu kalima صَاحِب ning ko‘plik shakli bo‘lib, “lozim tutuvchilar” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.

الضَّلاَلِ – muzofun ilayh. Ushbu izofada لِ jor harfi muqaddar bo‘lgan[1]. “Zalolat” kalimasi “to‘g‘ri yo‘ldan adashish” ma’nosida ishlatiladi.

Matn sharhi:

Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa “banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”[2].

Mo‘min bandalarning qilgan duolarida o‘zlariga ham, agar marhumlar haqlariga duo qilayotgan bo‘lsalar, ularga ham manfaatlar yetadi. Duolarning ta’siri borligini adashgan kimsalargina inkor qiladilar. Matndagi “zalolatdagilar” degan so‘zdan mo‘taziliy toifasi ko‘zda tutilgan. Chunki mo‘taziliy toifasi bu masalada ham Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga zid da’volarni qilgan.

Duolarning ta’sirini inkor etadiganlar bir qancha dalillarni keltirishgan. Masalan, oyati karimalarda har bir insonga o‘zi qilgandan boshqa narsa yo‘qligi bayon qilingan:

“Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur”[3].

Boshqa bir oyatda esa kishi o‘zining qilgan yaxshi ishlari tufayli mukofotga erishsa, yomon qilmishlari sababli jazolanishi bayon etilgan:

“Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir”[4].

Ushbu oyati karimalarda har bir kishining ko‘radigan manfaatlari boshqalarning qilgan duo va xayrli ishlaridan emas, faqat o‘zining qilgan ishlaridan bo‘lishi bayon qilingan, bu esa duolarning ta’siri yo‘qligiga dalolat qiladi, – deyishgan.

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilarga raddiyalar

Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilar keltirishgan yuqoridagi va undan boshqa dalillariga batafsil javoblar berilgan. “Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy” kitobida quyidagicha javob kelgan: "Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur" ma’nosidagi oyatda bayon qilinganidek, haqiqatda inson o‘z sayi-harakati va yaxshi fe’l-atvori bilan do‘stlar orttiradi, uylanib bola-chaqali bo‘ladi, insonlarga mehr-muhabbat ko‘rsatadi va ko‘plab yaxshi ishlarni amalga oshiradi. Shunga ko‘ra insonlar uni yaxshilik bilan eslab, unga Alloh taolodan rahmat so‘rab duo qilsalar, toat-ibodatlarning savoblarini unga hadya qilsalar, bularning barchasi birovning emas, aslida, o‘z sayi-harakatining natijasi bo‘ladi.

Ikkinchi dalil bo‘lgan "Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir", ma’nosidagi oyat ham yuqoridagi kabi oyat bo‘lib, har bir kishi o‘zining qilgan yaxshi ishining samarasini ko‘radi, qilgan ma’siyatiga ko‘ra jazolanadi, kabi ma’nolarni ifodalaydi. (Ya’ni “har kim ekkanini o‘radi”, deyilgani kabi)”[5].

Shuningdek, duo qilishning foydasi bo‘lmaganida mag‘firat so‘rashga buyruq ham bo‘lmasdi. Qur’oni karimda esa mag‘firat so‘rashga buyurilgan:

“Bas, (ey Muhammad!) Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanini biling va o‘z gunohingiz uchun hamda mo‘min va mo‘minalar(ning gunohlari) uchun mag‘firat so‘rang!”[6].

Shuningdek, vafot etib ketgan kishilar haqiga qilingan duolarda manfaat bo‘lmaganida, ularni eslab duo qilganlar Qur’oni karimda madh etilmasdi:

“Ulardan keyin (dunyoga) kelganlar: “Ey Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga (nisbatan) qalbimizda nafrat (paydo) qilmagin. Ey, Robbimiz, albatta, Sen shafqatli mehribonsan”, – derlar”[7].

Shuningdek, vafot etganlarga janoza namozini o‘qish tiriklar zimmasiga vojib qilingan. Janoza namozida esa sano va salovot aytish bilan birgalikda “Ey Allohim, bizlarning tiriklarimizni ham, o‘liklarimizni ham mag‘firat qilgin”, ma’nosidagi duo o‘qiladi.

