Payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam)ning jufti halollaridan biri, onamiz Ummu Salama (roziyallohu anho)ga cho‘rilari Xayra o‘g‘illik bo‘lgani haqidagi xushxabar kelib, mo‘minlar onasi (Alloh u kishidan rozi bo‘lsin)ning qalblarini qamrab olgan shodu xurramlik, onamizning nurli chehrasida ham namoyon bo‘lgan edi. So‘ngra, bu xushxabarni eshitgach, chillasini uylarida o‘tkazish uchun, ona-bolani olib kelishga tezda odam jo‘natdilar. Chunki Xayra Ummu Salama (roziyallohu anho)ning huzurlarida hurmat va ehtiromga sazovor, qalbdan yaxshi ko‘rishlarini qozona olganidan, yangi tug‘ilgan chaqaloqni ko‘rish zavqi-shavqi onamizda kuchli edi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay Xayra chaqalog‘ini ko‘tarib kirib keldi. Ummu Salama onamizning ko‘zlari bolaga tushishi bilan, qalblarini unga nisbatan mehribonlik va mamnunlik egalladi. Chaqaloq ham unga qaragan odamni o‘ziga rom qiladigan darajada yuz-ko‘zi chiroyli, to‘rt muchasi sog‘ va shiringina edi. Bolaning onasiga yuzlanib:

— “Chaqalog‘inga ism qo‘ydingmi?” deb so‘radilar.

Xayra:

— “Yo‘q onajon, o‘zingiz xohlagan ismni qo‘yasiz deb, cizning ixtiyoringizga qoldirdim”, dedi. Shunda Ummu Salama (roziyallohu anho):

— “Yaratgandan baraka tilab, ismini Hasan qo‘yamiz”, dedilar va qo‘llarini ko‘tarib go‘dakning haqqiga duoi xayr qildilar.

Yangi mehmon xushxabari Ummu Salama (roziyallohu anho)ning xonadonlariga quvonch olib keldi. Bu xursandchilikda ularga Madinadagi yana bir xonadon ahli sherik edi. Bu xonadon Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallamning vahiy kotiblari Zayd ibn Sobit (roziyallohu anhu)ning xonadoni edi. Chunki Zayd ibn Sobitning xizmatchisi Yasor go‘dak Hasanning otasi edi-da. Yasor ham ulug‘ sahobiy huzurlarida hurmatga sazovor, u zotning muhabbatlarini qozongan edi. Shunday qilib Islom tarixida buyuk olim Hasan Basriy (rahmatullohi alayh)nomi bilan tanilgan Hasan ibn Yasor, Payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam)ning xonadonlaridan birida o‘sib ulg‘ayib, U zotning jufti halollaridan biri Ummu Salama nomi bilan mashhur bo‘lgan, Hind bint Suhaylning hujralarida tarbiya topdi.

Hasan nubuvvat xushbo‘yliklari bilan muattar bo‘lgan, uning nuri bilan jilviragan shunday muhitda hayot kechirdi. Bundan tashqari Payg‘ambar sollallohu alayhi va salamning masjidi shariflarida Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib, Abu Muso Ash’ariy, Abdulloh ibn Umar, Abdulloh ibn Abbos, Anas ibn Molik, Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhum) va boshqa sahobalarga shogird bo‘lib ilm o‘rgandi, ulardan rivoyatlar qildi. Bularning ichlarida mo‘minlar amiri Ali ibn Abu Tolibga qattiq muhabbat qo‘ydi. U kishining taqvosi, ibodatidagi ehsoni va dunyo zebu ziynatlariga berilmasligi Hasan Basriy (rahmatullohi alayh)ni lol qoldirgandi. Ali ibn Abu Tolibning yetuk ilmlari va hikmatlari, sermazmun so‘zlari va qalblarni larzaga soluvchi pand-nasihatlari uni o‘ziga rom etdi. Shulardan qattiq ta’sirlangach, u zotning ibodat va taqvodagi xulqlari bilan xulqlandi. Fasohat va bayondagi yo‘llarida izma-iz yurdi. Hasanning yoshi o‘n to‘rtga kirib, kattalar safiga qo‘shilgach, ota-onasi bilan Basraga ko‘chib o‘tib, shu yerda yashab qoldi. Shu sabab olimning ismiga Basra shahri nisbat berilib, odamlar orasida Hasan Basriy bo‘lib tanilgan.