Mazkur dalillarning barchasida duolarning ta’siri borligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun inson vafotidan keyin ham o‘z haqiga xayrli duolar qilinishiga sabab bo‘ladigan yaxshi amallarni qilishi lozim.

Duo qilish bandaga foyda keltiradigan va undan zararlarni daf qiladigan eng kuchli sabablardan ekani Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham bayon qilingan:

“Parvardigoringiz: “Menga duo qilingiz, Men sizlar uchun (duolaringizni) ijobat qilay!” – dedi. Albatta, Menga ibodat qilishdan kibr qilgan kimsalar yaqinda tuban holatda jahannamga kirurlar”[8].

Ibn Kasir rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Alloh taolo bandalarini O‘ziga duo qilishga da’vat etgan va O‘z fazlu marhamati bilan qilgan duolarini albatta ijobat etishga kafolat bergan”, – degan. Oyati karimaning davomidagi “ibodatdan kibr qilganlar” esa Alloh taologa duo qilishdan takabburlik qilgan kimsalar deya tafsir qilingan. Hadisi shariflarda duoning qazoni qaytarishga sabab qilib qo‘yilgani bayon etilgan:

عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar (Termiziy rivoyat qilgan).

Sharh: Ushbu hadisda duoning bajariladigan ishlarga bog‘lab qo‘yilgan qazoni qaytarish sabablaridan ekani bayon qilingan. Zero, Alloh taolo amalga oshadigan barcha narsalarga azaliy sabablarni tayin qilib qo‘ygan. Solih amallar saodatga erishish uchun azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish, qarindoshlik aloqalarini uzmaslik kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi. Ana shunday azaliy sabablar yuzaga chiqarilgan paytda o‘sha sababga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqadi.

Imom Tahoviy[9] rahmatullohi alayh “Aqidatut Tahoviya” asarida quyidagilarni yozgan: “Tiriklarning duo va sadaqalarida o‘liklar uchun manfaatlar bordir. Alloh taolo duolarni qabul qiladi va xojatlarni ravo qiladi (deb e’tiqod qilamiz)”.

Keyingi mavzu:
Dunyoning yo‘qdan bor qilingani bayoni.

[1] Bu haqidagi ma’lumot 53-baytning izohida bayon qilindi.

[2] Doktor Ahmad Farid. Bahrur-Roiq. – Iskandariya: “Dorul Majd”, 2009. – B. 105.

[3] Najm surasi, 39-oyat.

[4] Baqara surasi, 286-oyat.

[5] Muhammad Anvar Badaxshoniy. Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy. – Karachi: “Zamzam babilsharz”, 1415h. – B. 192.

[6] Muhammad surasi, 19-oyat.

[7] Hashr surasi, 10-oyat.

[8] G‘ofir surasi, 60-oyat.

[9] Abu Ja’far Ahmad ibn Muhamad ibn Salama Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 239 yilda Misrning “Toha” shaharchasida tug‘ilgan.

Imom Tahoviy hanafiy mazhabidagi mo‘tabar olimlardan bo‘lib, “Sihohi sitta” mualliflari bilan bir asrda yashab faoliyat yuritgan. Bu zot haqida ulamolar ko‘plab maqtovli so‘zlarni aytganlar. Jumladan Suyutiy “Tobaqotul Huffoz” asarida: “Imom Tahoviy alloma, hofiz, go‘zal tasnifotlar sohibidir”, – degan. Zahabiy: “Kimki ushbu imomning yozgan asarlariga nazar solsa, bu zotning ilm darajasi yuqori, ma’rifati keng ekaniga amin bo‘ladi”, – degan.

Imom Tahoviy tafsir, hadis, aqida, fiqh va siyratga oid ko‘plab asarlar yozib qoldirgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:

1. Ahkamul Qur’an (Qur’on hukmlari);

2. Sharhu ma’onil osor ( Asarlarning ma’nolari sharhi);

3. Aqidatut Tahoviya (Tahoviy aqidasi);

4. Bayonu mushkilil osor (Asarlarning mushkilotlari bayoni);

5. Sharhu jomeis sag‘ir (Jomeus sag‘ir sharhi);

Imom Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 321 yilda Misrda vafot etgan.