Hasan kelgan vaqtda Basra shahri Islom davlatidagi ilm o‘choqlarining eng kattalaridan edi. Undagi katta masjid esa, Basraga kelgan sahobalar va tobeinlarning ulug‘lari bilan dengiz misoli to‘lqinlanib turardi. Turli ilm halqalari masjidning ichi-yu tashqarisini obod qilib, ko‘rkiga ko‘rk qo‘shar edi. Hasan ham masjidni o‘ziga lozim tutib, ummati Muhammadning olimi va obidi Abdulloh ibn Abbos (roziyallohu anhumo)ning ilm halqalaridan joy olib, u kishidan tafsir, hadis, qiroat, fiqh, adab va boshqa ilmlardan tahsil oldi. Ko‘p o‘tmay o‘z davrining yetuk, zabardast olim va fuqaholarining biriga aylandi. Odamlar unga yuzlanib, uning to‘lib toshgan ilm bulog‘idan qonib-qonib simiradigan, qattiq qalblarni eritib, ko‘zlardan yoshlar oqizadigan va’z-nasihatlariga jim o‘tirib quloq tutadigan, aqllarni maftun etadigan hikmatlarini yod olib, tadabbur qiladigan, mushki anbardan xushbo‘yroq axloqini o‘zlariga o‘rnak qilib oladigan bo‘ldilar.

Hasan Basriy (rahmatullohi alayh) fazilatlari atrof shaharlarga va odamlar orasida tez yoyilib ketdi. Xalifa va amirlar qiziqib u haqda so‘rab surishtiradigan, xabardor bo‘lishga intiladigan bo‘ldi.

Hasan Basriy (rahmatullohi alayh) sakson yilga yaqin umrini ilm, hikmat va ma’rifat bilan o‘tkazdi. Kelajak avlodga qoldirgan bebaho meroslari — asrlar osha qalblarga ulfat bo‘lib qolgan, qalblarni titratib, ta’sirlantiradigan, ko‘zlardan shoshqator yoshlar oqizadigan, adashganlarni Allohga yo‘llaydigan, beparvo-g‘ofillarni esa dunyoning haqiqati va undagi odamlarning ahvoli bilan ogoh qiladigan va’z-nasihatlaridir.

U zot quyidagi nasihatlar sohibi edilar:

-  Allohning bandadan voz kechganining alomati, bu bandaning befoyda narsa bilan mashg‘ul bo‘lishidir.

-  Bandani orzu havasi uzaygani sari ishi yomonlashaveradi.

- Dinda sen bilan musobaqalashadigan kishi bilan musobaqalash. Dunyoingda sen bilan musobaqalashsa uni tark qil.

-  Ne’matga zikrni ko‘paytiringlar. Albatta uning zikri shukrdir.

- Axloqi maqtaladigan insonlarni do‘st tut. Albatta odamlar orasida bundaylari kam bo‘ladi.

-   Ikki narsa hech hamroh bo‘lmaydi: qanoat va hasad. Ikki narsa hech ajralmaydi: hirs va hasad.

- Ey odam bolasi, kuning seni mehmoningdir. Unda yaxshilik qil. Kuningda yaxshilik qila olsang Allohga hamd ayt. Agar kuningda yomonlik qilsang o‘zingni aybla.

-  Sabr jannat xazinasidandir. Chunki inson bir soatlik sabri bilan barcha yaxshiliklarga erishadi.

- Mo‘min kishi o‘zida imon va qo‘rquvni jamlaydi. Munofiq buzg‘unchilik va xotirjamlikni jamlaydi.

- Ko‘zim bilan biror narsaga qarasam, tilim bilan biror narsa gapirsam, qo‘lim bilan biror narsani ushlasam va oyog‘im bilan biror joyga yursam u toat yoki ma’siyat ekaniga qarayman. Agar toatda bo‘lsa, oldinga yuraman. Agar ma’siyatda bo‘lsa ortda qolaman.

Maslama ibn Abdulmalik aytadi: “Men Hasan Basriyga ham qo‘shni, ham suhbatdosh bo‘lganman. U kishining so‘zi amaliga muvofiq edi. Hech qachon odamlardn ta’ma qilmas va Alloh taologa muhabbati kuchli edi”.

Hijratning 110 yili, Rajab oyida vafot etgan Hasan Basriy (rahmatullohi alayh)ning janozasi juma kuni o‘qildi. Bu xabardan Basra shahri aholisi qayg‘uga botdi. Alloh u kishidan rozi bo‘lsin. 

Internet materiallari asosida

Ilyosxon Ahmedov

tayyorladi.